چگونه از ایده‌های خود محافظت کنیم – قسمت دوم

مصطفی پورمهدی:از قسمت قبل به خاطر داریم که در زمینه ی حفاظت قانون از ایده٬ سه انتخاب پیش روی مخترع ایرانی جوانی که در ایالات متحده به دنبال سرمایه گذار و بازار مناسب می گردد وجود دارد: پتنت٬ دفترچه ی مخترع٬ درخواست مشروط (برای پتنت)

بیایید به اولی نگاهی بیندازیم و کمی سبک و سنگین کنیم.

پتنت چیست؟

جای تعجب نیست که فکر کنید ثبت پتنت باید نقطه ی آغاز شما باشد. من هم مثل شما پشت محصولاتی که می‌خرم یا در دفترچه های راهنما فهرست شماره پتنت های آنها  را می بینم. اما از یاد نبریم که پتنت هم معضلات خودش را دارد و شاید برای یک فرد معمولی انتخاب گرانی قلمداد شود. در جدول زیر فهرست هزینه های مربوطه را برایتان آورده ام. البته این مبالغ فقط تخمینی هستند. هزینه های واقعی مورد به مورد تفاوت می کند.

هر پتنت شامل یک یا چندین خواسته‌ی مشخص (claim) است. این خواسته‌ها مرزهای مورد نیاز برای تشخیص چهارچوب محل حمایت قانونی را مشخص می‌کنند. هر گاه درخواست پتنت ارایه شود٬ درخواست کننده در وضعیت درانتظار پتنت (patent pending) خواهد ماند تا پتنت صادر شود. توجه کنید که این مرحله یک تا سه سال طول خواهد کشید. حالا تصور کنید چندین ایده داشته باشید و بخواهید برای همه‌ی آنها درخواست پتنت بدهید! چه پول هنگفتی باید خرج این درخواستها شود! در فلوچارت زیر یک بار دیگر مراحل این فرآیند را مرور کنیم:

حالا صادقانه به این پرسش پاسخ دهید: اگر قرار بود از بین ایده‌هایتان فقط یکی را برای ثبت انتخاب کنید چه می کردید؟ معیار انتخاب تان چه بود؟ آیا می‌خواهید بدانید چرا می پرسم؟

انسان یک موجود احساسی است٬ مخترعین هم از این قاعده مستثنی نیستند و معمولا ایده هایی را برای ثبت پتنت انتخاب می کنند که بیشتر دوستشان دارند. درست است! اما از آن جا که بیشتر ایده ها ارزش تجاری ندارند و برخلاف باور عمومی اغلب ساده‌ترین ایده‌ها بهترین آنها هستند٬‌ باارزش ترین ایده ها معمولا در این ماراتن نفس گیر انتخاب نمی شوند. می پرسید چرا؟ خب ساده است چون دوست مخترع ما احساسات عمیق‌تری نسبت به ایده‌های پیچیده‌تر خود دارد٬ یا ممکن است‌ این نابغه‌ی سرزمین کهن در نهایت آن ایده ای را انتخاب کند که زمان بیشتری صرف توسعه‌ی آن کرده یا آن یکی را برگزیند که هزینه‌ی بیشتری تا به حال برایش تراشیده است. ولی ساده ترین ها (و بهترین ها) معمولن نادیده گرفته می شوند!

البته این تنها چالشی نیست که مخترع با آن روبرو است. مسایل دیگری نیز در طول فرایند ثبت پتنت گریبان گیر یک مخترع خواهد بود که ممکن است در نظر اول چنان برجسته ننمایند:

1– مثلا اگر پس از ارایه ی درخواست پتنت راهی برای بهبود ایده تان بیابید چه می کنید؟ خب اجازه بدهید جواب آخر را همین اول بدهم: در این حالت صاحب اختراع / ایده می باید بهبود های جدید را به درخواست پتنت خود ضمیمه کند. قانون اختراعات ایالات متحده به این درخواست «تمدید جزیی ایده» یا (Continuation in Part) می‌گوید که به اختصار CIP نامیده می شود. جالب است بدانید که نیاز به درخواست یک «تمدید جزیی برای ایده» بین مخترعین و صاحبان ایده ای که زود دست به کار درخواست پتنت می شوند بسیار مرسوم است. اما دقت داشته باشید که برای درخواست تمدید جزیی باید تقریبا همان کارهایی را که در خصوص خود فرآیند ثبت پتنت انجام دادید تکرار کنید و البته به هزینه های شما هم خواهد افزود. حالا خودتان پیش خودتان فکر کنید که چندبار تا به حال بهبودهای طلایی برای ایده هایتان به ذهنتان رسیده است.. در مدرسه .. در محل کار .. در صف نانوایی .. هنگام مشاجره با شریک زندگی تان …

2–  از آن گذشته٬ معمولا مخترعین پس از اقدامات اولیه‌ی ثبت٬ با تولیدکنندگان بالقوه‌ی ایده شان تماس می گیرند و ایده‌ی خود را برای بررسی امکان تولید آن توسط آن شرکت مطرح می کنند. حال اگر شرکت مربوطه بعد از بررسی ایده راه‌هایی برای ارتقای کلی ایده پیدا کند، خواهد توانست پتنت مربوط به نسخه ی بهبودیافته را به تنهایی ثبت نموده و یک پاپاسی* هم خود را به شما بدهکار نداند! اگر خوب به اطرافتان نگاهی بیندازید میبینید بیشتر اشیای موجود در اطراف شما در حقیقت بهبودهایی بر ایده های اولیه ی دیگران هستند. (پاپاسی واحد پولی باستانی است که به معنای کم ترین مبلغ یا کم ارزش ترین سکه است.)

