سکته مغزی : راههای تشخیص و درمان و بهبودی
سکته مغزی (stroke) که گاهی «حمله مغزی» هم نامیده میشود، عبارت است از آسیب مغز در اثر قطع جریان خون آن به دنبال انسداد یکی از سرخرگهای مغزی یا نشت خون از آنها.
* سکته مغزی در بالای ۷۰ سالگی و در مردها شایعتر است و ازجمله بیماریهای عروقی مغز به شمار میآید. بیماریهای عروقی مغز سالیانه به مرگ حدود ۲۰۰۰۰۰ نفر از مردم ایالات متحده میانجامد و از علل اصلی بروز معلولیت به شمار میآید. تا سال ۲۰۳۰ میلادی، میزان موارد مرگومیر ناشی از سکته مغزی در ایالات متحده، دو برابر خواهد شد.
* سکته مغزی، یک فوریت پزشکی است و در صورت عدم تشخیص و درمان سریع میتواند منجر به آسیب عصبی دایمی، عوارض و مرگ شود.
سکته مغزی، سومین عامل مرگ در ایالات متحده و نخستین علت ناتوانی بزرگسالان در ایالات متحده و اروپا و دومین علت مرگ در سراسر جهان است و احتمالا به زودی به اولین علت مرگ تبدیل خواهد شد.۱۰٪ موارد مرگ در سراسر جهان، در اثر سکته مغزی روی میدهد.
* عوامل خطر سکته مغزی عبارتند از: سن بالا، افزایش فشارخون، حمله ایسکمیک گذرا (transient ischemic attack; TIA)، دیابت، بالا بودن کلسترول خون، استعمال دخانیات، فیبریلاسیون دهلیزی (نوعی بیماری قلبی)، مصرف قرصهای جلوگیری از بارداری، میگرن همراه با علایم پیشدرآمد (ارا؛ aura)، تمایل به لخته شدن خون، باز بودن مادرزادی دریچه بیضی قلب، تنگی سرخرگ کاروتید و چند اختلال نادرتر
دیگر.
* اکثر سکتههای مغزی در اثر ترومبوز (بسته شدن رگ خونی به وسیله لخته موضعی) یا آمبولی (انسداد ناگهانی یک سرخرگ به وسیله لختهای که ممکن است از هر قسمت از بدن انتقال یافته باشد)، کاهش خونرسانی عمومی (مثلا در شوک) و بسته شدن سیاهرگ مغزی روی میدهد. اغلب، انسداد سرخرگ در اثر رسوب چربی در لایه مفروشکننده سرخرگ (تصلب شرایین یا آترواسکلروز) یا لخته شدن خون بروز میکند. در اثر کاهش خونرسانی به قسمتی از مغز، اختلال عملکرد و مرگ (نکروز) بافت مغز در بخش مزبور ایجاد میشود. در این موارد، بیماری معمولا از نظر علت، مشابه بیماری سرخرگ کرونر قلب است.
* حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد سکتههای مغزی در اثر خونریزی مغزی ایجاد میشوند که هنگامی روی میدهد که سرخرگی در مغز پاره میشود و درنتیجه، خون به داخل بافت مغزی نشت میکند. در بعضی موارد، علت زمینهای سکته، آنوریسم مغزی است. آنوریسم مغزی عبارت است از نقطهیی نازک یا ضعیف از سرخرگ مغزی که به بیرون برجسته میشود و ممکن است دچار پارگی شود. سکتههای مغزی ناشی از خونریزی مغزی خطرناکتر و غالبا با سردرد بسیار شدید همراه هستند. در خونریزی موسوم به «خونریزی زیر عنکبوتیه»، نخستین نشانه بیماری، معمولا سردردی ناگهانی است که در اکثر موارد در پشت سر احساس میشود.
