تاریخچه قلیان و چپق در ایران

این روزها در گوشه گوشه شهرها و در مسیر راهها و در کنار زیباترین مناظر تاریخی چایخانههای بسیاری سر برآوردهاند که جوانان و اصولا همه قشرهای ما با لذت و حالتی توأم با خشنودی و خلسه در آنها، قلیان استعمال میکنند.
دیگر نمیخواهم برای شما تکرار کنم که هر قلیان برابر با چند سیگارت است و چه میزان میتواند ریههای شما را تخریب کند، یا نمیخواهم در این مورد صحبت کنم که چرا ما ایرانیها در حالی که توجهی به کتاب یا متنهای وزین برخی نشریات کاغذی یا سایتها و وبلاگهای آنلاین ندارین، 24 ساعته مشغول وایرال کردن لطیفهها و مطالب بیسند و بیمفهوم در وایبر هستیم، نمیخواهم در این مورد سخن بگویم که چرا «شادی»های سالم برای ما محدود شدهاند، اما ناهنجاریها و عادات آسیبزا در شهرهای گناهآلودمان، تفریح مسلم ما شدهاند.
در این پست میخواهم نگاهی داشته باشم به پیدایش و ورود قلیان و چپق به ایران:
یکی از ویژگیها ما ایرانیها گرفتن عادات و هنرها و فناوریهای بیگانگان و بومی کردن آنها به سبک خودمان است، گاه در این مسیر، آنچنان نسخههای اصلی را تغییر دادهایم که شناسایی نسخه دستساز ما از آنها، ممکن نیست. این عادت ما آنجا که باعث تغییر درندهخویی اقوام مهاجم یا ارتقای هنرهای کشورهای پیرامونی شده است، به یاریمان آمده است، اما افسوس که در مسیر این اصلاح، گاه عادات بد بیگانگان را با لعابهایی پوستهای و مردمفریبانه، برای همیشه به عاریه گرفتهایم.
داستان اصلی دخانیات را لابد میدانید:
سال 1492، کریستف کلمب بعد از کشف آمریکا، بومیهایی را دید که لولههایی از برگ خشکی گیاهی را در دست گرفتهاند، یک سر آن را آتش زده و سر دیگر را میمکند و دود آن را با هوا استنشاق میکنند و همراه این عمل سستی و رخوت دلپذیری به آنها دست میدهد. این لولهها را بومیان تاباکوس مینامیدند. بومیها توتون را در برگها ذرت میریختند و استفاده میکردند، روش دیگر این بود که توتون را در نی یا استخوامن میریختند که این شیوه بعدها الهامبخش ایجاد پیپ در غرب و چق در مشرقزمین شد.
تنباکو در بین بومیان کاربرد دارویی داشت و همزمان آنها زهری هم از تنباکو میگرفتند که نوک نیزههای خود را با آن زهرآلود میکردند.
در قرن 16 توتون وارد اسپانیا شد و بعد به سایر کشورهای اروپایی رسید. در سال 1586، سر والتر رالی، پیب را به انگلستان آورد و پیپکشی متعاق این معرفی، به سرعت در انگلستان اروپا و سایر اروپا گسترش پیدا کرد.
کشیدن پیپ، نخست با مخالفت کلیسا مواجه شد، اما این امر نتوانست از توسعه آن جلوگیری کند. در قرن 17 توتون وارد آسیا و مشرقزمین هم شد و باز در این مناطق با مخالفتهای اولیهای روبرو شد. مثلا سلطان مرادخان چهارم، با فتوای روحانیان، هزاران نفر را به جرم کشیدن توتون، مرتد حساب کرد و ریختن خون آنها را مباح اعلام کرد. اما این شدت عمل باعث محدودیت چپقکشی نشد، در نهایت توتون آزاد شد و صرفا مالیاتی بر تجارت آن بسته شد.
توتون و تنباکو در ایران
تاریخ قطعی ورود توتون و تنباکو به ایران را نمیتوان تعیین کرد، اما گمان میرود که زمان دستاندازی پرتقالیها به خلیج فارس توتون و تنباکو به ایران وارد شد.
