زوال عقل ، دمانس و آلزایمر چه بیماری‌هایی هستند؟ چه علایمی دارند و چطور می‌شود آنها را درمان کرد؟

کاهش حافظه، تغییرات شخصیتی و کم شدن توانایی ذهنی ویژگی‌های زوال عقل – دمانس؛ dementia) را تشکیل می‌دهند. این اختلال در بالای 65 سالگی شایع‌تر است و در بعضی از انواع آن ممکن است عوامل ژنتیکی نقش داشته باشند. اگر چه معمولاً زوال عقل قابل علاج نیست می‌توان از برخی درمان‌ها برای کنترل نشانه‌های این اختلال کمک گرفت. این درمان‌ها عبارتند از: درمان‌های دارویی، روش‌های غذایی، ماساژ، موسیقی درمانی و آموزش آرام‌سازی.

– اختلال زمینه‌ای موجود در عقل، تحلیل رفتگی بافت مغز است ولی غالباً علت دقیق این وضعیت مشخص نیست. بیماری آلزایمر – Alzheimer disease) احتمالاً شناخته شده‌ترین نوع زوال عقل است ولی بسیاری انواع دیگر، از جمله زوال عقل ناشی از انفاکتوس‌های متعدد مغز، بیماری پیک – pick’sdisease) و بیماری جسم لوی – Lewybodydisease) نیز وجود دارند. الکلیسم، بیماری پارکینسون و مسمومیت‌های دارویی هم می‌توانند موجب زوال عقل شوند.

—در بیماری آلزایمر، سلول‌های موجود در بعضی مناطق مغز تخریب می‌شوند در حالی که سایر سلول‌ها واکنش کمتری نسبت به انتقال دهنده‌های عصبی – نوروترانسمیترها) نشان می‌دهند. انتقال دهنده‌های مزبور، مواد شیمیایی منتقل کننده پیام‌ها در مغز هستند. به نظر می‌رسد تغییرات شیمیایی ایجاد شده در توام با کاهش میزان استیل کولین و سایر انتقال دهنده‌های عصبی نقش مهمی دراین زمینه ایفا می‌کنند. همچنین بافت‌های غیرطبیعی و رسوب‌های پروتئین غیرطبیعی در مغز افراد مبتلا به بیماری آلزایمر یافت می‌شوند.

– زوال عقل، گاهی در نتیجه یک عامل زمینه‌ای، مانند تخریب مغز در اثر قطع خون‌رسانی آن به دنبال سکته‌های کوچک مکرر روی می‌دهد و به این نوع، زوال عقل ناشی از انفارکتوس‌های مکرر گفته می‌شود.

– معمولاً بیماری آلزایمر به تدریج بروز می‌کند ولی زوال عقلی ناشی از انفارکتوس‌های مکرر با سرعت بیشتری ایجاد می‌شود.

– سایر علل احتمالی زوال عقل عبارتند از مصرف دراز مدت الکل، کم کاری تیرویید و عفونت HIV – ایدز).

– زوال عقل ممکن است از حمله قلبی یا ضربه مغزی نیز ایجاد شود. بعضی انواع عقلی در اثر عوامل ژنتیکی بروز می‌کنند.

– در افرادی که به تازگی دچار سکته مغزی شده‌اند، خطر بروز زوال عقل به شکلی مشابه آلزایمر آغاز می‌شود ولی با گذشت زمان ویژگی‌های زوال عقل عروقی را نشان می‌دهد.

– افراد مبتلا به زوال عقل غالباً وجود مشکل ایجاد شده برای خود را درک نمی‌کنند که این موضوع می‌تواند برای دوستان و افراد فامیل آنها ناراحت کننده باشد. البته ممکن است این افراد در آغاز، آنچه را در حال اتفاق افتادن است درک کنند که این موضوع می‌تواند باعث افسردگی آنها شود.

