معرفی کتاب: آلمان
نویسنده : النور ه. آیر
مترجم : فاطمه شاداب
مقدمه: آلمان: سرزمین افراط و تفریط
آلمان، سرزمینی است که موسیقی آرامشبخش «لالایی و شب بهخیر» ساخته یوهانس برامس را به جهانیان پیشکش کرده و نیز آتیلای هون، یکی از وحشتناکترین و سنگدلترین جنگاوران تمام تاریخ را در دامن خود پرورده است. یاکوب و ویلهلم گریم که از آنها تحت عنوان برادران گریم یاد میشود، با نوشتن داستانهای «سفید برفی و هفت کوتوله»، «هانسل و گرتل» و «رامپلاستیلاسکین» اسباب خشنودی چندین نسل از کودکان شده و حدود یک قرن قبل از این که آدولف هیتلر، رهبر نازیها، فرمان قتل عام یازده میلیون نفر را صادر کند و موجبات سرافکندگی آلمان را فراهم بیاورد، برای کشورشان شهرت و افتخار کسب کردند. از قرون اولیه میلادی و از هنگامی که ساکسونها در سواحل دریای بالتیک دریانوردی کردند، آلمان خاستگاه خلاقترین و گاه وحشیترین افرادی بوده که تا به حال دنیا به خود دیده است.
مشهور است که آلمانیها مردمی قویهیکل، خوشگذران و عاشق خوردن و آشامیدن هستند. تالارهای آبجوخوری و سازهای برنجی باواریا، ایالت کوهستانی جنوب کشور، خاستگاه عید شادِ اکتبرفست (۱) (عید اکتبر) است که امروز در تمام جوامع بشری در سراسر دنیا جشن گرفته میشود. شرابی که از انگورهای تاکستانهای حاشیه رود راین و موزل به دست میآید، شهرت جهانی دارند. غذاهای آلمانی از جمله سوسیس سرخ کرده، کلم رنده و پخته شده در سرکه و اسپتسل (۲) (نوعی غذا که از آرد تهیه میشود) در رستورانهای بیشتر کشورهای دنیا از غذاهای رایج به شمار میروند.
خارجیها وقتی به آلمان فکر میکنند، قلعههای تماشایی در طول رود راین یا در دامنه کوهستان ناهموار آلپ را مجسم میکنند. آنها کلیساهای عظیمی را تجسم میکنند که برجهای زیبا و بلندشان در شهرهایی چون نورمبرگ سر به فلک کشیده است. آنها نیروی شفابخش آبهای معدنی و استخرهای درمانی را در شهرهایی که نامشان با کلمه باد (۳) ــ به معنی حمام ــ شروع میشود به یاد میآورند. تصویر دخترهای آلمانی خوشبنیه با گونههای سرخ که دیرندلکلاید (۴) به تن دارند ــ پیراهنی مانند سارافون که بالاتنه گلدوزی شده و رنگارنگی دارد و روی بلوزهای سفید توری پوشیده میشود ــ خاطرهای است که به یاد میماند. در مقابل آنها مردان و پسران آلمانی بدنی عضلانی دارند که معمولاً شلوار یا شلوارکهای چرمی میپوشند. اگرچه امروزه این لباسهای سنتی بجز در جشنوارهها استفاده نمیشوند، اما در تصویری که از آلمان به عنوان سرزمین مردمان سختکوش و سرزنده در ذهن پدید میآید، تجسم مییابند.
اما همه را به یک چشم دیدن منصفانه نیست. سرزمین و مردم آلمان جنبههای گوناگونی دارند. شاعران و نویسندگان بزرگی چون گوته و توماس مان، آهنگسازانی چون بتهوون و باخ و دانشمندانی چون اینشتین و فارنهایت کفه ترازو را در مقابل معیارهایی که آلمانها را مردمی جنگدوست و نظامیگرا معرفی میکند، متعادل میسازد.
