واریکوسل چیست؟ علایم و نشانهها – تاثیر بر ناباروری و عقیمی و لزوم درمان جراحی یا غیرجراحی آن
واریکوسل (به انگلیسی: Varicocele) اتساع و پیچ خوردگی غیرطبیعی شبکه وریدی (سیاهرگی) بالای بیضهها است. شیوع آن زیر ۱۰ سال نادر است ولی در بالغین جوان ۱۵٪ و در مردان نابارور ۲۰ تا ۴۰٪ میباشد. در کسانی که با ناباروری ثانویه مراجعه مینمایند، یعنی قبلاً بچهدار شدهاند شیوع آن به ۷۰٪ میرسد. ۹۰٪ موارد طرف چپ و در ۱۰% موارد دوطرفه است. واریکوسل میتواند باعث کاهش تولید اسپرم یا کاهش کیفیت اسپرم تولیدی شود، اما تمام انواع واریکوسل اثری روی اسپرم ندارند.
علت این پدیده طولانیتر بودن ورید تخلیهکننده خون بیضه چپ به ورید کلیوی و همچنین زاویه عمودیتر آن نسبت به سمت راست میباشد.
یکی از علل شایع ناباروری در مردان واریکوسل است. واریکوسل نام اختلالی است که بر اثر اتساع و پیچ خوردگی وریدهایی بیضه ایجاد میشود. این اختلال باعث ایجاد آسیبهای جدی در بیضه میشود، به نحوی که دیگر قادر به تولید منی سالم نخواهد بود. گرچه ایجاد آسیب در بیضه مبتلایان امری بدیهی است، اما چگونگی آغاز و پیشرفت این آسیب همچنان ناشناخته است. از آنجا که شناخت سازوکار ایجاد آسیب برای یافتن راه درمان یا پیشگیری از آن ضروری است،
افزایش دمای بیضه و افزایش استرس اکسیداتیو از مهمترین عوامل پاتولوژی مهم در آسیب به بیضه در افراد مبتلا به واریکوسل هستند. صرف نظر از سازوکارهای ایجاد کننده واریکوسل، درمان آن به طور عمده از طریق عمل جراحی و به میزان کمتر استفاده از روش های کمک باروری و مصرف دارو از جمله آنتی اکسیدانت ها میسر است. بهترین جراحی برای درمان واریکوسل، واریکوسلکتومی است؛ جراحی ظریف و کوچکی که طی آن عروق درگیر در بیماری مسدود میشوند. این جراحی کمترین ریسک و کمترین احتمال عود مجدد را دارد. بررسیها نشان میدهد در بیمارانی که با این روش درمان شدهاند، خصوصیات اسپرم و مایع منی بهبود موثری داشتهاست و بخش قابل توجهی از درمان شدگان امکان باروری طبیعی را یافتهاند. گرچه واریکوسلکتومی بهترین راه درمان واریکوسل به نظر میرسد، با توجه به شدت بیماری و وضعیت بیمار، درمانهای کمک باروری و مصرف داروها همچنان از درمانهای کاربردی در این بیماران محسوب میشوند.
بیماری واریکوسل باعث بزرگ شدن رگهای درون کیسه بیضه میشود؛ واریکوسل مشابه بیماری ورید واریسی است که در پا رخ میدهد، واریکوسل یکی از معمولترین دلایل کاهش اسپرم و کاهش کیفیت اسپرم است که میتواند باعث ناباروری مردان شود، با این حال همه انواع آن بر روی تولید اسپرم تاثیری ندارند.
واریکوسل میتواند باعث کوچک شدن بیضهها شود؛ اکثر انواع واریکوسل در گذر زمان رشد میکنند، خوشبختانه بیشتر انواع واریکوسل را میتوان مشخص کرد و خیلی از آنها نیاز به درمان خاصی ندارند، البته زمانی که واریکوسل باعث ناراحتی شما شود، معمولا نیاز به جراحی برای درمان و بهبود آن وجود دارد.
واریکوسل برای اولین بار به عنوان یک مشکل بالینی در قرن ۱۶ شناخته شد. بارفیلد، جراح انگلیسی رابطهی بین ناباروری در مردان و واریکوسل را در اواخر قرن نوزدهم پیشنهاد داد. مدت کوتاهی پس از آن، سایر جراحان ارتباط واریکوسل را با بازگرداندن باروری پس از ترمیم گزارش نمودند. از اوایل دهه ۱۹۰۰، گزارشات جراحان دیگر برای توصیف ارتباط واریکوسل با نازایی ادامه یافت. در دهه ۱۹۵۰، ایده جراحی اصلاح واریکوسل به عنوان یک روش بالینی در درمان انواع خاصی از ناباروری مردان پشتیبانی شد.