-فردی که احتمالاً مبتلا به زوال عقل است باید مورد ارزیابی کامل پزشکی قرار گیرد. ممکن است تصور شود اشخاص مسن مبتلا به افسردگی شدید دچار زوال عقل هستند زیرا بعضی از نشانه‌های این دو بیماری، از جمله «فراموشی» مشترک است.

– بیش از 40 میلیون آمریکایی مبتلا به بیماری آلزایمر هستند و سالیانه، هزینه کل مراقبت بهداشتی از این بیماری به بیش از 100 میلیارد دلار می‌رسد.

– 10% افراد بالای 70 سال و 20 تا 40 در صد افراد بالای 85 سال دچار کاهش حافظه قابل شناخت از نظر بالینی هستند. علاوه بر حافظه، سایر توانایی‌های ذهنی، مانند تکلم، توانایی دید فضایی، محاسبه، قضاوت و حل مشکلات نیز تحت تأثیر زوال عقل قرار می‌گیرند.

– کمبودهای ویتامینی، نارسایی بعضی غدد درون ریز، نارسایی کلیه، نارسایی کبد و ریه، ضربه‌های مغزی، تومورهای مغزی، بعضی از بیماری‌های روانی – مثل افسردگی و اسکیزوفرنی)، علل ناشایع‌تر زوال عقل را تشکیل می‌دهند.

درمان‌های مرسوم

– پزشک، پس از تهیه شرح حال دقیق بیمار از خود او و سپس از یکی از بستگان یا دوستان نزدیک وی، و در صورت لزوم، درخواست آزمایش‌هایی مانند آزمایش عملکرد تیرویید، درمان را آغاز می‌کند.

در صورت وجود عامل زمینه‌ای، پزشک به درمان آن می‌پردازد.

– امروزه داروهایی برای درمان آلزایمر خفیف تا متوسط وجود دارد. از جمله این داروها باید از دونپزیل – donepezil) و گالانتامین – galantamine) نام برد. این داروها می‌توانند موجب بهبود توانایی ذهنی در بعضی از افراد شوند. در صورت عدم پاسخ، باید داروی مورد استفاده را قطع نمود. از داروهایی مانند آرام‌بخش‌ها نیز ممکن است برای کنترل سایر مشکلات موجود در زوال عقل – نظیر بی قراری) استفاده شود.

– افراد مبتلا به زوال عقل معمولاً به طور روزانه به یک دستیار نیاز دارند و ممکن است لازم شود به‌طور دایمی در آسایشگاه سالمندان نگهداری شوند. افرادی که در منزل به پرستاری از بیماران مبتلا به زوال عقل می‌پردازند اغلب دچار استرس و ناراحتی می‌شوند و باید تحت حمایت و مراقبت قرار بگیرند.

احتیاط

داروهای مورد استفاده در زوال عقل عوارض جانبی دارند؛ در این باره با پزشک مشورت کنید.

درمان تغذیه‌ای

– در برخی موارد، آثار سمی آلومینیوم موجب بروز آلزایمر می‌شود. اینکه آیا وجود آلومینیوم در رژیم غذایی می‌تواند باعث ایجاد بیماری آلزایمر شود مورد بحث است. خودداری از خوردن غذاهای پخته شده در ظروف آلومینیومی و نوشیدنی‌هایی که در قوطی‌های آلومینیومی نگهداری شده‌اند و نیز عدم نگهداری غذاها در فویل‌های آلومینیومی موجب کاهش تماس با آلومینیوم می‌شود.

– ماهی‌های چرب – مثل ماهی سالمون، تون، ماکرل) و غذاهایی مانند روغن دانه کتان، حاوی اسیدهای چرب امگا -3 هستند و به نظر می‌رسد خوردن غذاهای سرشار از این مواد به حفاظت در برابر ابتلا به بیماری آلزایمر کمک می‌کند. در یک مطالعه، افراد مبتلا به بیماری آلزایمر به مدت 6 ماه تحت درمان روزانه با کپسول‌های روغن ماهی حاوی 1400 میلی‌گرم DHA – نوعی اسید چرب امگا – 3 موجود در ماهی‌های چرب) قرار گرفتند و بهبود عملکرد مغزی در آنها مشاهده شد. مقدار DHA عموماً در مغز و پلاسمای خون بیماران مبتلا به آلزایمر کمتر از افراد مسن سالم است.