روی تیره روحیه آلمانها با عملکرد رهبرانی چون اوتو فون بیسمارک (۵) که برای اتحاد کشورش از اصطلاح «خون و آهن» استفاده میکرده تجلی مییابد. به نظر میرسد آلمان و متحدانش که به برافروختن شعلههای جنگ جهانی اول و دوم متهم میشوند، باورهای کارل فون کلاوزویتز، (۶) ژنرال پروسی را که معتقد بود جنگ فقط ادامه سیاستها به روش دیگری است، تأیید کرده باشند.
1
کاخ نوی اشوان اشتاین که طی سالهای ۱۸۶۹ تا ۱۸۸۶ توسط پادشاه لودویگ دوم ساخته شد، این کاخ باشکوه در زمینه دریاچهها و کوههای باواریا و پسزمینه کوههای آلپ بسیار دیدنی است.
پس از پایان جنگ جهانی دوم، آلمان میلیاردها دلار غرامت جنگی به بازماندگان کشتهشدگان و زندانیان اردوگاههای کار اجباری دوران هیتلر پرداخت. آلمانیهای جوان که در دوران حکومت نازیها متولد هم نشده بودند، خود را در وضعیتی مییافتند که قتلعام و سوزاندن انسانها به ایشان نسبت داده میشد و مسئولیت و سختیهای جبران غرامتهای جنگی بر دوش آنها بود. بدیهی است، بسیاری از آنها نمیخواستند با تصویری از آلمان که تجسم جنگ و نظامیگری بود، ارتباطی داشته باشند. در عوض آنها خواستار ساختن کشوری در صلح و آرامش هستند که بتواند به عنوان کشوری قدرتمند در دوران سازندگی و ثبات، نقش داشته باشد. برداشتن دیوار برلین و اتحاد دو آلمان بعد از چهل سال جدایی، یکی از گامهای اساسی بود که در این جهت برداشته شد.
2
مرزداران آلمان شرقی از بالای دیوار به یکی از تظاهرکنندگان که با چکش به دیوار برلین حمله کرده است (۱۱ نوامبر ۱۹۸۹) نگاه میکنند.
۱. جایگاه میهن آبا و اجدادی
در طول تاریخ، موقعیت آلمان که در مرکز اروپا قرار گرفته است، برای این سرزمین قدرت و امتیازهای راهبردی به همراه داشته است. آلمان محل تقاطع اروپا و آسیا، نقطه میانی بین اروپای جنوبی و کشورهای اسکاندیناوی است. اگر آلمان یکی از ایالتهای آمریکا بود، از نظر وسعت مقام چهارم را داشت، زیرا وسعت آن به اندازه ایالت مونتانا است. آلمان در میان کشورهای اروپایی، از نظر وسعت، کشوری متوسط به شمار میآید.
تأثیر دریا
بخش عظیمی از مرز شمالی آلمان را مرز آبی در سواحل دریای شمال و دریای بالتیک تشکیل میدهد. این دو دریا را شبه جزیره دانمارک (کشوری که از نظر جغرافیایی به آلمان متصل ولی کاملاً از آن مستقل است) از هم جدا کرده است. دریای شمال بخشی از اقیانوس اطلس است ولی دریای بالتیک توسط خشکی احاطه شده و تنها راه آن به دریای آزاد تنگه مابین سوئد و دانمارک است. وجود این دو دریا در شمال آلمان علاوه بر این که باعث پدید آمدن آب و هوایی ملایم در این ناحیه شده، بر اقتصاد کشور نیز تأثیر به سزایی دارد.
در سوی غربی دانمارک، در دریای شمال، جزایر متعددی وجود دارد که برای گردشگران آلمانی و خارجی مکان مناسبی برای گذراندن تعطیلات به شمار میآید. از آن میان میتوان به جزیره بورکوم (۷) و نوردرنی (۸) از جزایر فریزیایی شرقی (۹) و نیز جزایر فریزیایی شمالی (۱۰) اشاره کرد. بعضی از بزرگترین رودهای آلمانی ــ رود الب، رود وِزِر و رود راین ــ به دریای شمال میریزند. این حجم بزرگ ورودی آبهای شیرین به دریای شمال باعث میشود تا آب دریای شمال به اندازه اقیانوس شور نباشد.