علایم
این بیماری میتواند هیچ علامتی نداشته باشد، یا چندین علامت از خود بروز دهد از جمله درد[۲]
درد میتواند بصورت تیز و قابل تشخیص باشد یا بصورت مبهم
درد میتواند با ایستادن یا فعالیتهای ورزشی بیشتر شود
درد در طول روز بیشتر میشود.
درد در هنگام دراز کشیدن به پشت کمتر میشود.
معمولا واریکوسل در هنگام ناباروری یا معاینات دورهای تشخیص داده میشود. در هنگامی که بیمار در اسکروتوم خود متوجه توده یا تورم یا تفاوت سایز در بیضهها شود میتوان به این بیماری شک کرد.
بیماری واریکوسل اغلب نشانه و علامتی ندارد، اما اگر علامتی ظاهر شود، این علایم میتوانند شامل رگهای بزرگ شده و پیچ خورده در کیسه بیضه، ورمها و برآمدگیهای درون کیسه بیضه که البته دردناک نیستند، درد در ناحیه کیسه بیضه ممکن است با نشستن، پاشدن و سایر کششهای فیزیکی افزایش یافته، در روز شدیدتر شود و زمانی که به پشت دراز میکشید، بهتر شود.
واریکوسل زمانی رخ میدهد که دریچههای درون رگهای در امتداد طناب اسپرمی، جلوی جریان خون را بگیرد و کارایی آن را مختل میکنند؛ این مشکل باعث برگشتن خون به بالا و در نتیجه ورم و پهن شدن رگها میشود.
واریکوسل عموما به آرامی پیشرفت میکند، اغلب در سنین بلوغ شکل میگیرد؛ در مردان ۱۵ تا ۲۵ درصد معمولتر است و عموما در سمت چپ کیسه بیضه دیده میشود، هر چند عواملی که میتواند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهد، هنوز پیدا نشده است، اما نتایج بعضی از تحقیقات نشان میدهند که چاقی ممکن است خطر ابتلا به واریکوسل را افزایش دهد.
ظهور ناگهانی واریکوسل در مردان مسن ممکن است ناشی از تومور کلیه باشد و نیاز به بررسی دقیق دارد؛ واریکوسل میتواند باعث کوچک شدن بیضه شود، همچنین میتواند باعث نازایی و ناباروری در مردان شود؛ علت اینکه این بیماری باعث ناباروری مردان میشود معلوم نیست، اما میتوان آنرا بدلیل افزایش دمای ناحیه و در نتیجه تاثیر بر شکل گیری و تحرک اسپرم دانست.
بیماریزایی
واریکوسل شایعترین علت قابل اصلاح ناباروری در مردان میباشد. علت ایجاد ان اختلال در تخلیه وریدی یا نارسایی دریچههای وریدی بیضه است. نظریههای گوناگونی در مورد مکانیسم آسیب بیضهها وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از: افزایش دمای بیضهها یا کاهش جریان خون و اکسیژن رسانی یا انتقال مواد و متابولیتهای کلیهها و غدد فوق کلیه به بیضهها یا ترکیبی از اینها. واریکوسل میتواند باعث کاهش رشد بیضه و در نهایت کوچک شدن بیضه گردد. همچنین با اثر بر اسپرمها باعث کاهش حرکت و تعداد آنها و تغییر مورفولوژی (شکل ظاهری) آنها خواهد شد. واریکوسل بهطور مستقیم اثری بر توانایی جنسی یا ایجاد انزال زودرس ندارد.
در بیماری که با ناباروری و واریکوسل مراجعه مینماید علاوه بر معاینه و شرح حال باید حداقل دو یا سه آزمایش منی برای تصمیمگیری وجود داشته باشد. با توجه به حساسیت آزمایش باید در آزمایشگاهی انجام گردد که بهطور تخصصی این آزمایش را انجام میدهند.
معاینه باید با دست و ابتدا در حالت ایستاده و سپس در حالت خوابیده انجام گردد تا مشخص شود آیا با دراز کشیدن واریکوسل کاهش چشمگیر پیدا میکند یا نه که اگر نکرد سونوگرافی شکم و لگن برای بررسی بیشتر انجام گردد. در زمان معاینه ممکن است وریدها مانند واریس پا قابل مشاهده باشند یا مانند کیسه پر از کرم قابل لمس باشند یا بازور زدن قابل لمس شوند که این معیارها بیانگر شدت واریکوسل میباشد. در تشخیص واریکوسل معاینه بالینی حرف اول و آخر را میزند و سونوگرافی برای مواردی به کار میرود که معاینه مشکل باشد مانند بیماران بسیار چاق یا موارد خفیف. البته از سونوگرافی داپلر یا رنگی میتوان برای تأیید عود (برگشت خون به سمت بیضهها) پس از عمل کمک گرفت.