– اسیدهای غیراشباع مونو که در روغن زیتون، آووکادو و آجیل‌ها یافت می‌شود نیز سرعت کاهش عملکرد مغز را تقلیل می‌دهند.

– مصرف بیش از حد گوشت و تخم‌مرغ می‌تواند خطر بروز بیماری آلزایمر را افزایش دهد. این مواد سرشار از اسید آراشیدونیک هستند که موجب تشدید التهاب در بدن می‌شود و التهاب، احتمالاً از عوامل خطر بیماری آلزایمر است.

– مولکول‌های مخرب موسوم به رادیکال‌های آزاد در ایجاد بیماری آلزایمر نقش دارند. این رادیکال‌ها، غشاهای سلولی – از جمله، سلول‌های عصبی) را از بین می‌برند. رادیکال‌های آزاد، در بدن به وسیله آنتی‌اکسیدان‌ها – مانند ویتامین E و C) از بین می‌روند. مصرف روزانه 2000 واحد بین المللی ویتامین E موجب محافظت در برابر بیماری آلزایمر می‌شود و مدت زمانی را که افراد مبتلا به این بیماری قادر به مراقبت از خود باقی می‌مانند افزایش می‌دهد.

بتا- کاروتن نیز آنتی اکسیدان دیگری است که ممکن است در پیشگیری از کاهش شناخت مؤثر واقع شود. مصرف روزانه 5000 تا 10000 واحد بین المللی بتا – کاروتن همراه با 600 تا 800 واحد بین‌المللی ویتامین E و 1 تا 2 گرم ویتامین C می‌تواند در دراز مدت، موجب محافظت در برابر شروع زوال عقل شود.

– در بیماری آلزایمر، مقدار اسید آمینه هوموسیستئین خون بیش از حد معمول است. افزایش این اسید آمینه موجب کاهش کار آرایی ذهنی می‌شود و از عوامل خطر مستقل بروز زوال عقل و بیماری آلزایمر به شمار می‌آید. افزایش هوموسیستئین را اغلب می‌توان به شکل موفقیت آمیز با مکمل‌های ویتامین B6 – با مقدار حداقل 10 میلی‌گرم در روز)، ویتامین B12 – با حداقل 50 میکروگرم در روز) و اسید فولیک – با حداقل 400 میکروگرم در روز) درمان نمود. مصرف روزانه مکمل B کمپلکس در دراز مدت به حفظ عملکرد مغز کمک می‌کند.

– استیل – ال – کارنیتین می‌تواند تولید انتقال دهنده عصبی مهم مغز، یعنی استیل کولین را که در بیماری آلزایمر کاهش می‌یابد افزایش دهد و موجب تقویت آهسته و کاهش سرعت پیشرفت بیماری مزبور شود. معمولاً مصرف 500 تا 1000 میلی‌گرم استیل – ال – کارنیتین، سه بار در روز توصیه می‌شود.

گیاه درمانی غربی

– اضطراب و افسردگی از یافته‌های شایع زوال عقل هستند و از این رو می‌توان گیاهانی مانند ملیسا آفیسینالیس و هیپریکوم پرفوراتوم را برای کنترل آنها پیشنهاد کرد. ماساژ نواحی سفت عضلات گردن و شانه با روغن استوقدوس بسیار مفید است.

– گینکوبیلوبا، گیاه منتخب در درمان زوال عقل است. این گیاه گردش خون مغز را افزایش می‌دهد و از التهاب مغز جلوگیری به عمل می‌آورد و می‌تواند عملکرد دستگاه عصبی را تثبیت و تقویت نماید و فعالیت شناختی، شامل حافظه و به یادآوری را تحریک کند. گینکو می‌تواند زوال عقل خفیف تا متوسط را کاهش دهد و از سرعت پیشرفت زوال عقل شدید بکاهد.

