بریده‌هایی از کتاب انسان و فضا – قسمت سوم

قسمت اول و دوم این پست.

به دنبال رؤیایی کهن

وقتی که انسان سرانجام به دست خود به گشودن رازهای جهان هستی پرداخت، کارش چیزی جز پوشاندن جامۀ عمل به یکی از قدیمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین و گرامی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین سرگرمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود یعنی کیهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نوردی خیالی نبود. بشر از دورترین ایام در عرصۀ ادب و اساطیر به این بازی مشغول بوده است. داستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانیان باستان، رمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ژول ورن و قصه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نویسندگان تخیلی- علمی امروز همه جلوه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی از این بازی است.

در بیشتر این قصه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گویی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها چاشنی خیال بیشتر از موجودی فکر بوده است: مثلاً دستگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پرتاب برای این کیهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نوردی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های داستانی همه جور چیزی را از بال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های موم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندود پرندگان گرفته تا توپ غول‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آسایی که پرتابه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای با سه سرنشین را به ماه رسانید شامل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده است.

ما در قسمتی از اندیشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های چند قرن گذشته دربارۀ مسافرت فضایی دوراندیشی زیادی نیز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بینیم از جمله پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بینی درست بسیاری از مشکلاتی که بشر امروز هنگام نخستین پروازهای خود در فضا با آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها رو به رو شده است. و همۀ کسانی که دربارۀ کیهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نوردی فکر کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، چه آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها که رویه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای علمی داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند و چه آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها که پیشنهادهای غیرعلمی داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، در یک نکته متفق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌القول‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند: اینکه مسافرت کیهانی به زحمتش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ارزد.

شکل: نخستین قربانی فضانوردی:
ایکاروس فضانورد اساطیر یونان است. به روایت افسانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها روزی او و پدرش دائدالوس به کمک بال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که از پر و موم ساخته بودند به آسمان پریدند. گرچه دائدالوس پسرش را از نزدیک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدن زیاده از حد به خورشید برحذر داشته بود، مرد جوان این زنهار را نشنیده گرفت؛ بیش از اندازه نزدیک شد؛ موم بال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایش ذوب گردید و خود به دریا افتاد و در آب جان داد و نخستین انسانی شد –هرچند افسانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای- که جانش را بر سر کار اکتشاف فضایی گذاشت.

غریب سفری بادپیموده تا ماه

نخستین نویسندۀ داستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های علمی- تخیلی مردی سوری بود به نام لوسیان که در قرن دوم پس از میلاد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زیست. لوسیان در ابتدا وکیل دعاوی بود و بعد خطیبی خانه به دوش گردید و در اکناف دورافتادۀ امپراتوری روم به مال و مکنت رسید. سپس با انباری سرشار از تجربه و ثروت و شکاکیت در آتن گوشه گرفت تا استعداد خود را در کار نویسندگی و هجوپردازی بیازماید. کتاب او، «تاریخ حقیقی» ظاهراً شرح ماجرای پنجاه همسفر است که کشتی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها وسط اقیانوس اطلس گرفتار طوفانی دهشتناک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گردد و به طرف ماه رانده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. سرنشینان کشتی خود را در معرکۀ جنگ مردان ماه و خورشید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یابند و با انواع و اقسام جنگجویان غریب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌منظر رو به رو می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند.

لوسیان برخلاف آنچه از عنوان کتاب او استنباط می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود به هیچ وجه نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواست که کسی کتاب را جدی بگیرد. نوشتۀ او هجائیه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای به زبان یونانی کهنه است که شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ادبی بزرگ و عبوسی چون هومر، توسیدید و هرودوت را دست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندازد و لوسیان برای آنکه مطمئن شود که خوانندگان ملتفت قضیه هستند در مقدمۀ کتاب به صراحت نوشت که ماجرا خیالی است. «از قارئین محترم تقاضا دارد قضایا را باور نفرمایید.»