* سکته مغزی به سرعت (طی چند ثانیه تا چند دقیقه) روی میدهد و در اکثر افراد با دو یا چند علامت از علایم زیر همراه است:
– ضعف یا کرختی ناگهانی صورت، بازو یا ساق پا (عمدتا در یک سمت بدن)
– بروز ناگهانی اشکال بینایی یک یا دوطرفه
– بروز ناگهانی اشکال در راه رفتن و ایجاد ناگهانی گیجی یا کاهش تعادل
– ایجاد ناگهانی منگی یا اشکال در تکلم یا درک کلام سایرین
– ایجاد سردرد شدید بدون علت شناخته شده
* احتمال بروز کاهش هوشیاری و مرگ در سکتههای ناشی از خونریزی مغزی بیش از سایر انواع سکته مغزی است.
* چنانچه نشانههای سکته مغزی طی مدت ۲۴ ساعت برطرف شوند این اختلال، حمله ایسکمیک گذرا (TIA) نام دارد و میتوان آن را علامت هشداردهنده احتمال بروز سکته مغزی در آینده دانست هرچند که در اکثر موارد، سکته مغزی بدون علامت هشداردهنده روی میدهد. معمولا TIA در اثر انسداد رگهای خونی باریک به وسیله آمبولیهای کوچک و ظریف ایجاد میشود. از علل دیگر TIA کاهش جریان خون از سرخرگ کاروتید (در ناحیه گردن) است که به دلیل تنگی ناشی از آترواسکلروز روی میدهد.
TIA که به آن سکته مغزی کوچک (مینی سکته) هم گفته میشود در بعضی موارد بدون علامت است به نحوی که فرد متوجه بروز بیماری نمیشود.
* شدت عوارض بعد از سکتههای مغزی بسیار متفاوت است و ممکن است از نشانههای خفیف و زودگذر مانند ضعف عضلانی موضعی تا معلولیت دایمی، از دست رفتن توانایی تکلم و شناخت و حتی مرگ متغیر باشد. در بعضی موارد، فرد مبتلا به سکته مغزی، دچار زوال عقل (دمانس) میشود.
فرد مبتلا به سکته مغزی چگونه میتواند به بهبود خود کمک کند؟
* با نکشیدن سیگار
* با رعایت رژیم غذایی متشکل از میوه، سبزیجات، ماهیهای چرب و نیز رژیم کمچربی
* با انجام مرتب ورزش
* با کنترل مرتب وزن
* با رعایت دستورات پزشک درباره پایین آوردن فشارخون (در صورت افزایش آن) و مصرف صحیح داروهای تجویزشده
درمانهای مرسوم
* فرد مشکوک به سکته مغزی باید هرچه زودتر به بیمارستان منتقل شود. معاینه کامل به منظور ارزیابی نشانههای بیماری، تشخیص هر نوع عامل خطر (مانند پرفشاری خون) و بررسی منشأ آمبولی (لختههای خون) به عنوان عامل احتمالی بروز سکته، به وسیله پزشک انجام میشود.
پس از انجام آزمایشهایی مانند CT اسکن یا MRI مغز (با هدف تعیین محل و میزان آسیبدیدگی و تشخیص اینکه سکته در اثر انسداد رگ ایجاد شده است یا خونریزی مغزی)؛ اسکن داپلر کاروتید (استفاده از اولتراسوند برای بررسی جریان خون به منظور تشخیص تنگی سرخرگهای کاروتید)؛ و سایر تستها از نظر ارزیابی ریتم قلب و چگونگی حرکت عضله قلب، درمان آغاز میشود. باید بیماری زمینهای، مانند پرفشاری خون را تشخیص داد و درمان نمود. سایر اقدامات درمانی برحسب اینکه علت سکته، انسداد رگ است یا خونریزی مغزی صورت میگیرد. به فرد مبتلا به سکته توصیه میشود سیگار نکشد و چربی کمتر مصرف نماید و به جای آن از میوه و سبزیجات استفاده کند.
