اختلال کمبود توجه – بیش فعالی : مروری بر علائم و درمان‌های موجود
حدود صدسال پیش جرج استیل گروهی از کودکان را با علائمی شبیه به آن‌چه امروز به‌عنوان اختلال بیش‌فعالی ـ کمبود توجه می‌شناسیم، توصیف کرد. او مشکل این کودکان را نقص در کنترل اخلاقی بیان نمود و عوامل محیطی و بیولوژیک را در ایجاد آن دخیل دانست. در سال ۱۹۶۲، کلمانتس و پیترز لغت «اختلال عملکرد مغزی جزئی» و چند سال بعد سازمان جهانی بهداشت و انجمن روان‌پزشکی امریکا «نشانگان بیش‌فعالی کودک» را مطرح نمودند که هنوز هم در بریتانیا از این اصطلاح استفاده می‌شود. تا بالاخره در سال ۱۹۸۰ از «اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی» برای نام‌گذاری آن استفاده شد.
این روزها، بیش‌فعالی واژه نسبتا آشنایی در بین والدین و معلمین به‌ویژه در مقطع ابتدایی است. ولی آیا مرز بین شیطنت و سر به هوایی دوران کودکی و اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی شناخته شده است؟ این سؤالی است که بارها در ذهن بسیاری از والدین تکرار می‌شود و گاهی به دلیل باورهای نادرست و برداشت‌های اشتباه از رفتار فرزندشان دچار سردرگمی، وحشت و نگرانی می‌شوند و متعاقب آن شیوه تربیتی نامناسبی را نیز در برخورد با فرزندشان به‌کار می‌گیرند.
اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی شایع‌ترین اختلال در مراجعین سرپایی درمانگاه‌های روان‌پزشکی کودکان می‌باشد که اگر به موقع و به‌طور مناسب تحت مداخلات درمانی قرار نگیرد، ممکن است سرانجامی ناخوشایند به دنبال داشته باشد.
«چرا کودک من دچار این بیماری شده؟ چه عواملی در ایجاد آن نقش دارند؟ آیا فرزند من درمان می‌شود؟ پیش‌آگهی این اختلال در آینده چگونه است؟ و…» اینها سؤالاتی است که در ذهن والدین شکل می‌گیرد و یافتن پاسخ مناسب حق طبیعی آن‌ها و برای کمک به فرزندشان ضروری است. تجربیات بالینی روان‌پزشکان کودک نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین مشکلات در درمان این کودکان عدم همکاری مناسب والدین و اولیای مدرسه در درمان است که به شکل قابل توجهی روی راهکارهای درمانی تأثیر نامناسب می‌گذارد. علت این عدم همکاری، نداشتن اطلاعات پایه راجع به بیماری، و نگرش نامناسب به آن می‌باشد.
بیش‌فعالی به چه معناست؟
سعید که ۹ سال دارد سر کلاس درس ناآرام است و همکلاسی‌هایش به دلیل شیطنت‌های او نمی‌توانند تمرکز داشته باشند. او تقریبا هیچ‌وقت روی صندلی‌اش نمی‌نشیند، بی‌دلیل در کلاس راه می‌رود و با سایر دانش‌آموزانی که مشغول انجام تکالیف‌شان هستند صحبت می‌کند. وقتی هم می‌نشیند، آرام و قرار ندارد، یا با وسایلش بازی می‌کند، یا آن‌ها را به‌زمین می‌اندازد. به همین دلایل بارها از کلاس اخراج شده است. در زنگ‌های تفریح بچه‌های دیگر را هُل می‌دهد و هیچ‌گاه نمی‌تواند سر صف راحت و آرام بایستد.
همان‌طور که در مثال بالا می‌بینید، بیش‌فعالی به‌معنای پرتحرکی و جنب و جوش زیاد است که در کودکان به درجات مختلف مشاهده می‌شود و تا زمانی که در عملکرد فردی، تحصیلی و اجتماعی کودک خللی ایجاد نکند، اختلال به‌شمار نمی‌آید. منظور از اختلالِ کمبود توجه ـ بیش‌فعالی، اختلال پایدار عدم توجه و تمرکز، بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی است؛ و در کودکان مبتلا، شدیدتر از دیگر کودکانِ با سطح رشد مشابه دیده می‌شود. برخی از این نشانه‌ها قبل از سن هفت سالگی ظاهر می‌شوند. و حداقل در دو محیط خانه و مدرسه دیده شده و باعث اختلال عملکرد فرد در زمینه‌های اجتماعی و تحصیلی می‌شوند. در حدود سه تا پنج درصد کودکان دبستانی به این عارضه مبتلا هستند و این اختلال شایع‌ترین علت مراجعه آنان به درمانگاه‌های روان‌پزشکی کودک است. از آن‌جا که معمولاً این بیماری در خانه و مدرسه تشخیص داده نمی‌شود، فقط حدود نیمی از کودکان مبتلا، شناسایی می‌شوند و تحت درمان قرار می‌گیرند.
