توصیه‌ها و اقدمات لازم قبل، هنگام و بعد از زلزله
ایران از نظر بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله جزو 10 کشور اول دنیاست. علاوه بر این، تندبادها، گرمای شدید در مناطق جنوبی کشور، سیل و خشکسالی در مناطق وسیعی از کشور عامل مهم بروز حوادث غیرمترقبه است. هر چند بسیاری از حوادث غیرمترقبه مانند زلزله قابل پیشگیری نیستند اما می‌توان اقداماتی برای کنترل و کاهش آسیب‌های ناشی از آنها انجام داد.
مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و بناها، ساخت و آماده سازی سوله‌های بحران و آموزش عمومی به مردم برای پناه گیری مناسب هنگام وقوع زلزله از جمله این اقدامات است که انجام آنها بر عهده مسئولان و هماهنگی بین واحدهای مربوطه می‌باشد اما اقداماتی هم وجود دارد که لازم است خودتان انجام دهید تا آمادگی بیشتری در برابر زلزله داشته باشید. کارشناسان ایمنی معتقدند برای کاهش آسیب در زمان هنگام وقوع زلزله بهتر است این اقدامات را انجام دهید.
مطالعهٔ زلزله‌های گذشتهٔ ایران و بروز فاجعه‌های انسانی و مسائل اجتماعی ناشی از آن گویای این حقیقت تلخ اسـت که تجارب هیچ یک از زلزله‌های دلخراش گذشته راه‌گشای برنامه‌ریزی منسجمی برای کاهش عـوارض اجتماعی بعدی نبوده اسـت و هـر بار به هنگام فاجعه‌ای مهیب، جامعه به هیاهویی همراه با اقدام‌های شتاب‌زده و کم حاصل دچار می‌شود که گویی نخستین بار است که دچار فاجعه می‌شود.
زندگی جمعی بشر همواره با دو گونه مسئلهٔ عام پیش‌بینی‌پذیر «طبیعی» و «انسانی» مواجه بوده است. در پیدایش مسائل طبیعی، برخلاف مسائل انسانی، دسـت بـشر چـندان در کار نیست و این حوادث هر از گاهی رخ می‌دهد و فـاجعه‌هایی دلخـراش می‌آفریند. این فاجعه‌ها، وضعیتی بحرانی ایجاد می‌کنند و در وضعیت بحرانی نیز روش‌های معمول، کارآیی ندارند: «فاجعهٔ دلخراش رخ داده؛ زمان عکس‌العـمل کـوتاه اسـت، غافل‌گیری و آماده نبودن جامعه، موجب تصمیم‌گیری‌های نادرست مبتنی بر کـم اطلاعی می‌شود.»
در بین مسائل و سوانح طبیعی، غافل‌گیری زلزله بیشتر است و در نبود قدرت پیشگیری و آمادگی جامعه به فاجعه‌ای انسانی مـبدل مـی‌شود کـه هم بر آدمیان و هم بر زیستگاه او و جامعه‌اش اثرات تخریبی مستقیم، غـیر مـستقیم و ثانویه بر جای می‌گذارد. این شرایط، لزوم فعالیت‌های مددکاری فردی، گروهی و جامعه‌ای را در بحران اجتناب‌ناپذیر می‌کند.
در پیشگیری از حـوادث، بـهترین راه، جـلوگیری از وقوع آن است اما دربارهٔ زلزله که نمی‌توان از آن جلوگیری کرد:
مناسب‌ترین شیوه در گام نـخست، پیـش‌گیری از بـروز بحران پس از فاجعه است.
گام دوم آمادگی کامل ستادهای کمک‌رسانی و هماهنگی امکانات و منابع از طریق برنامه‌ریزی دقـیق و تـجهیز نـیروهای کارآمد، تمرین نیروها و گوش به زنگ بودن آنها برای حوادث قابل پیش‌بینی فاقد پیـش‌گیری اسـت.
گام سوم، رویارویی با فاجعه است که شرط لازم آن سرعت متناسب با مـوقعیت فـاجعه اسـت. در این مرحله، پیشگیری از گسترش ضایعات و محدود ساختن وضعیت بحرانی دارای اهمیت است.