* چنانچه سکته مغزی در نتیجه انسداد سرخرگ ایجاد شده باشد معمولا دوز بالای آسپیرین به مدت چند روز تجویز میشود. با این کار احتمال بهبود بیمار افزایش و خطر مرگ وی کاهش مییابد.
بعد از چند روز رژیم روزانه مقدار پایین آسپیرین جای رژیم قبلی را میگیرد و به مدت طولانی ادامه مییابد و در نتیجه، خطر بروز سکته مغزی بعدی کاهش داده میشود زیرا آسپیرین، احتمال تجمع پلاکتهای خون را کمتر میکند و با این کار، خطر ایجاد لخته در رگها کاهش مییابد. از داروهای دیگری که احتمال ایجاد سکته مغزی دوباره را تقلیل میدهد، دی پیریدامول است. داروهای ضد انعقاد خون که تمایل به لخته شدن را کاهش میدهند نیز تجویز میشوند.
در افراد مبتلا به خونریزی زیر عنکبوتیه ممکن است داروی نیمودیپین تجویز شود زیرا پیشآگهی بیماری را بهبود میبخشد.
چنانچه بالا بودن میزان کلسترول خون، عامل ایجاد سکته باشد باید از داروهای پایینآورنده کلسترول استفاده کرد.
احتیاط
داروهایی که برای درمان سکته به کار میروند دارای عوارض جانبی هستند و باید تنها با تجویز پزشک مصرف شوند.
* اندآرترکتومی سرخرگ کاروتید در صورتی انجام میشود که سرخرگهای کاروتید گردن به مقدار زیادی تنگ شده باشند. در این نوع عمل جراحی، مادهای که موجب باریکشدگی سرخرگ کاروتید شده است از لایه مفروشکننده آن خارج میشود.
* جراحی اورژانس در صورتی که سکته، ناشی از خونریزی مغزی باشد به منظور خارج کردن لخته حاصل از نشت خون انجام میشود.
توانبخشی، بخش کلیدی درمان سکته مغزی را تشکیل میدهد و برحسب ناتوانی ایجاد شده، فیزیوتراپی و گفتار درمانی را شامل میشود.
درمان تغذیهای
* به طور کلی بهترین رژیم غذایی برای پیشگیری از سکته مغزی، رژیم حاوی مقدار زیادی میوه، سبزیجات، مغزها (مثل مغز پسته و بادام)، دانهها و ماهی چرب و پرهیز از غذاهایی که به سرعت آماده میشوند و نیز غذاهای عملآوری شده، نمک و چربی اشباع شده است. میوه و سبزیجات به دلیل دارا بودن مقدار زیادی پتاسیم فشارخون را پایین میآورند و به کاهش خطر سکته مغزی کمک میکنند.
فلاوونوییدها هم که در میوهها و سبزیجات یافت میشوند خطر سکته مغزی را کاهش میدهند.
خوردن منظم ماهی خطر بروز سکته مغزی را کاهش میدهد. به نظر میرسد اسیدهای چرب امگا-۳ موجود در ماهی، موجب بروز آثار محافظتی آن در برابر سکته میشود. خوردن حداقل دو وعده ماهی، به ویژه ماهیهای چرب (مثل سالمون، ماکرل، قزلآلا و ساردین) که سرشار از اسیدهای چرب امگا ۳ هستند، خطر بروز سکته مغزی را کاهش میدهد.
* مکملهای ویتامینی، مواد معدنی و پروتئین، تغذیه و سلامتی را بهبود میبخشند و موجب کاهش احتمال مرگ در بیماران مبتلا به سکته مغزی میشوند. در یک بررسی نشان داده شده که در افراد دارای سطوح بالای ویتامین C در خون، خطر ابتلا به سکته مغزی ۴۱٪ کمتر است. مصرف روزانه ۱ گرم ویتامین C، به اضافه مکمل مولتی ویتامین به پیشگیری از سکته مغزی کمک میکند. کم بودن مقدار اسید فولیک، ویتامین B6 و ویتامین B12 در رژیم غذایی موجب افزایش میزان هوموسیستئین خون میشود و این افزایش، میتواند خطر بروز سکته مغزی را بیشتر کند. مصرف روزانه مکمل ویتامین B کمپلکس به اضافه مولتی ویتامین خطر ایجاد سکته مغزی را کاهش میدهد.