ایرانیها اما ابزارهای استعمال توتون و تنباکو را تغییر دادند و به جای پیپ، چپهای دستهبلندی درست کردند و ساخت آن را با ذوق و هنر ایرانی درهمآمیختند.
قلیان هم توسط ایرانیها اختراع شد. قدیمیترین نشان قلیان در ادبیات فارسی در یک رباعی از اهلی شیرازی در سال 942 هجری قمری یافت شده است:
«قلیان ز لب تو بهرهور میگردد – نی در دهن تو نیشکر میگردد
بر گرد رخ تو دود تنباکو نیست – ابریست که بر گرد قمر میگردد»
«بنا به نوشتهٔ سیریل الگود (اگر چه وی مأخذ خود را ذکر نکردهاست) «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالصتر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود.»
برآورد شده است که حدود سه دهه بعد از ورود پرتقالیها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج یافت.
اولین تصویری که از قلیان توسط هنرمندان ایرانی کشیده شد، احتمالا تصویر نشمی کماندار، کار رضا عباسی -نقاش مشهور دربار شاه عباس- است که در نیمه قرن یازده خلق شد.
در این زمان اروپاییها هیچ اطلاعی از اختراع ایرانیها نداشتند. تا اینکه تاورنیه و شاردن در سیاحتنامههای خود برای اولین بار خبر از آن دادند. تاورنیه بعد از شرحی مختصر در مورد ساختمان و نحوه عملکرد قلیان نوشت:
«ایرانیان زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کردهاند که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو میرساند. میگویند اگر تنباکو نداشتیم، چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشیم.»
شاه صفی خود چپ میکشید و در این زمان شغلی در دربار به نام قلیاندار یا چپقدار وجود داشت. در این زمان توتون ایران به هند صادر میشد.
شاردن در سیاحتنامه خود نوشت که ایرانیها حتی در حال سواری هم قلیان میکشیدند و حتی در مدارس استاد و شاگرد در جین مطالعه عمیق و دقیق، قلیانکشی میکردند!
بنابراین چپق و قلیان هر دو در نیمه اول قرن دهم هجری در ایران رواج پیدا کرد.
در زمان شاه عباس، او تلاشهایی برای محدود کردن اسعمال قلیان انجام داد. مثلا یک بار هنگامی که در سفر به گرجستان دانست که سربازان او پول خود را صرف دخانیات میکنند، توتون و تنباکو را با تجاری که آنها را به اردوی او آورده بودند، یکجا سوزاند و بینی و لب سربازان خاطی را برید!
بعد از او در زمان شاه صفی هم تلاشهایی برای محدود کردن دخانیات شروع شد، اما مشکل این بود که درآمد حاصل از دخانیات برای دولت ایران بسیار قابل توجه شده بود، مالیات بر دخانیات اصفهان چهل هزار تومان – تبریز بیست هزار تومان و شیراز بیست هزار تومان شده بود و واقعا نمیشد از این درآمد هنگفت صرفنظر کرد.
بعد از سقوط صفویه، شاهان زندیه و قاجاریه همچنان به این بالا گرفتار بودند. شاهان قاجار در مراسم ویژه سلام، مراسم قلیان سلام داشتند. بزرگان و علما هم برای خود قلیانچی داشتند.
حالا دیگر قلیان از نظر جنس و ابعاد و تزئینات، تنوع بسیاری پیدا کرده بود، بزرگان قلیانهایی از طلا و نقره داشتند و روی آنها نقاشیهای زیبایی انجام شده بود.
سالها بعد با رواج سیگارت، مدتی قلیان فراموش شد و وسیله جانبی استعمال دخانیات محدود به چوپ سیگار شد و جعبههای سیگار و کبریت از جنس طلا و نقره و خاتم و منبت مورد توجه اغنیا قرار گرفتند.
اما خوب دستکم یک دهه است که قلیان بدون محدودیت جدی، تبدیل به یک وسیله خوشگذارانی شده است و جنبه «فان» قضیه آنقدر زیاد شده است که قلیانکشی به یک «ارزش» مخفی عوامانه تبدیل شده است.