گام چهارم، پیـش‌گیری از بـر جای ماندن وضعیت بحرانی و اثرات ناشی از آن است. به عبارتی، در این مرحله به سـرعت بـاید خـسارت‌ها جبران شوند تا موجب گسترش بحران نگردد.
و سر انجام گام پنجم، یعنی عادی‌سازی وضعیت فـرا مـی‌رسد تا زوال زندگی معمول بر منطقه، حاکم شود.
سیر تاریخ زلزله در ایران
از نظر جـغرافیایی، ایـران کـه در کمربند زلزلهٔ هیمالیا- آلپ قرار گرفته، همواره در انتظار وقوع حادثه است. نخستین زمین لرزه‌ای که در تـاریخ ایـران ثـبت شده، زمین لرزهٔ چهارصد سال پیش از میلاد حضرت مسیح است کـه مـنطقهٔ ری را به ویرانه‌ای مبدل ساخت و تا سال 1179 هجری قمری، هر چهار تا نه سال یک زمین لرزه ویران‌گر در مکانی از این سرزمین رخ داده و قربانیان زیادی داشته است؛ از جمله در سال 235 هـجری قـمری، زلزلهٔ مهیبی استان پهناور خراسان و توابع نـیشابور را ویـران سـاخت که دویست هزار نفر جان باختند و تـمامی روسـتاها ویران شد.
دو سال بعد از آن نیز تبریز با خاک یکسان شد و در سال 337 هـجری، زلزله عظیم شمال مرکزی ایران را لرزانـد بـه گونه‌ای کـه دشـت‌ها و کـوهستان‌های منطقه نیز خسارت دیدند و مجدداً نـیشابور در سـال 588 هجری بر اثر زلزله به کلی ویران شد. در سال 819 زلزلهٔ فارس متجاوز از ده هـزار کـشته بر جای گذاشت و متعاقب آن تبریز بـار دیگر بر خود لرزیـد و زلزله قربانیان زیادی گرفت. در سال 1341 در مـنطقهٔ پهـناور و پر جمعیت جنوبی قزوین بر اثر زلزله، نود و یک روستا به کلی ویران شد و بـه 300 روسـتای دیگر نیز آسیب جدی وارد آمـد.
در سـال 1347 زلزله شدیدی دیگر بار به استان خـراسان ضـربه زد و شهر فـردوسی را بـه کـلّی ویران ساخت. دشت بـیاض و روستاهای بسیاری دچار آسیب جدی شدند.
در سال 1351 جنوب ایران لرزید؛ در سال 1356 مرکز ایران در اصفهان و سـال بـعد در 1357 طـبس در دام زلزله‌ای مهیب گرفتار آمد که سی روسـتا ویـران و 18220 نـفر جـان بـاختند. یـک سال بعد شمال شرقی کشور آسیب دید و زلزلهٔ خرداد ماه 1360 ، گلباف را در استان کرمان دچار ویرانی کرد.
رودبار و منجیل نیز در خرداد ماه 1369 به شدت لرزیدند و خسارت دیدند و بـه روستاهای دامنهٔ سبلان نیز آسیب جدی وارد شد. علاوه بر حدود ۳۵٬۰۰۰ نفر که بر اثر این رویداد جان خود را از دست دادند، بیش از ۲۰۰ هزار واحد مسکونی تخریب شدند و خسارات عمده‌ای به تأسیسات و اماکن عمومی در استانهای گیلان و زنجان که متأثر از این زمین‌لرزه بودند، وارد آمد و حدود ۵۰۰٬۰۰۰ تن بی‌خانمان شدند.
در 1379 زلزله، زنجان و سپس آوج قزوین را دچار آسیب کرد.
نگاهی گذرا به سیر زلزله در ایران و پیدایش آسیب‌های ناشی در هر فاجعه در بهره‌گیری از تجارب پیشین، می‌تواند در کاهش اثرات تـخریب انـسانی، مؤثر افتد.
توصیه‌های پیش از زلزله
1- یک کوله پشتی نجات تهیه کنید. چند بسته غذای کنسرو شده، کمی خشکبار، بیسکویت، قند، بطری آب، دستمال کاغذی، چند متر طناب، حوله کوچک، یک رادیوی کوچک و یک چراغ قوه داخل آن بگذارید. برای تمام این وسایل باتری تهیه کنید و هر دو ماه باتری‌ها را عوض کنید.
