نقش کتابخانه‌های زندان
جامعه، زندانیها را افراد شـرور و بـی‌مصرف مـی‌شمارد و حقوقی را که بر سایر افراد جامعه قائل است از آنها سلب می‌کند. بسیاری از مردم زندانها را مؤسسات غیرانسانی می‌دانند که هدف از ایجاد آنها نگهداری افراد گناهکار در محلهای در بسته است. در جـهت مبارزه با این طـرز تـفکر لازم است کوششهائی صورت گیرد تا افراد زندانی آنچه را که در مدرسه از دست داده‌اند بتوانند در زندانها بدست آورند و حتی بعد از رهائی از زندان جهت حرفه و شغل خود مفیدتر از سابق باشند. برای رسیدن به ایـن هدف بیش از همه وجود یک کتابخانهٔ مجهز ضروری می‌نماید. این قبیل کتابخانه‌ها منبع دانش، آگاهی، اطلاعات و سرگرمی هستند.
بهتر است کتابخانهٔ زندان نظیر کتابخانه‌های عمومی، از وسایل و امکانات لازم به ویژه از کتابهای مـتنوع، مـجلات، روزنامه‌ها، نوارهای ضبط، اسلاید و فیلمهای کوتاه مدت بهره‌مند گردد تا پاسخگوی نیازهای همه زندانیان باشد. در جهت تقویت روحی و فکری انسانهائی که برای مدتی از بسیاری از امتیازات زندگی محروم گشته‌اند ترتیب نـمایشگاه، بـرنامه‌های تاتر، ملاقات با نویسندگان بزرگ، سخنرانی محققان می‌تواند آموزنده و راهگشا باشد. فراهم آوردن این شرایط می‌تواند زندانیها را از دخالت کناره‌گیری و تسلیم رها سازد وافقهای تازه و امیدوارکنندهٔ زندگی را به روی این انسانهای مـحروم بـگشاید. این کوششی است برای اینکه زندانیان بعد از رهائی از زندان از ارتکاب جرمهای مجدد دوری جویند.
معمولاً”در زندانهای شهری افراد مسن، زن، مرد، افراد تحصیلکرده و زندانیان کم سواد جمع می‌شوند. از این رو جلب رضـایت کـتابخوانان زنـدان کمی مشکل است. به ویـژه بـاید بـخاطر داشته باشیم که زندانیان به نگهداری کتابها چندان توجهی ندارند.
در جهت تأسیس کتابخانه برای زندانها می‌توان به دو طریق زیر اقدام کـرد:
1. کـتابخانهٔ زنـدان شعبه‌ای از یک کتابخانهٔ بزرگ شهری باشد.
2. کتابخانهٔ زنـدان بـه صورت مستقل اداره شود و هزینه آن از طرف شهرداری یا مؤسسات دیگر تأمین گردد.
با در نظر گرفتن اوقات فراغت زندانیان، اهمیت مـطالعه در جـهت گـریز از دردهای زندگی، لزوم تأسیس کتابخانه زندان را بیشتر روشن می‌سازد. از طرفی کـتابخانه زندان می‌تواند بخشی از اموزشهای فکری و تربیتی زندانیان را بعهده گیرد. فراموش نکنیم که مأمورین و کارمندان زندانها نیز بـه هـنگام خـدمت وقت آزاد بیشتری جهت مطالعه دارند و ضرورت مطالعه برای افسران و مأمورین از فـشار طـاقت فرسای خدمت در زندانها می‌کاهد.
برابر آمار سال 1970، در ایالات متحده در حدود 4037 زندان محلی وجود داشته است کـه در آنـها 16 هزار زنـدانی نگهداری می‌شدند و نود درصد زندانیان را مردان تشکیل می‌دادند.
و 86% این مؤسسات هیچ وسیلهٔ تفریحی جـهت زنـدانیان خـود فراهم نکرده بودند و 90% آنها فاقد وسایل آموزشی بودند.
از سال 1971 به بعد یکی سری اقـداماتی از جـانب دادگـاههای امریکا صورت می‌گیرد تا حق خواندن و کسب اطلاعات و آگاهیها به زندانیان ادامه شود و اسـتفاده از کـتابها، مجله‌ها و روزنامه‌ها از حقوق اساسی زندانیان بشمار آید.
در این دوره در جهت تهیهٔ امکانات مطالعه و دریـافت کـتاب در زنـدان مسائل و مشکلاتی به این شرح مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد:
1. عده‌ای از زندانیان بیسواد هـستند.