بد نیست بدانید:
ریشه واژه تنباکو همان طور که گفتیم از تاباکوس بومیان آمریکاست.
توتون واژهای ترکی به نام دود است.
چپق هم ترکی شده واژه چوبک فارسی است.
گفته میشود که به ریشه قلیان در واژه غلیان -به معنی جوشش و خروش – است.
این نوشته سایت میراث فرهنگی را هم بخوانید:
قلیان از کِی و برای کی قُل زد؟
منبع: مجله هنر و مردم- اسفند 1342
این نوشتهها را هم بخوانید
همون قضیه منحنی نرمال جادی رو به یادم آورد.که چه کارهای زشتی در وسط منحنی مردم ما قرار داره
خیلی خیلی جالب بود با خوندن تیترش اول خندم گرفت ولی مطلبو که خوندم خیلی نکته های جذابی داخلش بود ممنونم
گاهی اوقات افرادی رو میبینم طوری این قلیان رو تو دست میگرن و این طرف و اون طرف میبرن انگار دارن بخشی از تکنولوژی سایوز رو توی دستشون حمل می کنن.
متاسفانه در سالهای اخیر اینقدر فرهنگ پایین اومده که هر کسی رو که میبینی در هر جایی و بدون توجه به رعایت حقوق دیگران با افتخار تمام مثل یک اگزور کامیون شروع به دود کردن و آلوده کردن هوا میکنه.
واقعا مطلبی جالبی بود
واسم بیشتر مطالب تازگی داشت
من ترک کردم! الان 2 ماهه، مسخره ترین چیزی هست که امتحانش کردم، یه حس خیالی میده به آدم که فکر می کنی خیلی الان خوش میگذره
عـــــــــالی بـــــــــود (:
سلام
منم دوره دبیرستان با قلیون اشنا شدم اوایل نهایت دو هفته ای یه بار استعمال میکردم(میکشیدم :))،بعدا در دوره دانشگاه واقعا مصرفم بالا رفت به طوری که روزی شاید تا سه بار هم میکشیدم(رفیق ناباب دوست بد)
قلیون فقط برا اون خلسه چند ده دقیقه ای که به ادم میداد دوست داشتم که فکر میکنم برا افت فشار خون هست کاش دکتر بیشتر توضیح بدن دلیل این خلسه چیه
الانم شاید هفته ای دو بار قهوه خونه برم اما نمیدونم چرا دیگه از اون خلسه خبری نیست (دوستان شوخی میکنن میگن باید بری سراغ چیزای سنگینتر)به همین علت دیگه علاقم به قلیون واقعا کم شده باشه میکشم نباشه اصلا مهم نیست
متاسفانه بهترین و بزرگترین تفریح ما جوونا تو این مملکت همین قلیون و دود شده(دایی پدری من به علت مصرف قلیون بیش از حد فوت شدن)واقعا مضر هست به طوری که بعد چندین سال قلیون کشی برا یه مصافت کوتاه پیاده روی دچار تنگی نفس میشم
سلام.خیلی جالب بود.با این وجودطبق روالی که اخیرا توی یک پزشک میبینم پر از غلط تایپی بود، به طوریکه یک جا که دو تا غلط تایپی پشت سر هم بود نیاز بود خواننده یک مقدار فکر کنه تا بفهمه منظورتون چی بوده.واقعا حیفه که ارزش مطالبتون را با این غلط های زیاد پایین میارید.من چندین بار غلطهای تایپی را در مطالب قبلیتون تذکر دادم و شما هم طبق روال هیچ توجهی به این کامنتها ندارید.امیدوارم به نحوی این روند را تغییر بدید.
تا جایی که توانستم مطلب را ویرایش کردم بعد فرمایش شما. ولی دوستانی که در شبکههای اجتماعی اکانت من را دنبال میکنند میدانند که این روزها حال و احوال چندان خوشی ندارم و بنابراین تمرکز و وقت کافی روی مطالب نمیتوانم داشته باشم که از این بابت پوزش میخواهم.