متأسفانه کمتر خانواده‌ای است که به فکر مواقع بحرانی باشد و از پیش وسایل لازم را برای چنین مواقعی آماده کند. در صورتی که در خاورمیانه‌ای که ما در آن قرار گرفته‌ایم، هر ان احتمال وقوع بلایایی طبیعی یا بحران‌های ساخته انسان وجود دارد.
دو تصویر زیر را ببینید. این تصویر به شما در طرح‌ریزی برای ایجاد یک بسته یا کوله‌پشتی نجات کمک می‌کند. تصویر زیر را به دقت بررسی کنید. برخی از موارد ذکر شده در این تصویر مثل یک سوت ساده، بعدها می‌تواند به نجات جان شما کمک کند.
توجه کنید که تهیه این وسایل، باید به تدریج و سر فرصت قبل از وقوع زلزله رخ بدهد و نه با شتاب در زمان بروز یک زلزله شدید.
2- قوطی‌های کنسرو را قبل از سررسید مهلت مصرف عوض کنید. پیچ گوشتی، شمع، چاقو، سوت، آچار فرانسه را هم داخل همین ساک قرار دهید. لوازم کمک‌های اولیه شامل یک قیچی کوچک، باند استریل، چسب، قرص آنتی بیوتیک و استامینوفن، قرص اسهال، الکل و داروی مسکن را فراموش نکنید و اگر دارویی دارید که مصرف آن برایتان حیاتی است آن را هم در ساک قرار دهید.
3– داخل اتاق خواب را از لوستر، تابلو و آکواریوم و سایر وسایل تزیینی خطرزا خالی کنید. اتاق خواب بچه‌ها راهم ازنظر وجود وسایلی که احتمال سقوط و افتادنشان وجود دارد با دقت بررسی کنید.
4– کمد، کتابخانه و قفسه‌ها را برای تعادل و مقاومت بیشتر به دیوار پیچ کنید.
5- چهارچوب درها، زیر میز ناهار خوری و کنار ستون‌ها بهترین مکان‌ها هستند. این مکان‌ها را از قبل شناسایی کنید.
توصیه‌های هنگام زلزله
1- هنگام وقوع زلزله آرامشتان را حفظ کنید. ترس و وحشت سرعت عکس العمل‌تان را کمتر می‌کند.
2– در صورتی که در یک ساختمان یک طبقه و نزدیک در خروجی هستید، تا آنجا که ممکن است به سرعت ساختمان را ترک کنید اما اگر هنگام وقوع زلزله در ساختمان بلند و چند طبقه هستید سعی نکنید که با استفاده از پله‌ها یا آسانسور بیرون بروید.
3- در محل‌های امن پناه بگیرید. از پنجره‌ها و کمدهای بلند که بدون مهار هستند و همچنین اشیایی که ممکن است روی شما سقوط کنند و پرت شوند، دور شوید.
4- اگر محل ایمن وجود ندارد و به کنار دیوار رفته و در حالی که نشسته‌اید سر خود را روی زانوهایتان خم نموده و با کف دست‌ها پشت سر خود را گرفته و یا بازوها از سرتان محافظت کنید.
5- اگر هنگام زلزله در خانه هستید، زیر میز ناهارخوری یا میز تحریر و یا تخت خواب پناه بگیرید و چنانچه در اثر زلزله حرکت کردند پایه‌های آنها را با دستانتان محکم بگیرید.
6- اگر هنگام وقوع زلزله در محل کار هستید آرامش خود را حفظ کرده و از پنجره‌ها و کمدهایی که در محل خود محکم نشده‌اند، دور شوید. از منابع تأمین الکتریسیته (پست‌های الکتریکی یا کابل‌های فشار قوی) که احتمال حرکت، تخریب یا سقوط دارند، دور شوید. از محل‌هایی که امکان حریق وجود دارد، دور شوید. به سمت خروجی‌های اضطراری هجوم نبرید و از پله‌ها و آسانسور استفاده نکنید. سریعاً در مکان‌های ایمن ساختمان از جمله چارچوب در و یا زیر میز، پناه بگیرید.
