موسیقی‌درمانی چیست و چه کاربردی دارد؟
هرگاه که از کار و دغدغه‌های زندگی شهری خسته می‌شویم، به دامـان طبیعت پناه برده و در آنجا آرامش و انرژی مجدد می‌یابیم. قسمتی از این آرامش را مدیون مـوسیقی طبیعی آبشار، امواج دریـا، و آواز پرنـدگان و… هستیم. صدای ضربان قلب مادر در دورهٔ جنینی و شنیدن لالایی او در دورهٔ نوزادی شاید زیباترین موسیقی زندگی‌مان باشد. موسیقی با وجود انسان خو گرفته است. بعضی از آهنگ‌ها می‌تواند ما را به گریه اندازد در حـالی که بعضی دیگر ما را به وجد می‌آورد، برخی ما را مضطرب و بعضی دیگر به ما اعتماد به نفس می‌دهد. موسیقی تاریخچه‌ای به قدمت خود انسان دارد. در آثار باستانی شهر بغداد پیکره‌هایی متعلق بـه چـهار هزار سال پیش مربوط به نوازندگان چنگ و نی کشف شده است، مصریان در دوران فراعنه ارکسترهای بزرگی متشکل از نوازندگان آلات موسیقی و همراهان آن داشته‌اند. ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن می‌نویسد: «افلاطون معتقد اسـت کـه روان انسان از راه موسیقی تناسب و هماهنگی را می‌آموزد به طوری که می‌تواند عدالت را بپذیرد. وی معتقد است که نظم و هماهنگی موسیقی به راحتی به اعماق روح انسان راه پیدا می‌کند و در حرکت و جنبش خود لطافت و ظـرافت را بـه همراه می‌آورد. افلاطون می‌گوید: موسیقی در اجتماع و سیاست نیز مؤثر است به گونه‌ای که اگر شکل و موضوع آن عوض شود، قوانین اساسی حکومت نیز با آن عوض خواهد شد.» در تاریخ ادیان و زنـدگی نـامه پیـامبران نیز به رد پای موسیقی بـرمی خـوریم، چـنانچه در مورد حضرت داوود (ع) نقل می‌شود که بسیار خوش آواز بود و چنگ (نی) را به زیبایی می‌نواخت و از این موهبت برای آرام کردن افراد آشفته حـال اسـتفاده مـی‌کرد. همچنین حضرت موسی به فرمان خداوند به عـبریان آوازی را آمـوخت تا رویدادهای مهم را به خاطر بسپارند. حضرت محمد (ص) نیز با صدایی بسیار زیبا قرآن را تلاوت می‌فرمودند و همین امر بـاعث گـرایش مـردم به شنیدن سخنان ایشان می‌شد، چنان‌که مشرکان مکه به هـر تازه وارد که قصد طواف داشت چیزی می‌دادند که در گوش خود گذارده و مانع از جلب آنها به حضرت و شنیدن سـخن حـق و گـرویدن آنها به اسلام می‌شدند. در عرفان ایران نیز موسیقی در ایجاد رابطه صـمیمی بـین انسان‌ها و جهان هستی و در نهایت خالق هستی سهم بزرگی دارد. در اشعار شاعران ایرانی از اسباب و آلات موسیقی و نقش آن در ایـجاد شـادی و خـوشی و رسیدن به آرامش بسیار یاد شده است.
روانکاوی به نام رایک مـعتقد اسـت کـه موسیقی تصاویر و عواطف ناخودآگاه را زنده می‌کند. همچنین کوهرت می‌گوید: موسیقی در سطح مطلوب انگیزه‌های تـهاجمی و جـنسی نـهاد را ارضا کرده و اجازه می‌دهد این تمایلات بدون احساس گناه و در یک سطح قابل قبول اجـتماعی تـخلیه شود.
در روان‌شناسی، موسیقی درمانی به روش‌هایی اطلاق می‌شود که در آنها گوش دادن و تـوجه بـه مـوسیقی به عنوان یک درمان جانبی اغلب در کنار دیگر درمان‌ها (اعم از دارویی و غیر دارویی) مـورد اسـتفاده قرار می‌گیرد. موسیقی درمانی می‌تواند هم برای آلام روحی مثل اضطراب و افسردگی و هم مـشکلات جـسمی مـثل اختلال در غدد، دستگاه گوارش، دستگاه گردش خون و قلب و عروق و…مؤثر باشد از طریق موسیقی، درمانگر بـا اسـتفاده از موسیقی و فعالیت موسیقیایی برای رسیدن به اهداف درمانی ویژه در جهت تشخیص، بـازگرداندن، حـفظ و نـگهداری و بهبود جسم و روان از آن بهره می‌برد و با استفاده منظم از موسیقی به تغییر رفتار مراجعین خود اقدام کـرده و بـه اهـداف درمانی نائل می‌شود.