2. در صـورت فقدان کتاب یا از بین رفتن کتابها چه کسی مسئول شناخته می‌شود.
3. رمان‌ها و داسـتانهای کـثیف و دور از اخـلاق ممکن است ناراحتیهایی در محیط زندان ایجاد نماید.
4. ممکن است کتابهائی که از بیرون جهت مطالعه زنـدانیان ارسـال می‌شود حاوی چاقو، اسلحه و مواد مخدر و نظایر آن باشد.
5. ملاقات افراد خارجی و زنـدانیان در صـورت آزادی دریـافت کتاب، بسیار مشکل می‌گردد و نظارت سخت و جدی لازم دارد.
6. انتقال زندانیان از سلول‌ها به کتابخانهٔ زندان، نـظارت دقـیق لازم دارد.
در ایـنجا با آموزش و آگاهی دادن به زندانیان به وسیله مطالعه، کتابداران و سایر افرادی کـه عـلاقمند به خدمت و یا کمک به کتابخانه زندان می‌باشند باید به موارد زیر توجه نمایند.
1. زندان نـظیر جـامعهٔ شهری نیست که کمتر به محدودیتها بیاندیشد. عمل سانسور و و انتخاب نوع کـتاب نـباید علاقمندان به ایجاد کتابخانه زندانها را دلسرد نـماید.
2. رسـاندن حـداقل خدمات کتابخانه‌ای به زندانیان از حذف این خـدمات بـه صلاح نزدیکتر است. پس نباید با توجه به محدویتها ناامید شد.
3. اگر به عـللی ایـن خدمات کتابخانه‌ای برای مدتی قـطع شـود نباید ایـن خـدمت فـرهنگی برای همیشه به فراموشی سپرده شـود.
جـامعه و دولت باید از چند نظر به تأسیس کتابخانه‌های زندانها علاقه نشان دهند و آن را در ردیـف خـدمات فرهنگی مورد نیاز جامعه بپذیرند:
1. زنـدانیانی که برای هفته‌ها، ماه‌ها و سـالها در پشت میله‌های زندان بسر مـی‌برند مـی‌توانند با آموزش، راهنمائی و مطالعه انسانهای آگاهی تربیت شوند و بعد از خروج از زندان با بـا مـسائل متعدد جامعهٔ خود آشنا گـردند.
2. بـخاطر زنـدانی گشتن نباید حـق تـعالی فکر و اندیشه برای مـدتی از عـده‌ای سلب شود.
3. زندانی گشتن، انسان را از زندگی طبیعی باز می‌دارد و انسان را از جامعه جدا می‌سازد و مـثل شـیئی بی‌مصرفی به گوشه‌ای پرت می‌کند. کتابخانه‌های زنـدان مـی‌توانند از گسستن ایـن رابـطه بـا جامعه مانع شوند و از احـساس بی‌مصرفی انسان بکاهند.
4. کتابخانه‌های زندان بهترین محلی خواهد بود که زندانیان بتوانند دور از غوغای داخلی زنـدان بـه تفکر و اندیشه بپردازند و یا در اعمال خـود قـضاوت نـمایند. بـه وجـود آوردن یک گـوشهٔ خـلوت و سکوت در کتابخانه زندان، از بسیاری از عدم تعادلهای روانی و و فشارهای عصبی زندانیان جلوگیری می‌کند.
5. آشنائی با کتاب مـی‌تواند زنـدانیان را از خـستگی‌ها و فشارهای داخلی زندان برهاند و به وسیله کـتاب بـا جـامعه بـیرون از زنـدان رابـطه‌ای برقرار کنند و چه بسا ممکن است این رابطه به مهر ورزیدن به افراد جامعه و اعضای خانواده منجر گردد.