***
نباید کودکان پرتحرک و بازیگوش را تا زمانی که به عملکرد زندگی روزمره‌شان خللی وارد نشده، دچار اختلال بیش‌فعالی تصور کرد.
***
گاهی کودکانی که از نظر سرشتی پرتحرک و بازیگوش هستند به اشتباه بیش‌فعال تشخیص داده می‌شوند. به‌خصوص در سنین قبل از دبستان افتراق این دو از هم کمی دشوار است. ولی نکته قابل اهمیت آن است که عملکرد مبتلایان به اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی در زمینه‌های روابط بین فردی و یادگیری، پایین است. به‌عنوان مثال والدین آن‌ها به دلیل رفتارهای نامناسب فرزند خود سعی می‌کنند کمتر به محیط‌های اجتماعی نظیر مهمانی‌ها بروند. در مهد کودک مربیان از به هم زدن نظم کلاس، پرخاشگری و درگیری این کودکان با سایرین شکایت دارند و ذکر می‌کنند که آن‌ها در هیچ فعالیتی بیش از دو سه دقیقه دوام نمی‌آورند و در نتیجه یادگیری آن‌ها پایین‌تر از بقیه است. در حالی که یک کودک صرفا بازیگوش که سرشت پرتحرکی دارد، اختلالی در زمینه‌های عملکرد بین فردی و اجتماعی نشان نمی‌دهد و برعکس ممکن است خیلی اجتماعی باشد و با همسالان خود ارتباط خوبی برقرار کند، رهبر گروه شود و بقیه از بودن با او لذت ببرند. او تنها از بقیه پر انرژی‌تر و پرجنب و جوش‌تر است و اگر قوانین مناسبی در خانه حاکم باشد و او در یک محیط با انضباط رشد کند، می‌تواند به شکل مناسبی رفتارهای خود را مهار کند.
نشانه‌های اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی چیست؟
این کودکان معمولاً در یک یا هر سه حوزه توجه و تمرکز، فعالیت و تکانه، علائم خود را بروز می‌دهند.
نشانه‌های بی‌توجهی بدین شکل است که فعالیت‌های تحصیلی را با بی‌دقتی انجام می‌دهند؛ به‌نظر می‌رسد وقتی با آن‌ها مستقیما صحبت می‌شود، گوش نمی‌دهند، دستورها را کامل اجرا نمی‌کنند، تکالیف خود را تکمیل نمی‌کنند و در کل از فعالیت‌هایی که نیاز به توجه مستمر دارد اجتناب می‌کنند یا از آن‌ها متنفرند. در پیروی از دستورات دیگران مشکل دارند، به‌نظر می‌رسد که اصلاً به حرف کسی گوش نمی‌دهند. غالبا وسایل لازم را برای انجام تکالیف گم می‌کنند، زود حواس‌شان پرت می‌شود و در فعالیت‌های روزمره فراموشکار هستند. البته والدین ممکن است اظهار کنند که کودک‌شان توجه بسیار خوبی در بازی‌های رایانه‌ای و نگاه کردن به تلویزیون دارد و ساعت‌ها می‌تواند به این بازی‌ها ادامه دهد.
مشکلات توجه و تمرکز از جمله نشانه‌های غیراختصاصی است که در موارد مختلف می‌تواند مشاهده شود. به‌عنوان مثال به‌دنبال استرس‌های حاد نظیر تصادف، زلزله و… کودک ممکن است اشکال در توجه و تمرکز پیدا کند. حالات اضطرابی نیز می‌توانند با حواس‌پرتی، مشغولیت ذهنی با یک موضوع مشخص و عدم تمرکز در بقیه حوزه‌ها همراه باشد. گاهی مصرف بعضی داروها نظیر آنتی‌هیستامین‌ها، داروهای سرماخوردگی، داروهای خواب‌آور و… می‌توانند مشکل عدم توجه و تمرکز ایجاد نمایند.
افسردگی نیز می‌تواند حوزه توجه و تمرکز را تحت‌تأثیر قرار دهد. گاهی اختلال کمبود توجه ـ بیش‌فعالی، فقط با علائم عدم‌توجه و تمرکز ظاهر می‌شود و نشانه‌های پرتحرکی و بیش‌فعالی اصلاً در فرد وجود ندارد، و کودک خیلی کم‌تحرک، کند و دائم غرق در رؤیاهای خویش است.