3
اگرچه اغلب آبهای ساحلی آلمان کمعمق هستند، در بعضی قسمتها در محل ورود رودها به دریا، آبهای عمیق و مناطق قابل کشتیرانی وجود دارد. هم شهر بِرمن و هم شهر برمرهافن که زادگاه موسیقیدانهای مشهور هستند، از بنادر مهم رود وزِر به شمار میآیند. هامبورگ، بزرگترین بندر اروپا، در کنار رود الب قرار گرفته است.
به یمن وجود این دریاها، ماهیگیری یکی از صنایع بزرگ در شمال آلمان به شمار میرود. در این منطقه شاه ماهی، سفره ماهی و ماهی روغن به مقادیر زیاد صید میشود. خط ساحلی دریای بالتیک در کناره شمالیترین ایالت آلمان، شلسویگ ـ هولشتاین، (۱۱) از آبدرّهها (فرورفتگیهای باریک و بلند دریا که به داخل خشکی کشیده شده و کنارههای آن را صخرههای ناهموار فرا گرفته) تشکیل شده است. دریای بالتیک رو به شرق در ایالت مکلنبورگ ـ پومرانی غربی (۱۲) چندین خلیج به وجود آورده است و در خشکیهای مجاور آن دریاچههای متعدد ایجاد شدهاند. به مدت چهار دهه، بخش عظیمی از ساحل زیبای دریای بالتیک برای دنیای غرب منطقهای ممنوعه بود، زیرا به دولت کمونیست آلمان شرقی تعلق داشت. اما پس از اتحاد دو آلمان، این منطقه بار دیگر به عنوان منطقهای تفریحی شکوفا شد.
مجموعهای از تنوع جغرافیایی
دریاها فقط یکی از چندین جنبه طبیعی هستند که آلمان را از نظر جغرافیایی به کشوری جالب توجه بدل کرده است. این کشور که اهالیاش آن را دویچلاند مینامند، تقریبا به شکل مستطیلی است که طول آن حدود ۲۳۰ کیلومتر بیش از عرض آن است. آلمان از شمال به جنوب به پنج منطقه جغرافیایی تقسیم شده که اقلیمهای مختلف را از زمینهای پست ساحلی تا کوههای بلند آلپ شامل میشود.
بخش عظیمی از شمال آلمان را جلگه شمال آلمان تشکیل میدهد. خاک این منطقه در طول خط ساحلی بسیار حاصلخیز و برای کشاورزی مناسب است. با حرکت به سمت داخل کشور، به زمینهای پست که به ندرت تپههای کوتاه در آن قرار گرفتهاند، میرسیم. چون آب در این مناطق پست به خوبی زهکشی نمیشود، خاک این منطقه مرطوب، باتلاقی و خلنگزار است. ذوب شدن یک یخچال قدیمی که روزگاری این منطقه را پوشانده بوده، سبب شده تا دریاچههای متعددی در این ناحیه تشکیل شود. این مناطق و زمینهای پست به تدریج خشکتر میشوند تا به «گیست»(۱۳) تبدیل شوند. گیست واژهای آلمانی است به معنای تپه شنی. بخش اعظمی از این تپههای شنی با خارزار پوشیده شده است. در تپههای شنی هم جابهجا دریاچههایی وجود دارند و در کنارهها چندین رود بزرگ از این منطقه عبور میکنند. در کناره جنوبی جلگه شمال آلمان زمینهای بسیار حاصلخیزی به نام لوس (۱۴) وجود دارد. این آمیزه گردمانند ماسه، گل و لای و خاک رس که به وسیله باد در این منطقه دمیده میشود، یکی از بهترین مناطق کشاورزی آلمان را که دامپروریهای متعدد دارد به وجود آورده است.