راه تشخیص ابتلا به بیماری واریکوسل
پزشک شما ناحیه کشاله ران از جمله کیسه بیضه و بیضهها را برای تشخییص ابتلا به این بیماری بررسی میکند؛ از آنجایی که ممکن است واریکوسل با بررسی نواحی خود را نشان ندهد، برای تشخیص آن از سونوگرافی اسکروتوم استفاده کند.
درجهبندی واریکوسل
گرید ۱: وریدها هنگام زور زدن قابل لمس میباشند.
گرید ۲: وریدها در حالت ایستاده قابل لمس میباشند.
گرید ۳: وریدها در حالت ایستاده قابل مشاهدهاند.
واریکوسل ساب کلینیکال: که با معاینه قابل لمس نیستند ولی با سونوگرافی تشخیص داده میشود..
نیاز به درمان
واریکوسل یک بیماری خوشخیم است اما درمان دارویی ندارد و تنها روش درمان آن جراحی است. تصمیمگیری برای عمل بستگی به فاکتورهای گوناگونی مانند: شدت واریکوسل و سن بیمار و وضعیت باروری (تأهل و داشتن یا نداشتن فرزند) دارد. در مواردی که بیمار واریکوسل گرید دو یا سه داشته باشد و با ناباروری مراجعه نموده باشد نیاز به عمل جراحی واریکوسلکتومی دارد. اگر واریکوسل با اختلال در آزمایش منی همراه باشد باز هم نیاز به عمل دارد (همانطور که گفته شد باید حداقل دو یا سه آزمایش منی برای تصمیمگیری وجود داشته باشد).
در برخی رفرنسها اگر مرد جوانی با واریکوسل قابل مشاهده یا قابل لمس (درجه سه یا دو) مراجعه نماید و فعلاً قصد بچه دارشدن هم نداشته باشد برای پیشگیری از اثرات نامطلوب آن بر باروری توصیه به عمل میشود. درمورد جراحی واریکوسلهای بسیار خفیف یا ساب کلینیکال اختلاف نظر وجود دارد.
درمان کردن و یا درمان نکردن واریکوسل
واریکوسل یک بیماری خوش خیم است، اما درمان دارویی ندارد و تنها روش درمان آن جراحی است؛ تصمیم گیری برای عمل بستگی به فاکتورهای گوناگونی مانند شدت واریکوسل، سن بیمار و وضعیت باروری (تاهل و داشتن یا نداشتن فرزند) دارد.
در مواردی که بیمار واریکوسل گرید ۲ یا سه داشته باشد و با ناباروری مراجعه کرده باشد نیاز به عمل جراحی واریکوسلکتومی دارد؛ اگر واریکوسل با اختلال در آزمایش منی همراه باشد، باز هم نیاز به عمل دارد، در برخی رفرنسها اگر مرد جوانی با واریکوسل قابل مشاهده یا قابل لمس (درجه سه یا ۲) مراجعه کند و فعلا قصد بچه دارشدن هم نداشته باشد برای پیشگیری از اثرات نامطلوب آن بر باروری توصیه به عمل میشود.
در مورد جراحی واریکوسلهای بسیار خفیف یا ساب کلینیکال اختلاف نظر وجود دارد؛ همان طور که گفته شد واریکوسل درمان دارویی ندارد و تنها روش درمان آن جراحی است؛ روشهای درمان آن یا با روشهای با برش جراحی است یا با روشی (فرستادن لخته) از طریق پوست است.
درمان واریکوسل
با این حال بهترین و کم عارضهترین شیوه جراحی این بیماری، عمل جراحی با میکروسرجری است که میتوان به طریق میکروسکوپی، وریدهای بیضه را بست و از ایجاد عوارضی چون جمع شدن آب در آنها جلوگیری کرد.[۳]
واریکوسل درمان دارویی ندارد و تنها روش درمان آن جراحی است. روشهای درمان آن یا با روشهای با برش جراحی است یا با روش آمبولیزاسیون (فرستادن لخته) از طریق پوست. جراحی واریکوسل یا به اصطلاح پزشکی واریکوسلکتومی بستن وریدهای بیضه مبتلا میباشد که پس از انسداد این وریدها به تدریج به دلیل عدم حرکت خون، وریدهای مسدود شده کوچک شده و از بین میرود و واریکوسل برطرف میگردد. این اقدام از طریق برش کوچکی بر روی پوست شکم به طول ۴–۲ سانتیمتر قابل انجام است.