احتیاط
قبل از شروع مصرف مکملهای ویتامین B و C با پزشک مشورت کنید زیرا ممکن است این مکملها با بعضی داروها تداخل داشته باشند و دوزهای بالای ویتامین B میتواند موجب بیماری عصبی (نوروپاتی) شود.
طب سوزنی
* توصیه پذیرفته شده آن است که طب سوزنی، پس از بروز سکته مغزی هرچه زودتر آغاز شود تا بتواند مناطق آسیبدیده را بهبود بخشد. از آنجا که طب سوزنی از طریق افزایش گردش خون موضعی اطراف ناحیه آسیبدیده مغز اثر میکند نباید یک یا دو هفته بعد از سکته مغزی شروع شود زیرا با این کار احتمال بروز خونریزی مغزی دوباره وجود دارد.
کارآزماییهای بالینی اخیر به طور قطع نشان دادهاند که هرچند ممکن است طب سوزنی تا حدودی به کاهش سفتی عضلات و افزایش عدم وابستگی بیمار کمک کند، بر تسریع بهبود سکته مغزی تأثیری ندارد.
درمان با استفاده از کار بر روی بدن و حرکتدرمانی
* درمان زودرس سکته مغزی با استفاده از ورزش و تحرک به منظور رساندن اکسیژن زیاد به مغز و سایر بافتهای بدن، خطر آسیب عصبی درازمدت را کاهش و شانس زنده ماندن را افزایش میدهد.
* فیزیوتراپی و روشهای توانبخشی دیگر، کاردرمانی و احتمالا گفتاردرمانی، آثار ناشی از سکته مغزی را کاهش میدهد و بر بهبود فعالیت روزانه، فعالیت اجتماعی، اضطراب، افسردگی، و کاهش موارد به زمین افتادن بیمار تأثیر مثبت دارد.
* راه رفتن بر روی تردمیل، ضمن حمایت وزن بدن با استفاده از دستگیرههای دستگاه از مؤثرترین راههای بازیابی توانایی راه رفتن بدون وابستگی به دیگران، پس از سکته مغزی محسوب میشود و بیمار میتواند به طور قرینه و با کمترین میزان اسپاسم عضلانی و همراه با آثار قلبی عروقی بهتر بر روی آن راه برود.
* حرکتهای شانه و آرنج فرد مبتلا به سکته مغزی، به کمک روبات بهبود سریعتری نسبت به مواردی که از توانبخشی سنتی (شامل ورزش و فیزیوتراپی) استفاده میشود دارد. با این حال، ۶ ماه پس از سکته مغزی تفاوت قابل ملاحظهای میان وضعیت بیماران درمان شده با دو روش مزبور دیده نمیشود.
استفاده از روشهای چینی، مانند طب فشاری، طب سوزنی، و Tuina (دستکاری TCM و ماساژ) به عنوان بخشی از برنامه ویژه توانبخشی مفید واقع میشود.
درمانهای روان – تنی
* بیوفیدبک EMG روش مؤثری برای کنترل دوباره ضعف عضلانی است. در این روش از ابزارهای مخصوص اندازهگیری فعالیت الکتریکی عضلات و سپس، آموزش افزایش این فعالیت با روشهای مختلف استفاده میشود. بیوفیدبک EMG به ویژه برای توانبخشی راه رفتن نیز مورد استفاده قرار گرفته ولی نتایج کارآزمایی مورد بحث است.