مینا دختر ۸ ساله‌ای است که در مدرسه، دانش‌آموزی آرام و کم سروصدا است ولی در انجام تکالیف، نوشتن املا و حل مسائل ریاضی بسیار کند است، زود حواسش پرت می‌شود و هنگامی‌که معلم مشغول درس دادن است، او به نقطه‌ای خیره شده و در خیالات خود است. در املا نمی‌تواند به سرعتِ بقیه دانش‌آموزان بنویسد و لغات یا نقطه‌ها را جا می‌اندازد.
***
بیش‌فعالی به دلایل بیولوژیک ایجاد می‌شود، نه به دلیل تربیت غلط.
***
نشانه‌های پرتحرکی، از نشانه‌های پرتحرکی می‌توان به بی‌قراری دست‌ها و پاها، تکان خوردن روی صندلی، ترک کردن صندلی در کلاس درس، بالا رفتن از در و دیوار، با سر و صدای زیاد بازی کردن، دویدن در مکان‌های نامناسب، پرحرفی و تحرک زیاد اشاره کرد. معمولاً فعالیت این کودکان هدفمند نیست و گاهی اضطراب دارند. این کودکان در موقعیت‌های جدید و ناآشنا کمتر علائم اختلال را نشان می‌دهند. همچنین زمانی که نظارت بیشتری از طرف بزرگترها وجود داشته باشد می‌توان فعالیت‌های کودک را تا حدودی مهار نمود.
نشانه‌های تکانش‌گری به‌صورت جواب دادن با عجله قبل از این‌که سؤال تمام شود، ناتوانی در انتظار کشیدن برای نوبت، قطع کردن حرف دیگران و مداخله کردن می‌باشد. این کودکان اغلب بدون توجه به پیامدهای احتمالی درگیر فعالیت‌های فیزیکی خطرناک می‌شوند.
کودکان مبتلا، معمولاً بی‌ثباتی خلقی و خشونت و پرخاشگری شدید دارند. خلق‌شان به‌طور ناگهانی بدون تناسب با محرک‌های بیرونی تغییر می‌کند. به‌طور کلی به دلیل حالت‌های تکانشی که دارند، در تصمیم‌گیری‌ها نیز بدون فکر عمل می‌کنند و زود پشیمان می‌شوند. به همین دلیل دوستی آن‌ها بی‌ثبات است و روابط عاطفی ناپایداری دارند و زود دوستان‌شان را از دست می‌دهند. بدون فکر و تأمل عمل کردن در روابط با افراد ناآشنا و پذیرفتن پیشنهادهای‌شان، ممکن است باعث به‌وجود آوردن مشکلات زیادی در زندگی آن‌ها گردد. به دلیل زود عصبانی شدن، بی‌ثباتی خلقی و عدم مهار هیجانات، در گروه همسالان پذیرفته نمی‌شوند و نمی‌توانند در بازی‌های آن‌ها شرکت کنند در نتیجه دچار انزوای اجتماعی می‌شوند و به‌دنبال آن ممکن است علائم افسردگی ایجاد شود.
از طرفی به دلیل این‌که عملکرد تحصیلی نامناسبی دارند و از جانب والدین و اولیای مدرسه سرزنش می‌شوند، علائم اضطرابی نیز در آن‌ها شایع است.
علائم اختلال بیش‌فعالی در دوران قبل از مدرسه چگونه است؟
علائم این اختلال حتی می‌تواند، از دوران شیرخواری آغاز گردد ولی تا دوره بعد از نوپایی، تشخیص آن بسیار مشکل است و قبل از تولد هم قابل تشخیص نیست؛ زیرا بسیاری از کودکان که از نظر سرشتی پرتحرک، بازیگوش و فعال هستند با افزایش سن تا شروع دوره دبستان به‌تدریج پرتحرکی آن‌ها کاهش می‌یابد و هیچ مشکلی در عملکرد خود ندارند. معمولاً سن شروع بیش‌فعالی حدود سه سالگی است. البته مطالعات نشان می‌دهند که سرشت کودک شیرخوار یک عامل مستعدکننده در کمبود توجه ـ بیش‌فعالی می‌باشد.
***
مادرانِ کودکان بیش‌فعال، به اشتباه به بی‌کفایتی متهم شده و منزوی و افسرده می‌شوند.
***
نشانه‌های این اختلال قبل از سن هفت سالگی شروع می‌شود، و ممکن است تا نوجوانی یا بزرگسالی تداوم یابند.
اختلال کمبود توجه-بیش فعالی : مروری بر علائم و درمان‌های موجود
نویسنده : رزیتا داوری آشتیانی
ناشر: نشر قطره
تعداد صفحات : ۷۶ صفحه