شکل: سوارنظام ماه شاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سوار بر کرکس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سه سر (بالا) به همراهی سبزقباهایی که به جای پر از برگ کاهو پوشیده شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند وارد کارزار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. در این قصه موجودات غریب دیگری چون «نخودزن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها» و «سیرداران» نیز وجود دارند و کماندارانی که بر گردۀ کک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی به بزرگی 12 فیل سوارند. در کتاب، جنگ ماه و خورشید به آتش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بس می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انجامد و لوسیان به زمین باز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گردد و دنبال ماجراهای تازه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رود.

از جملۀ سربازان عجیبی که در ماه سر راه لوسیان سبز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند «بادپایان» هستند که پیراهن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عظیم خود را چون بادبانی به کار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند و به کمک نیروی باد به میدان جنگ می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شتابند. در تصویر بالاتر از سرباز بادپا، عنکبوت مهندسی را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بینیم که بین ماه و ستارۀ صبح به تنیدن دامی دراز مشغول است.

در یکی از صحنه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کتاب «تاریخ حقیقی» گردبادی کشتی حامل لوسیان و همسفران او را به آسمان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌برد. پی از سفر هوایی هفت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌روزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای مسافران به جزیرۀ بزرگ مدور و روشنی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رسند که همان ماه است.

پژوهنده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای بزرگ در کار پرواز و پرندگان

یکی از مردان خلاق روزگار که از دیدگاهی کاملاً علمی به مسئلۀ پرواز علاقه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مند بود لئوناردو داوینچی نقاش است. لئوناردو بین سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های 1486 و 1514 طرح چند نوع وسیلۀ پرنده از جمله هواپیمای بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌موتور، هلیکوپتر و پاراشوت را بر کاغذ آورد. گفته می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود که لئوناردو مدل کوچک طرح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود را آزمایش کرده است و حتی طبق یک روایت تأیید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشده خود یک بار در یکی از دستگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های طرح خود قصد پرواز کرد.

آزمایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های داوینچی را به طور کلی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان به دو دسته تقسیم کرد: مطالعۀ پرواز در پرندگان و تدوین قانون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آیرودینامیک. در هر دو کار رویۀ لئوناردو علمی بود. مثلاً طرحی که برای پاراشوت (که نامش را «خیمۀ بام» گذارده بود) ریخت بر پایۀ این نظریۀ صائب استوار بود که «یک شیء همان قدر در برابر هوا مقاومت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند که هوا در برابر آن». لئوناردو معتقد بود که روزی سرانجام انسان، پرواز پرندگان را تقلید خواهد کرد. وی نوشت: «پرنده دستگاهی است که بر اساس قانون ریاضی عمل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند… چنین دستگاهی را اگر انسان بسازد تنها کمبودش جان آن پرنده خواهد بود، و انسان ناگزیر برای جان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بخشیدن به آن باید مایه بگذارد.»

شکل: هلیکوپتر لئوناردو که به نیروی فنر به حرکت درمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آید، چون پیچی که در چوب فرو رود هوا را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شکافد. لئوناردو پیشنهاد کرد که پرۀ هلیکوپتر از پارچۀ کتانی ساخته شود و به کمک آهار نشاسته تقویت گردد.

نخستین طرح بال هواپیما به صورتی که روی میز نقشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کشی کارگاه لئوناردو بر کاغذ آمد شبیه به بال خفاش بود. نوشتۀ معمایی معکوس بر فراز بال ممکن است رمزگونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای باشد.

به عقیدۀ لئوناردو دو راز پرواز در چنگ پرندگان است، رازی که به گفتۀ او گشودن و به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربستن آن در حیطۀ استعدادهای آدمی است. اما اول باید «علم بادها» را شناخت.

لئوناردو داوینچی اندیشناک به بررسی عناصر پرواز پرداخته است و طرح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی چند ناشی از این تأمل.