تفاوت علایم حاصل از سکته مغزی قسمتهای مختلف مغز با یکدیگر چیست؟
همانگونه که میدانیم، مناطق مختلف مغز، مسئولیت عملکردها و تواناییهای متفاوتی از بدن را برعهده دارند. نیمکره راست مغز، مسئول کنترل سمت چپ بدن و نیمکره چپ آن مسئول کنترل سمت راست بدن است. سکته مغزی ممکن است در هریک از دو نیمکره و یا در ساقه مغز روی دهد. ساقه مغز، کنترل بسیاری از اعمال حیاتی بدن، مثل تنفس و ضربان قلب را برعهده دارد. بروز سکته در سمت راست مغز با علایم زیر همراه است: ضعف یا فلج سمت چپ بدن؛ انکار وجود ضعف یا فلج در سمت چپ بدن (left neglect)؛ مشکلات بینایی، به ویژه در میدان بینایی چپ؛ مشکلات مرتبط با آگاهی فضایی، مانند درک عمق؛ اشکال در تشخیص یا تعیین موقعیت بخشهای مختلف بدن؛ اشکال در خواندن نقشهها یا پیدا کردن لباس یا اشیاء دیگر؛ مشکلات مرتبط با حافظه؛ تغییرات رفتاری، از جمله فقدان نگرانی درباره مشکلات، شتابزدگی، اعمال نامتناسب و افسردگی.
بروز سکته در سمت چپ مغز علایم زیر را به دنبال دارد: ضعف یا فلج سمت راست بدن؛ مشکلات گفتاری و ادراکی؛ مشکلات بینایی، به ویژه در میدان بینایی طرف راست؛ مشکلات در زمینه ریاضی و محاسبات، سازماندهی و منطق؛ تغییرات رفتاری، از جمله احتیاط کاری، ناتوانی در تصمیمگیری و افسردگی؛ اشکال در خواندن و نوشتن؛ اشکال در جذب و تحلیل اطلاعات جدید؛ و مشکلات مرتبط با حافظه.
ایجاد سکته در ساقه مغز با این علایم همراه است:
اشکال در تنفس و عملکرد قلب؛ اشکال در کنترل دمای بدن؛ مشکلات تعادل و هماهنگی بدن؛ ضعف یا فلج تمام بدن؛ اشکال در جویدن، تکلم و بلع؛ مشکلات بینایی؛ اغما.
* میزان احتمال بروز مرگ پس از سکته مغزی چقدر است؟
* تقریبا یک سوم افراد مبتلا به سکته مغزی، طی یک ماه بعد از سکته فوت میکنند و اکثر این موارد در هفته اول روی میدهد. خطر مرگ در چند ساعت اول پس از سکته، بیش از ساعات بعد است. چنانچه بیمار، چند روز پس از سکته مغزی دچار خوابآلودگی یا بیهوشی باشد، احتمال زنده ماندنش کمتر است. وجود آسیبدیدگی شدید در سیتیاسکن مغز نیز نشانه بدی پیشآگاهی بیماری است. چنانچه سکته مغزی، بخشهای حیاتی مغز، مانند مرکز تنفس را از کار بیاندازد موجب مرگ بیمار میشود. شایعترین علت مرگ در هفتههای اول پس از سکته مغزی، بروز سکته قلبی است. البته درمانهای پیشگیریکننده از سکته مغزی، میزان خطر بروز سکته قلبی را کاهش میدهند.
* آیا کودکان هم دچار سکته مغزی میشوند؟
بله. بیماریهای مادرزادی قلب و کمخونی سلول داسی شکل از علل شایعتر سکتههای مغزی در کودکان هستند. احتمالا شایعترین علت سکته مغزی در کودکان، بیماریهای مادرزادی یا اکتسابی قلب است و هر نوع ضایع قلبی ممکن است گاهی موجب سکته مغزی کودکان شود.