– گیاه مریم گلی به وسیله پژوهشگران دانشگاه نیوکاسل برای حفظ مقدار استیل کولین مغز که مقدار آن در بیمایر آلزایمر کاهش نشان می‌دهد مؤثر معرفی شده است.

احتیاط

پیش از مصرف داروی گیاهی با متخصص گیاه درمانی مشورت کنید.

بهداشت محیط

– بالا بودن مقدار آلومینیوم در آب شُرب با افزایش خطر بروز بیماری آلزایمر و زوال عقل همراه است.

– افرادی که در محل کار خود با میدان‌های الکترومغناطیسی تماس دارند – به عنوان مثل در فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های رادیو تلویزیونی، نیروگاه‌ها و مراکز تعمیر تلفن کار می‌کنند) می‌توانند بیش از سایرین در خطر ابتلا به زوال عقل باشند.

– تماس مزمن با حلاّل‌ها ممکن است موجب بروز مشکلات حافظه‌ای شود. البته هنوز ماهیت واقعی بسیاری از موارد تماس با حلاّل‌ها و احتمال ایجاد زوال عقل ناشی از آنها در جوامع عمومی مشخص نشده است.

– تماس با طبیعت ممکن است تأثیر مثبتی بر کاهش زوال عقل داشته باشد. در یک مطالعه نشان داده شد که در افراد مبتلا به آلزایمر پیشرونده که در مراکز بدون فضای سبز نگهداری می‌شوند احتمال مهاجم شدن بیش از بیمارانی است که در مراکز دارای فضای سبز به سر می‌برند.

 درمان با استفاده از کار بر روی بدن

– زوال عقل غالباً با رفتارهای هیجان‌زده و فعالیت‌های خشونت‌آمیز و فوران کلامی همراه است که می‌تواند موجب ناراحتی سایرین شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ماساژ بدن و دست بیمار و یا شنیدن موسیقی ملایم می‌تواند نقش مهمی در کاهش این رفتارها ایفا نماید. ماساژ پشت بیمار نیز مؤثر است و می‌تواند دفعات بروز رفتارهای هیجان‌زده را کاهش دهد ولی بر بی‌قراری کلامی تأثیر ندارد.

نکته

فقط تعداد کمی از موارد زوال عقل ناشی از عوامل ژنتیکی هستند.

ورزش

– فعالیت بدنی ممکن است به پیشگیری از زوال عقل کمک کند. در یک بررسی مشخص شد که در افراد بالای 65 سال که به طور مرتب ورزش می‌کنند، خطر بروز بیماری آلزایمر یا سایر انواع زوال عقل حدود 50% کمتر از سایرین است. ورزش همچنین ممکن است به کاهش افسردگی در افراد مبتلا به بیماری آلزایمر کمک کند. تحریک و فعال نگه‌داشتن ذهن نیز از سایر عوامل محافظت کننده در برابر زوال عقل است.

درمان‌های روان – تنی

– آموزش آرام‌سازی در افراد 52 تا 93 ساله مبتلا به بیماری آلزایمر یا زوال عقل ناشی از انفارکتوس متعدد مغزی مؤثر بوده است. آرام‌سازی می‌تواند در کنترل مشکلات رفتاری، از جمله فراموشکاری و عدم درک موقعیت در افراد مسن به زوال عقل مؤثر واقع شود. شنیدن موسیقی نیز به آرام‌سازی کمک می‌کند.

– خاطره درمانی – reminiscencetherapy) نوعی روش روان شناختی است که به افراد مبتلا به زوال عقل کمک می‌کند تا رویدادهای زندگی خود را با استفاده از نوارهای ویدیو، اشیاء، تصاویر و موسیقی‌های زمان گذشته به یاد بیاورند. خاطره درمانی از این نظر که می‌تواند به افراد مبتلا به زوال عقل کمک کند تا حس بودن خود را دوباره به دست آورند ارزشمند است.