7- اگر زمان وقوع زلزله در مدارس یا مراکز آموزشی هستید، یادتان باشد ممکن است افراد هنگام هجوم بردن به سمت درها برای خارج شدن از ساختمان به همدیگر آسیب برسانند، بنابراین بهتر است به محل‌های امن بروید و تا پایان تکان‌های ناشی از زلزله در آن پناه بگیرید.
8- از پنجره‌ها و درها دور شوید زیز میز پناه بگیرید وبرای جلوگیری از حرکت آن پایه‌های میز را محکم با دست بگیرید.
9- اگر هنگام وقوع زلزله در راه پله هستید به سمت بالا یا پایین نروید، بنشینید و سروگردن خود را با دست‌هایتان بپوشانید.
10- اگر در حیاط مدرسه هستید از ساختمان، دیوار، سازه‌های بلند فولادی یا چوبی و از سبدهای بسکتبال دور شوید. به سرعت از خیابان و کوچه ها ی باریک خارج شوید.
اگر در فضای باز هستید تا زمانی که لرزش‌ها متوقف شود همانجا بمانید. بیشتر مصدومیت‌های ناشی از زلزله بواسطه ریزش دیوارها، و شکستن و خرد شدن شیشه و سقوط اجسام رخ می‌دهد. اگر در فروشگاه، سینما و یا اماکن پر ازدحام هستید به جای هجوم بردن به سمت درهای خروجی به محل های امن بروید و حالت های مناسب بدن (نشستن و گرفتن سر در میان دست ها) را اتخاذ کنید.
اقدامات لازم بعد از زلزله:
1- با آرامش و هماهنگ ساختمان را ترک کنید.
2- شمارش کنید که چند نفر از اعضای خانواده، محیط کار، بیماران یا بیمارستان و … خارج شده‌اند.
3- داخل ساختمان‌های آسیب‌دیده غیرایمن نشوید.
4- به مجروحان رسیدگی کنید. سعی کنید که از خونریزی آنها پیشگیری کنید. از جابجایی بی دلیل آنها بپرهیزید. در مجروحان بیهوش توجه کنید که جابجایی ناحیه گردن، می‌تواند منجر به قطع نخاع بشود. البته شرح مراقبت‌های اولیه بعد از حادثه در این مختصر نمی‌گنجد.
5- هیچ منبع برقی را روشن نکنید.
6- از اصول اخلاقی پیروی کنید و غریزی رفتار نکنید.
7- اگر زیر آوار گرفتار شدید، امید را از دست ندهید. انگشتان دست و پا را تکان دهید تا جریان خون آنها برقرار شود. از حرکات غیرضروری پرهیز کنید. دهان و بینی خود را با لباس و پارچه بپوشانید. فریاد زدن بی‌دلیل می‌تواند منجر به تنفس حجم زیادی گرد و غبار شود. روی لوله‌های آب یا گاز ضربه بزنید و فقط در صورت ضرورت برای کمک فریاد بزنید.
8- از تلفن مگر در موارد اضطراری استفاده نکنید.
9- برای کسب آخرین اطلاعات به تلویزیون یا رادیو گوش دهید.
10- اگر در مناطق ساحلی، زندگی می کنید از ساحل دور شوید. (خطر سونامی)
11- اگر دارو، گازوییل، سفیدکننده شیمیایی و یا مایعات قابل اشتعال روی زمین ریخته‌شده است آنها را تمیزکنید.
12- اگر بوی گاز استشمام کردید، شیر اصلی گاز را ببندید و فوراً محل را ترک کنید.
13- مجرای دودکش (هواکش) را از نظرآسیب‌دیدگی بازرسی کنید؛ صدمات و آسیب‌های کوچک می‌تواند باعث بروز یک آتش‌سوزی گردد.
14- مراقب پس لرزه‌ها باشید؛ پس‌لرزه‌هایی که بعد از زلزله به وقوع می‌پیوندد اغلب به شدت زلزله اصلی نیست اما باز هم می‌تواند مقاومت ساختمان را کم کند.، بیشتر پس‌لرزه‌ها در اولین ساعات پس از وقوع زلزله اصلی رخ می‌دهند.
منابع این نوشته: شماره 11 مجله رفاه اجتماعی و شماره 243 نشریه سلامت