برای توجیه علمی مؤثر بودن موسیقی درمانی به پژوهـش‌ها و یـافته‌هایی که در مورد ساختار بدن انسان انجام شده، اشاره می‌کنیم. در مغز انسان غده تالاموس محرک‌های صوتی را دریـافت کـرده و در کنار حافظه و تخیل به آنها پاسخ می‌دهد. همچنین غده هیپوفیز که تـحت فـرمان غده تالاموس است به محرک‌های موزون پاسـخ مـی‌دهد و سـپس ماده آرام‌بخش به نام آندروفین ترشح مـی‌کند. مـهم‌ترین اثر این ماده تسکین درد در انسان است. در زمان اضطراب غدد فوق کلیوی ماده‌ای بـه نـام کاتولومین (آدرنالین و نورآدرنالین) ترشح مـی‌کنند کـه باعث افـزایش ضـربان قـلب، سرعت جریان گردش خون، تندشدن تـنفس، انـقباض عضلات بدن، لرزش در دست و پا و…می‌شود، حال آن‌که موسیقی جلوی تشرح آدرنالین و نورآدرنالین را مـی‌گیرد. در تـحقیقی مشاهده شد که موسیقی سطح خـونی اینترلوکین و میزان LYA در ترشحات بـزاق را افـزایش داده و میزان کورتیزول خون را کـاهش مـی‌دهد. و این مسأله فعالیت سیستم اتونوم و ایمنی بدن را بالا می‌برد.
پژوهش‌های متعددی در داخل و خـارج از کـشور درباره تأثیرات گوناگون موسیقی درمـانی انـجام گـرفته است: در تحقیقی بـا عـنوان تأثیر موسیقی بر آرامـش مـادر و جنین در دوران بارداری مشخص شد که موسیقی تأثیر فوق العاده‌ای در زمان بارداری و زایمان بر کـاهش اضـطراب، درد و دلهره مادر و تأثیر مستقیمی بر جـنین دارد.
تـحقیقی با عـنوان تـأثیر مـوسیقی بر هیجان‌ها بر روی دانـشجویان دانشگاه آزاد واحد خوراسگان انجام شد و پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که موسیقی باعث افزایش یـا کـاهش حالات هیجانی اصلی (شادی، غم، عـلاقه، نـفرت، تـرس، خـشم، تـعجب، انتظار) می‌شود. مـوسیقی درمـانی همچنین باعث کاهش اضطراب و خصومت بین مجرمان و بزهکاران می‌شود. در تحقیقی که در بیمارستان بقیه الله اعظم تهران در بـخش مـراقبت‌های ویـژه به روی بیماران قلبی بستری صورت گرفت، مـحققان بـه ایـن نـتیجه رسـیدند کـه موسیقی باعث کاهش اضطراب این بیماران شده است. تحقیقی دیگر نشان می‌دهد که موسیقی درمانی یکی از مناسب‌ترین روش‌ها برای درمان اختلالات رفتاری و عاطفی کودکان و نوجوانان است چـرا که فعالیت‌های مربوط به نواختن ساز، حرکت با موسیقی و ساختن آهنگ به آنها این امکان را می‌دهد که بتوانند احساسات خود را ابراز کرده و انگیزه‌های نامطلوب را به رفتارهای قابل قبول اجتماعی تـبدیل سـازند. چگونه می‌توان از موسیقی به عنوان درمان استفاده کرد؟
موسیقی درمانی، شامل جلساتی است که خود از مراحل متعددی تشکیل شده است و با رعایت این مراحل و نکات ویژه آن می‌توان از خاصیت آن بهره جـست. هـر جلسه درمان 3 مرحله است:1-آمادگی 2- شنیدن موسیقی 3-جمع و جذب انرژی
مرحله اول: آمادگی-در ابتدا باید محیطی آرام و به دور از مزاحمت‌های بیرونی فراهم نمود، نور اطاق بـاید کـم باشد(می‌توان از شمع استفاده کـرد) و فـرد احساس راحتی کند. این راحتی می‌تواند در حالت نشسته یا درازکش فراهم شود، فرد باید تمرینات ریلکسیشن (تن آرامی) را انجام دهد طوری که در بدن خـود احـساس رها شدگی داشته بـاشد، نـفس عمیق بکشد و این احساس راحتی را نیم ساعت قبل از شنیدن موسیقی ایجاد کند.