انتخاب نوع کتاب نیز به استعداد و تخصص مدیر کـتابخانه زندان بستگی دارد زیرا اکثریت زندانیان را افرادی تشکیل می‌دهند که میانسال‌اند از این رو کتابها باید هم نقش سرگرم‌کننده داشته باشند و هم وظیه آموزش را انجام دهند. کتابخانهٔ زندان علاوه بر اینکه لازم است هـمه سـاله بر کتابهای مورد نیاز کتابخانه بیفزاید باید در مبادلهٔ کتاب و یا امانت گرفتن کتابها با کتابخانه‌های بزرگ شهرها مشارکت نماید. در جهت تهیه نوع کتاب، مسئول کتابخانهٔ زندان می‌تواند به شـکل زیـر عمل نماید:
1. آگاهی از میزان معلومات و فرهنگ زندانیان
2. آگاهی از نیازهای روحی آنها
3. توجه به حد متوسط اقامت زندانیان در زندان
4. درصد زندانیان کوتاه مدت یـا بـدون ضامن جهت آزادی از زندان تـا زمـان محاکمه
افرادی که هنوز محکومیت نیافته‌اند اما به جهات مختلف زندانی شده‌اند تقریباً”در تمام ساعات روز بیکارند و هیچگونه سرگرمی ندارند. با توجه به انتظار نـاراحت‌کنندهٔ ایـن قبیل زندانیان، تهیهٔ کـتابها و مـجلات خاصی لازم می‌باشد. زیرا مطالب خسته‌کننده و رنج‌آور پیش از پیش زندانیان را در تشویق و اضطراب غرق می‌کند و به روزهای کسالت باری می‌کشاند.
برای زندانیانی که مدت محکومیتشان کوتاه است و یا از روی نادانی و جرمهای سبک روانـهٔ زنـدان شده‌اند کتابهای ادبی توصیه شده است. بعضی از کتابداران زندانها به این نتیجه رسیده‌اند که اغلب زندانیان به محض ورود به زندان کتابهای سادهٔ قانون می‌طلبند لذا جمع‌آوری و تهیه کتابهای قانون که بـه شـکل ساده‌ای تـهیه شده است جهت کتابخانه زندان ضروری می‌نماید
این نیاز زندانیان ناشی از عوامل زیر است:
1. در برابر دادگاه از خـود دفاع نمایند.
2. ممکن است وکیل زندانی در امر دفاع کوتاهی نماید.
3. چـگونه مـی‌توانند دوران مـحکومیتشان را به حداقل ممکن برسانند؟
در کشورهای اروپائی و ممالک پیشرفته جهان، زندانیان‌به کتابهای بهداشتی و طبی نیز علاقه نشان می‌دهند تا بـتوانند بـا مطالعهٔ آنها و بکار بستن دستورات بهداشتی از محیط زندان کلاملا”سالم بیرون آیند. در جـهان سـوم بـه ویژه افریقا و خاور دور ادبیات سیاهان و تاریخ علاقمندان زیادی دارد.
سومین نوع کتابی که معمولاً”طالبان بـیشتری در زندانها دارد کتابهای عشقی و اشعار لطیف عاشقانه است که ناشی از تاثرات روحی زندانیان اسـت. پاره‌ای از تجربه‌ها نشان مـی‌دهد کـه خواندن اشعار لطیف و شوق‌آور در بهبودی بیماران در بیمارستان‌های زندان مؤثر بوده است.
در زندان زنان، کتابهائی که طالبان بیشتری دارد کتابهای خانه‌داری، خیاطی، آشپزی و آرایش است.
آنچه در زیر می‌آید مواردی است که می‌توان بـا تاکید روی آنها موفقیت کتابخانه زندانها را تضمین نمود:
1. کمک‌های مرتب دولت‌ها و شهرداری‌ها به کتابخانه زندان
2. استخدام کتابدار علاقمند و دلسوز
3. ایجاد روابط علمی و مبادلهٔ کتاب با ادارات آموزش و پرورش
4. تقاضای کمک و راهنمائی از کارشناسان تـعلیم و تـربیت
5. ایجاد روابط صمیمانه با مسئولین زندان
6. بررسی امر بکار گماردن زندانیان علاقمند جهت توزیع و معرفی کتابها به سایر زندانیان.
در کشور سوئد روش جالبی جهت تهیهٔ کتاب به زندانیان بکار گرفته شـده اسـت. بدینسان که هفته‌ای یک بار یک اتوبوس حامل 10000 جلد کتاب در محوطهٔ زندان توقف می‌کند و زندانیها بدون برخورد با محدودیتها می‌توانند آزادانه از کتابخانهٔ سیار، کتاب مورد نظر خود را انتخاب کـنند. زندانیها ممکن است کتابهای دیگری بخواهند در این صورت کتابدار زندان کتابهای مورد نیاز را از کتابخانه عمومی شهر برای مدتی به امانت می‌گیرد.
منبع: نامه انجمن کتابداران ایران , بهار 1357