روشهای جراحی:
جراحی واریکوسل یا به اصطلاح پزشکی واریکوسلکتومی بستن وریدهای بیضه مبتلا است که پس از انسداد این وریدها بهتدریج بدلیل عدم حرکت خون، وریدهای مسدود شده کوچک میشود و از بین میرود و واریکوسل برطرف میشود، این اقدام از طریق برش کوچکی بر روی پوست شکم به طول ۲ تا چهار سانتیمتر قابل برداشت است.
۱) روش استاندارد طلایی جراحی واریکوسل روش اینگوینال میکروسکوپیک میباشد که با برش کوچک پایین شکم نزدیک خارج ریشه آلت و بالای بیضه و با کمک میکروسکوپ انجام میشود. مزیت این روش حفظ شریان (سرخرگ) و عروق لنفاوی و عصب میباشد و میزان عود نیز کمتر است (حدود۱تا۲٪).
۲)روش جراحی اینگوینال که تقریباً مانند روش اول است اما بدون میکروسکوپ انجام میشود و بنابراین عوارض آن بیشتر است (عود۹تا۱۶٪ و هیدروسل۳تا ۳۹٪).
۳) روش جراحی رتروپریتوان که با برشی بالاتر از روش قبلی انجام میشود. عود ۱۱تا۱۵٪ و هیدروسل ۷٪ ممکن است ایجاد گردد.
۴) روش جراحی با لاپاروسکوپ که با ایجاد حدود سه سوراخ در شکم و فرستادن گاز به داخل شکم برای ایجاد فضای کافی برای کار انجام میشود. اما در این روش احتمال آسیب عروق بزرگ یا رودهها یا مثانه و… هر چند ناشایع وجود دارد. هیدروسل ۵تا ۸٪ و عود کمتر از ۲٪ است و احتمال آسیب شریان نیز وجود دارد.
۵) روش آمبولیزاسیون از راه پوست که از راه وریدهای کنار ران به صورت موضعی لخته خون خود بیمار یا کویل یا مواد سنتتیک و مصنوعی دیگر به داخل وریدها فرستاده میشوند. این روش نیاز به متخصص رادیولوژی ماهر در این زمینه و تجهیزات پیشرفته دارد. عود ۴تا۱۱٪ دارد. این روش در مواردی که بیش از دو بار واریکوسل عود کرده باشد توصیه میشود.
ناباروری
واریکوسل شایعترین بیماری قابل درمان در مردان است. بیماری واریکوسل در بیضه پسران جوان موجب عدم تخلیه خون در بیضه و بالا رفتن درجه حرارت بدن هم میشود. این بیماری عوارضی شامل اختلالات هورمونی و ناتوانی در اسپرم سازی ایجاد میکند که فرد را مستعد ناباروری میکند. اسپرم مرد پس از بررسیهای لازم اگر پایینتر از معیارهای استاندارد بود، آن فرد نابارور تلقی میشود. آمارهای جهانی نشان میدهد ۱۵ درصد از زوجهای جوان از ناباروری رنج میبرند.[۴]
مراقبت پیش و پس از عمل
پس از تصمیمگیری برای عمل و انجام آزمایشها روتین خون و بررسی اسپرم موهای ناحیه عمل شب قبل یا صبح عمل تراشیده میشوند. ازساعت ۱۲ شب قبل از عمل بیمار دیگر چیزی نمیخورد. عمل با بیهوشی عمومی یا بیحسی از کمر (نخاعی) بسته به شرایط بیمار و صلاحدید متخصص بیهوشی انجام میگردد. مدت زمان عمل بستگی به فاکتورهای گوناگون دارد و متوسط ۳۰ تا ۶۰ دقیقه میباشد. بیمار همان روز یا فردا صبح مرخص میشود و به مدت حداقل ۷تا ۱۴ روز استراحت پزشکی خواهد داشت. بهتر است نزدیکی از روز هفتم به بعد انجام گردد.
عوارض
عوارض کوتاه مدت پس از عمل شامل: درد یا عفونت زخم یا خونریزی یا خونمردگی اطراف ناحیه عمل و … میباشد. در برخی موارد ممکن است درد خفیفی برای مدتی باقی بماند یا بیحسی اطراف ناحیه عمل یا پوست کیسه بیضه ایجاد شود.