مرحله دوم: شنیدن موسیقی-در این مرحله پخش موسیقی آغاز می‌شود. صدای موسیقی باید در حدی باشد که فرد با آن راحـت بـاشد. بهتر است صدای آن خیلی آرام باشد. سپس فرد باید با استفاده از قوه تخیل تمام وجودش را به موسیقی سپرده و خود را تسلیم آن کند و اجازه دهد این صدا در تمام وجودش به جریان درآیـد.
مـرحله سوم: جـمع و جذب انرژی-در این مرحله بعد از آن‌که موسیقی تمام شد. فرد باید چند دقیقه به همان حالت بـاقی بماند، اگر چشم‌ها بسته بود آنها را به آرامی باز نماید تـا بـه تـدریج به نور عادت کند. به اعضای اصلی بدن حالت کشش داده و برای بلند شدن عجله نکند. پس از 5 دقـیقه بـلند شود و خدا را به واسطه کسب این آرامش شکر گوید.
ابزار و آلات اصلی موسیقی درمـانی چیست؟
اکـثر روشـ‌های موسیقی درمانی نیاز به مقداری مشارکت فعال دارد نه آموزش رسمی. به گونه‌ای که هرچه فـرد در این فرآیند مشارکت فعال‌تری داشته باشد، بهره بیشتری خواهد برد. در موسیقی درمانی مـی‌توان از سبک‌های موسیقی به عـنوان ابـزار استفاده کرد چرا که سبک‌ها و ریتم‌های مختلف موسیقی روی اندام‌ها و دستگاه‌های مختلف بدن اثرات مفید می‌گذارد مثلاً موسیقی کلاسیک می‌تواند ابزار عالی برای توازن باشد و یا موسیقی آرام و بدون کلام برای رفـع تنش‌های روانی مفید است.
ابزار دیگر، درمان از طریق تن صدا و آلات موسیقی است. این ابزار بر روی سیستم انرژی بدن اثر می‌گذارد. از موسیقی و صدا برای اثر گذاشتن بر روی سطح خاصی از ذهن ناخودآگاه مـی‌توان اسـتفاده کرد برای مثال نی و سازهای بادی چوبی بر دستگاه گوارش اثر می‌کند، چنگ به دستگاه گوارش خون آرامش می‌دهد و ویولن روی دستگاه اثر کرده و حالت‌های عصبی را آرام می‌کند.
ابزار درمـانی دیـگر، استفاده از اصوات است که خود شامل زمزمه کردن، و گفتن کلمات و جملات نیرو زاست. حروف صدادار را می‌توان زمزمه کرد مثلاً اگر روی قلب (دستگاه گوارش خون) کار می‌کنید حرف «آ» را زمـزمه کـنید. این زمزمه کردن صداها را طوری آزاد می‌کند که انرژی صوتی را به سیستم مربوطه در بدن وارد می‌کند. استفاده از کلمات نیروزا در تمام فرهنگ‌ها وجود دارد و اغلب ریشه مذهبی دارند (مثلاً در فرهنگ اسلامی ما کـلماتی مـثل یـا الله، یا علی، یاحق، یاهو) از جـملات تـأکیدی بـرای رهایی از مسائل روحی و عاطفی می‌توان استفاده کرد. این جملات را می‌توان به صورت عبارت‌های مثبت آوازی به کار برد. جملات تأکیدی وقتی بـیشترین تـأثیر را خـواهند داشت که ما خودمان آنها را بسازیم. جملات را بـرای زمـان حال بسازید چون ما در حال زندگی می‌کنیم پس لازم است جملات را با کلماتی مانند «من…هستم» استفاده کنیم مثلاً «من سـرشار از انـرژی هـستم». انجام این تمرینات بهتر است با نفس عمیق همراه بـاشد به این ترتیب که با انجام دم و حروف یا کلمات و جملات به خاطر آورده شود، در گام دوم نفس را به مـدت چـند ثـانیه نگه داشته و در گام سوم نفس را همراه با جملات بیرون دهید. در خـاتمه بـه این نکته اشاره می‌شود که ابزارهای تکمیل‌کننده‌ای برای موسیقی درمانی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به اسـتفاده از رنـگ و بـو اشاره کرد. مثلاً موسیقی که با نی یا فلوت نواخته می‌شود در تـرکیب بـا رنـگ زرد و عطر نعنا برای سهولت هضم غذا مؤثر است.
نوشته منصوره چاووشی