ممنون از زحمت هات دکتر یه پیشنهاد برنامه ویراستیار که روی ورد نصب میشه میتونه کمک کنه برای اصلاح متن
پرتغال. پرتغالیها با «غ»
با سپاس از شما دکتر عزیر. امیدوارم که به زودی شاهد بهتر شدن حال شما باشیم. مطمئن باشید به هیچ عنوان این تذکرها به معنی نادیده گرفتن تلاش های شما نیست.علت این هم که امثال من در مورد کیفیت مطالب یا غلط های سهوی تذکر می دهند فقط به این خاطر هست که این وبسایت را از بهترین های وب فارسی می دونند و به هیچ عنوان راضی نخواهند شد که کیفیت سایت افت کنه.
مطالب شما خیلی خوب به مباحث میپردازه
ولی من دوست دارم مطلبی که اینجا مطالعه میکنم کمتر غلط املایی داشته باشه. این را به این دلیل عرض میکنم که وبلاگ شما بازدیدکننده زیادی داره.
میزان ندارین
به نظرم تمام آدمهایی که قلیان می کشند خصوصا اونهایی که یه خورده هم چشماشونو ریز می کنند بعد دودشو به سمت بالا بیرون می فرستند … تمام آرزوها و نداشته ها و به کلی عقده هاشونو تو قل قل اون قلیان جستجو می کنند …. کاش از همون موقع شطرنج یا سودوکو تو ایران باب می شد .. دیدن این عکسها بیشتر خانومها متاسفم کرد خصوصا اونی که پای گهواره بچه است … به قول دوستم که اینجاست … ایشه
ممنون از این مقاله تون
با سلام و تشکر از متن خوبتون
من هر وقت این بحث پیش میاد سعی میکنم به طور خلاصه فقط یک نکته رو به طرف مقابل بگم و اون اینکه در قلیان میزان تنباکو نسبت به سیگار واقعا کمتره برای همین اعتیاد کمتری ایجاد میکنه اما میزان آرسنیک به شدت بالایی نسنب نه سیگار داره و همون طور که می دونید آرسینک به دت سرطان زاست.
از اونجایی که میگن استعمال قلیان در طبیعت بیشتر میچسبه (دلیل علمیشو نمیدونم شاید به خاطر اکسیژن بیشتر) و ما هم علاقه به طبیعت گردی داریم تو سفرها هم همراهمونه ، بچه های اکیپ ما حاضرن تو کوله کشیهای 3 روزه حتی لباس و آذوقه کمتر بردارند اما 6 کیلو قلیون و 2 کیلو ادواتشو 3 روز پیاده به دوش بکشن، این دوستان به مرحله ای از تکامل رسیدن که تو ارتفاعات (توچال، دماوند و سبلان) که افراد سالم دچار ارتفاع زدگی و تپش قلب میشوند به راحتی قلیون میکشند و میگن حال میده،این قلیون چیکار میکنه با بدن که اینا اون مشقات رو به جون میخرن تا حال کنن!
البته خودم هم امتحان کردم اما درک نکردم
ممنون از مطلب جالب شما.
اگر در مورد آسیب شناسی مصرف قلیان و جوانب آن هم مطلبی منتشر کنید بسیار عالی خواهد بود.
این قلیون داره چکار میکنه با جوونا …!!
دیگه دختر و پسر و جوان و نوجوان و پیر … نمیشناسه
هیچ کسم کاری نمیکنه! شده جزئی از عادات ما
بهترین تفریح و سرگرمی!
باید باهاش مبارزه کرد
من از خانواده و دوستا و اشناهام شروع میکنم
حتی اگه موجب بشم یه پوکم کمتر بکشن،خودش کلیه
کاش این چیزایی که الان میکشن هم توتون و تنباکو بود. اینا همش مواد شیمیاییه. تحقیقات نشون میده که یکی از عوارض خیلی بد مصرف مواد افزایش “سندرم داون” هست.
واقعا نمیدونم چی بگم