3-  آیا میدانستید که هرگاه یک پتنت صادر می شود نسخه ای از آن در مجله ی هفتگی «Patent Gazette» برای همگان منتشر می شود؟ می پرسید چه کسی این مجله را منتشر می کند؟ واضح و مبرهن است که اداره ی ثبت اختراعات. خب این مهم نیست. مهم این است که ایده ی شما برای تمام جهانیان آشکار خواهد شد و دیگران حق خواهند داشت آن ایده را بهبود دهند. جالب است بدانید که برخی افراد اصلا به همین یک دلیل هر هفته مجله ی فوق الذکر را از بالا تا پایین می‌جوند!

می دانم الان کمی زیر دلتان خالی شد و حس کردید که روح کلی فضا٬ زندگی در سلطه‌ی قانون جنگل است اما بیایید قبل از قضاوت کردن از کمی عقب تر و به عنوان فرد عادی و نه مخترع به این قضیه نگاه کنید. جای بحث نیست که این فرآیند به مردم دنیا این فرصت برابر را می دهد که از پیشرفت های بشری که در همین لحظه در جایی از دنیا اتفاق می افتد یا تا به حال اتفاق افتاده باخبر شوند و سهمی ببرند.

اگر آلمانیها رازهای مهندسی شان را پیش خودشان نگه می داشتند چه می‌شد؟ اگر روسیه تکنولوژی نظامی اش را مخفیانه توسعه می داد سایر کشورها در چه موقعیت مخاطره آمیزی قرار می گرفتند؟ اگر ایالات متحده پیشرفت های پزشکی اش را پنهان می کرد چه اتفاقی برای زندگی انسانها در کشورهای کمترتوسعه یافته می افتاد؟ البته همین الان هم تا حدودی این اتفاق ها می افتد و شرکت ها نهایت سعی شان را در رازداری فنی می کنند ولی همین که به پشتیبانی قانون می توانید به اختراعات و اکتشافات ثبت شده دسترسی داشته باشید و ایده ی فرد دیگری را بهبود دهید و دنیا را به جای بهتری تبدیل کنید٬ خود دستاورد بزرگی برای سیستم ثبت اختراعات است. آیا میدانستید شمایی که این نوشته را میخوانید٬ به تمامی پتنت های ثبت شده ی اپل و گوگل و سایر غول های فن آوری دسترسی دارید؟ کافی است سری به پایگاه اینترنتی اداره ی ثبت اختراعات یا حتی بخش جستجوی پتنت گوگل بزنید. چه این پتنت ها مربوط به محصولات فعلی آنها باشد و چه محصولاتی که شاید هنوز به بازار نیامده اند.

پس به هر حال به عنوان یک مخترع نتیجه می گیریم که تنها دلیل ثبت زودهنگام ایده تان فقط زمانی توجیه می یابد که بخواهید خودتان آن را تولید و بازاریابی کنید. لازم به توضیح نیست که چنین تصمیمی ابعاد جدیدی برای چالش های شما ایجاد می کند: باید به انبارداری فکر کنید٬ به توزیع محصول فکر کنید٬ به مسئولیت های قانونی که به موجب مصرف عمومی کالای شما گریبان گیرتان خواهد بود فکر کنید و …. آیا توانایی مدیریت کردن همه ی آن ها را دارید؟ خب قهری است که بیشتر افراد پاسخ منفی خواهند داد مگر اینکه خود صاحب کسب و کاری باشند که محصولی مشابه را تولید می کند.

تازه بیایید تصور کنیم شما همه ی این مسیر را طی کرده اید و یک پتنت داغ تازه از تنور درآمده در دست دست دارید.. تازه بازی شروع شده است و باید بتوانید از پتنت تان در مقابل استفاده های بدون مجوز شما دفاع کنید. اگر کسی بدون اجازه از شما از ایده تان استفاده کرد چگونه جلوی او را می گیرید؟ چطور او را وادار به جبران خسارت می کنید؟ اگر کسی از شما شکایت کند که ایده تان را از روی ایده ی قبلی او کپی کرده اید چه؟

این فرآیندهای قضایی آنقدر پیچیده هستند که مثلن در ایالات متحده ممکن است مجبور شوید تا ۲۰۰ هزار دلار خرج دادرسی کنید. اطاله ی دادرسی را هم از یاد نبرید چون پرونده هایی از این دست سالها در دادگاهها در جریان می مانند تا به مرحله ی صدور حکم نهایی برسند. برای مطالعه ی بیشتر به گزارش های «یک پزشک» از جدال پرونده های مالکیت فکری بین شرکت های اپل و سامسونگ و گوگل نگاهی بیندازید. رویه ی معمول دادگاهها در چنین پرونده هایی این است که در طول زمان دادرسی٬ دادگاه هر دو طرف شکایت را از تولید و فروش آن محصول منع می کند تا تکلیف مشخص شود. به همین سادگی ممکن است برای همیشه از عرصه ی بازار کنار بروید.