عوارض بلندمدت: عود واریکوسل/ هیدروسل (جمع شدن مایع اطراف بیضه) / کوچک شدن بیضه (کمتر از ۱٪)
پیگیری
حدود ۳تا ۴ ماه پس از عمل اولین آزمایش اسپرم انجام میشود و پس از آن با همین فاصله تا یکسال یا تا زمان بارداری همسر آزمایش انجام میگردد. میزان بارداری پس از عمل در مطالعات مختلف بین ۳۰ تا ۶۰٪ گزارش شدهاست. اگر زوج پس از درمان همچنان نابارور باشند توصیه به انجام روشهای کمک باروری میشود.
قبل از اینکه در مورد عمل میکروسرجری واریکوسل بخوانید بهتر است بدانید واریکوسل به بزرگ و واریسی شدن ورید های کیسه بیضه (پوستس که روی بیضه قرار دارد) گفته می شود. این بیماری از شایع ترین بیماری های مردان پس از بلوغ می باشد.
واریکوسل شایعترین علت کاهش تولید و کیفیت اسپرم و ناباروری در مردان است. واریکوسل همچنین می تواند باعث جمع شدن بیضه ها شود. خوشبختانه اغلب واریکوسل ها به راحتی تشخیص داده می شوند ولی اگر این بیماری علامت دار شود باید درمان جراحی صورت گیرد.
توصیه های بعد از درمان واریکوسل :
۱- ۴۸ تا ۷۲ ساعت استراحت کامل در منزل داشته باشید.
۲- جهت کاهش ورم محل عمل و بیضه ها از حوله زیر بیضه ها جهت بالا نگاه داشتن آنها و کاهش تورم در ۴۸ ساعت اولیه استفاده نمائید.
۳- توصیه می گردد یک هفته اول پس از درمان واریکوسل از ایستادن غیر ضروری جهت کاهش تورم اجتناب نمایید.
۴- ۲۴ ساعت بعد از عمل می توانید استحمام نمایید.
۵- هیچ محدودیت رژیم غذایی بعد از عمل وجود ندارد
۶- با توجه به اثر مضر شناخته شده دخانیات یا سیگار روی حرکت اسپرم، از مصرف آنها اجتناب شود.
۷- از انجام ورزش های سنگینی از جمله بدن سازی و فوتبال و … به مدت حداقل یک ماه پس از عمل اجتناب نمائید.
۸- از ۲۴ ساعت بعد از عمل اقدام به باروری و فعالیت های جنسی می تواند شروع شود.
۹- بهترین زمان انجام آزمایش اسپرم سه ماه بعد از عمل می باشد.
۱۰- بخیه های محل عمل پلاستیک و جذبی بوده و نیاز به کشیدن ندارد.
سوالات متداول پس از درمان واریکوسل:
۱- پس از عمل از کی میتوان راه رفت؟
حدود چند ساعت پس از عمل می توانید روی تخت بنشینید و پاها را از لبۀ تخت آویزان کنید و سپس با کمک همراه راه بروید.ولی بهتر است تا ۴۸ ساعت اول بعد از عمل فعالیت محدود داشته و فقط در موارد ضروری(مثلا برای رفتن به دستشویی) از جای خود حرکت کنید.
۲- رژیم غذایی پس از عمل چیست؟
حدود هشت ساعت پس از عمل می توانید بتدریج از مایعات استفاده کنید .چنانچه از بیهوشی عمومی برای شما استفاده شده است ، بهتر است غذاهای معمولی را از روز بعد شروع کنید.
۳- پس از عمل چند روز باید بستری بود؟
چنانچه مشکل خاصی وجود نداشته باشد ، عصر همان روز یا صبح روز بعد از عمل ترخیص خواهید شد.
۴- پس از چه مدت می توان به سر کار رفت؟
از یک هفته پس از عمل می توان به فعالیتهای عادی بازگشت.طی دو هفتۀ اول بعد عمل باید از انجام کارهای سنگین خودداری کرد ولی پس از آن ورزش و فعالیت سنگین موجب عود واریکوسل نمی شود و بلامانع است.
۵- پس از جراحی تا کی باید پانسمان را تعویض کرد؟
پانسمان شما قبل از ترخیص از بیمارستان تعویض خواهد شد. این پانسمان را دو روز بعد از عمل بردارید و اگر ترشحی وجود نداشته باشد پس از آن دیگر نیاز به پانسمان ندارید.
۶- چه مدت پس از عمل می توان به حمام رفت؟
در صورتی که محل زخم ترشح نداشته باشد ، دو روز بعد از عمل می توان به حمام رفت.
۷- بخیه ها کی خارج می شوند؟
بسته به نظر پزشک پس از هفت الی ده روز خارج می شوند.