نام بیماری آلزایمر از کجا منشاء گرفته است؟

بیماری آلزایمر، از نام دکتر آلوییس آلزایمر – Alois Alzheimer) عصب‌شناس، روان پزشک و نوروپاتولوژیست آلمانی – 1915 – 1864) گرفته شده است. دکتر آلزایمر نخستین بار در سال 1906 میلادی، مغز خانم آگوست – دی را که چند سال بعد از ابتلا به اختلال پیشرونده زوال عقل از دنیا رفت مورد بررسی قرارداد و مشاهده کرد که بافت مغزی او دارای دسته‌های نامنظم و غیرطبیعی سلول‌های عصبی است.

امروزه به این دسته‌ها، پلاک آمیلویید و توده نوروفیبریلاری گفته می‌شود که ویژگی اصلی بیماری آلزایمر به شمار می‌آیند. دکتر آلزایمر، بیماری این زن را زوال عقل – دمانس) قبل از پیری – preseniledementia) نامید و بعدها، دکتر امیل کراپلین – EmilKraepelin) همکار دکتر آلزایمر، نام مزبور را به بیماری آلزایمر تغییر داد.- بیماری آلزایمر چه علایمی دارد؟

– بیماری آلزایمر به آهستگی، با اختلال حافظ آغاز می‌شود و به نقایص گفتاری و دید فضایی توسعه می‌یابد. حدود 20% مبتلایان دچار مشکلات غیرحافظه‌ای مانند جستجو به دنبال لغت، مشکل سازماندهی یا تعیین میسر هستند. در مراحل اولیه بیماری ممکن است کاهش حافظه تشخیص داده نشود یا به فراموشکاری خوش خیم نسبت داده شود. مشکلات شناختی به آهستگی با فعالیت‌های روزانه، مثل نگهداری حساب‌های مالی، پیروی از دستورالعمل‌های شغلی، رانندگی، خرید و خانه‌داری تداخل می‌کنند.

بعضی از بیماران از این مشکلات آگاهی ندارند – آنوسوگنوزیا؛ anosognosia)، در حالی که در بقیه بیماران، بصیرت قابل ملاحظه نسبت به اختلالات مزبور دیده می‌شود.

تغییر محیط ممکن است موجب سردگمی بیمار شود و احتمال دارد بیمار در هنگام قدم زدن یا رانندگی، مسیر را گم کند. بیماری آلزایمر، بر عملکردهای شناختی متعدد، مانند حافظه، جهت‌یابی، گویش، فرآیندهای دیداری فضایی، انجام کارها، قضاوت و بصیرت تأثیر می‌گذارد.

در اوایل بیماری آلزایمر، افسردگی به طور شایع وجود دارد. روان پریشی – سایکوز) همراه با بی‌قراری و مهارزدایی رفتاری، غالباً در مراحل پیشرفته ایجاد می‌شود. بیمار برای انجام تمام کارهای روزمره زندگی خود به دیگران وابسته می‌شود. سرعت پیشرفت بیماری متغیر است و معمولاً 5 تا 15 سال طول می‌کشد تا بیماری از مرحله اولیه به وضعیت پیشرفته برسد.

اختلالات شناختی بیماری آلزایمر عبارتند از: فراموشی؛ عدم آگاهی بیمار نسبت به این مسأله که در کدام روز هفته یا در چه سالی به سر می‌برد؛ کنش پریشی – آپراکیسا؛apraxia؛ به این معنی که بیمار توانایی انجام حرکات هدفمند و هماهنگ را از دست می‌دهد، در حالی که دچار فلج یا اختلال حسی یا حرکتی نشده است)؛ زبان پریشی – آفازیا: aphasia؛ به این معنی که بیمار، دچار تغییر، نقص یا از بین رفتن کاربرد زبان نوشتاری یا گفتاری می‌شود و نمی‌تواند اسم اشخاص یا اشیاء را به خاطر بیاورد و ممکن است حرف‌های دیگران و یا جمله‌ای را مرتباً تکرار کند و یا در بعضی موارد، به‌طور کلی، صحبت کردن را فراموش نماید)؛ ادراک پریشی – آگنوزیا؛ agnosia؛ به این معنی که بیمار دچار نقص یا ناتوانی کامل شناخت و تفسیر مفهوم و اهمیت اطلاعات حسی است در حالی که توان وایابی و ثبت حسی را دارد. بیمار قادر به شناسایی مکان‌های و اشخاصی که قبلاً آنها را می‌شناخته نیست و حتی ممکن است چهره خود را در آینه نشناسد.