به همین دلیل هم است که شرکت های بزرگ با هزینه های هنگفت وکلای مالکیت معنوی را استخدام خود می کنند و تازه همین خرج ها هم گاهی مؤثر نمی افتد. اما مخترع جوان ما که دسترسی به این وکلا ندارد نبرد سخت تری را انتظار می کشد. از آنجا که شرکت های تولیدی آمادگی همه ی این موارد از توزیع تا حمایت قانونی را دارند٬ شاید بهترین گزینه برای مخترع جوان این باشد که مجوز ایده اش را در اختیار یک تولیدکننده قرار دهد تا آنها خودشان غصه ی همه ی این چالش ها را بخورند. اما طنز تلخ ماجرا اینجاست که بیشتر مخترعین جوانی که هزینه های ثبت ایده شان را از جیب می پردازند در جلو بردن تولید آن ناتوان می مانند. در نتیجه پتنت های آنها چیزی جز قاب های گران قیمت روی دیوار اتاق شان نخواهند بود. بنده پیشنهاد می کنم به جای این همه هزینه حداقل یک نقاشی اصل از یک نقاش معروف بخرید و به دیوار بیاویزید.

اما صبر کنید! خواهش می کنم از خواندن ادامه ی این پست ها منصرف نشوید! من هیچگاه نخواستم شما را نسبت به ایده هایتان دلسرد کنم بلکه می دانم که می توانید آنها را محافظت کنید و تازه با کمترین هزینه ی اولیه آنها را به سوددهی برسانید. اما برای در میان گذاشتن آن با شما لازم است اول چیزهای بیشتری بدانید. پس کمی تحمل کنید و اگر ظرف میوه دم دست تان است گریزی به آن داشته باشید تا من هم در پست بعدی برایتان تعریف کنم داستان آن دفترچه هایی که مخترعین با خودشان حمل می کردند چه بود.

توضیح: از کامنت هایی که برای قسمت قبلی مطالب داده بودید و از دوستانی که توجه نشان دادند٬ سپاسگزارم. لازم است در این خصوص توضیحی هم بدهم. دنیای امروز امکان های جدیدی پیش روی ما گشوده است. شاید تا دیروز ما نسبت به آنچه خارج از مرزهایمان اتفاق می افتاد ناآگاه بودیم، ولی امروز برای یک مخترع هندی یا مالزیایی (و یا حتی ایرانی) سخت نیست که ایده اش را در بازارهای جهانی عرضه کند. حتی اگر اولین ایده اش باشد که در دبیرستانی جرقه ی آن خورده باشد. بنابراین قابل درک است اگر جوان مذکور قبل از ثبت محلی ایده اش در بازارهای کشورش٬‌ ابتدا به فکر ثبت آن در بزرگترین و پردرآمدترین بازارها بیفتد٬ چرا که اساسن همانگونه که توضیح آن رفت به محض ثبت یک ایده در یک کشور٬ مخترعانی از کشورهای دیگر به آن دست خواهند یافت و خواهند توانست با بهبود آن ایده٬ بازارهای بالقوه را از مخترع ما دریغ کنند. به همین دلیل این سری از پست ها از بررسی قوانین مالکیت معنوی ایران آغاز نشد ولی اگر عمری به دار دنیا باشد حتما به آن ختم می شود.

توضیح دیگر اینکه کشور ایالات متحده٬ پیشروترین کشور در زمینه ی ثبت اختراعات و مالکیت های معنوی در دنیای کسب و کار است. بزرگترین شرکت های تکنولوژی در آنجا شکل گرفته و بارور شده اند. استارت آپ های زیادی در فضای کسب و کار آن می توانند شکل بگیرند که آمار و اخبار آنها در حوصله ی این توضیح نمی گنجد. به علاوه این کشور بهترین وکلای این حوزه را در خود جای داده است. با هر خط کشی اندازه بگیریم درمی یابیم که قوانین کسب و کار کشور ما راه زیادی تا رسیدن به استانداردها و معیارهای پیشرفته ی جهانی دارند. برای تصحیح و بهبود این قوانین نیازمند تلاش حقوقدانان جوانی هستیم که با دید درست و درک صحیح از نحوه ی ثبت و حفاظت از ایده ها به بازبینی مناسبات حقوقی – تجاری رایج کشورمان بپردازند تا بتوانند به نیاز مخترعین جوان ایرانی پاسخ دهند. برای این مهم شاید قدم اول مرور موردهای نمونه از کشورهای دیگر باشد. بنابراین ما از ایالات متحده شروع کردیم چون بزرگترین بازارهای فن آوری٬ مصرفی٬ و البته اپلیکیشن های موبایل را در دنیا در اختیار دارد.