در مراحل میانی بیماری آلزایمر، بیمار قادر به کارکردن نیست و به آسانی گم می‌شود؛ منگی و گیجی بروز می‌کند و بیمار به نظارت روزانه به وسیله فرد دیگران نیاز دارد. ممکن است متانت اجتماعی، رفتارهای عادی و مکالمه سطحی به نحو تعجب برانگیزی حفظ شود. کلام بیمار، ابتدا در زمینه نامیدن و سپس ادراک و در نهایت در زمینه فصاحت مختل می‌شود.

نقایص دید فضایی، موجب تداخل با لباس پوشیدن، غذاخوردن، حل پازل‌های ساده و کپی کردن شکل‌های هندسی می‌شود. ممکن است بیمار توانایی انجام محاسبه‌های ساده با اعلام ساعت را از دست بدهد. در مراحل دیررس، بعضی از بیماران قادر به راه رفتتن هستند ولی بدون هدف و سرگردان به نظر می‌رسند.

کاهش قضاوت، منطق و توانایی‌های شناختی روی می‌دهد. هذیان‌ها شایع‌اند و معمولاً کیفیتی ساده دارند و شامل هذیان سرقت، هذیان بی‌وفایی یا هذیان شناخت عوضی هستند. ممکن است وقتی بیمار نمی‌تواند به خاطر بیاورد شیئی را در کجا قرار داده، فرد دیگری را متهم به سرقت آن نماید.

حدود 10% افراد مبتلا به بیماری آلزایمر، دچار سندرم کاپگراس می‌شوند. دراین سندرم، بیمار تصور می‌کند فردی که از او مراقبت می کند با فرد شیادی عوض شده است. معمولاً این وضعیت در مراحل دیررس‌تر بیماری ایجاد می‌شود.

توهّم – hallucination) که عبارت است از وایافتی حسی – دیداری، شنیداری، لمسی، بویایی، یا چشایی) که از نظر تحریک بیرونی، پایه و اساس ندارد و در واقع، به ادراک حسی بدون وجود منبعی در جهان خارج گفته می‌شود در بیماران مبتلا به آلزایمر وجود دارد. مثلاً ممکن است فرد مبتلا بگوید صدای والدین متوفای خود را می‌شنود که چیزهایی به او می‌گویند ویا صدای فردی را می‌شنود که او را وادار به آسیب رساندن یا کشتن فرد خاصی می‌کند. ممکن است فرد مبتلا به بیماری آلزایمر، پرخاشگر یا مهاجم شود و بدون دلیل با سایرین درگیر شود. احتمال دارد بیمار مبتلا به آلزایمر دائماً حرف بزند، فریاد بکشد، فحش بدهد، بالا و پایین برود و حرکات بدون هدف انجام دهد.

– آیا بیماری آلزایمر می‌تواند منجر به مرگ شود؟

– بله. در مرحله شدید بیماری آلزایمر، استعداد ابتلا به ذات الریه – پنومونی) افزایش می‌یابد زیرا عمل بلع دچار اشکال می‌شود. ممکن است با از بین رفتن سلول‌های مغزی، بیمار احساس تشنگی یا گرسنگی نکند و یا نتواند به درستی غذا بخورد یا مایعات بیاشامد و در نتیجه، در اثر سوء تغذیه، بی‌آبی بدن، خفگی یا بروز عفونت فوت شود.