هنگامی که از جلگه شمالی به سوی جنوب حرکت کنیم، ارتفاع زمین افزایش مییابد و دومین منطقه جغرافیایی اصلی تحت عنوان سرزمینهای بلند مرکزی پدیدار میشود. این منطقه جغرافیایی در واقع خطی است که بخش شمالی و جنوبی را از هم جدا میکند. سرزمینهای بلند شامل تپهها و کوههای کمارتفاعی است که از جنگل پوشیده شدهاند. در بخش مرکزی این ناحیه کوههای سنگ معدن (به آلمانی اِرتزگبیرگه)(۱۵) و هارتز (۱۶) (به معنی صمغ) قرار دارند. کوههای هارتز مرز میان آلمان غربی و شرقی سابق را تشکیل میداد. کمی به سوی جنوب نیز جنگل تورینگیان قرار گرفته است.
4
رود مشهور راین ــ آبراه حیاتی آلمان ــ که از میان تاکستانهای غرب آلمان عبور میکند و طولانیترین رود کشور است.
هیچ مرز مشخصی بین منطقه سرزمینهای بلند مرکزی و منطقه جغرافیایی سوم وجود ندارد، اما در طول درهای که جریان رود راین (مهمترین راه آبی کشور در امتداد شمالی ـ جنوبی) ایجاد کرده است کوههای کمارتفاع به تدریج جای خود را به زمینهای هموار میدهند. اینجا، در مناطق جنوبی و مرکزی غرب آلمان، تاکستانهای متعددی وجود دارد که از محصول انگور آنها بعضی از بهترین انواع شرابهای دنیا تهیه میشود.
5
جزیره لینداو در کناره آلمانی دریاچه کنستانس در تصویر دیده میشود. از روی این جزیره میتوان کوههای آلپ در سویس را دید. این دریاچه بزرگترین دریاچه آلمان است که با اتریش و سویس هممرز است.
بخش اعظم ثلث جنوبی کشور آلمان کوهستانی است و ارتفاع آن از هزار تا دو هزار متر متغیر است. این منطقه که چهارمین منطقه جغرافیایی آلمان را تشکیل میدهد، عمدتا شامل کوهپایههای آلپ میشود. بارزترین نمای این کوهپایهها وجود زمینهای مرتفع اسواب (۱۷) ـ باواریا است که سرزمینی است کوهستانی با دریاچههای بزرگ و دشتهایی وسیع و شنی. رود دانوب ــ رود رؤیایی که الهام بخش آهنگساز نامدار یوهان اشتراوس در سرودن مشهورترین آهنگ والس جهان بود ــ در مسیر غرب به شرق از دو ایالت باواریا و وورتمبرگ (۱۸) عبور میکند. زمینهای این ناحیه به ویژه برای دامپروری و کشت غلات و به خصوص رازک مناسبند. رازک برای تولید آبجوهای آلمان که در سراسر دنیا شهرت دارند بسیار لازم است.
در جنوبیترین بخش آلمان، کوههای آلپ بخش کمی را اشغال کردهاند. کوههای صعبالعبور آلپ در کشورهای اتریش و سویس گستره بیشتری دارند. کوههای آلپ در منطقه باواریا با دریاچه کنستانس (۱۹) در غرب و دریاچه برشتسگادن (۲۰) در منتهیالیه جنوب شرقی محصور شده است. این سرزمینهای صخرهای ناهموار به نام برگهوف (۲۱) محل عقبنشینی آدولف هیتلر در زمان جنگ بود. بعضی از زیباترین مناظر اروپا را میتوان در کوههای آلپ باواریا یافت. در اینجا تصویر قصرهای افسانهای شاه لودویگ دوم در آبهای زلال و آبی دریاچههایی چون دریاچه اشترنبرگر (۲۲) منعکس میشود. بسیاری از گردشگران از سراسر دنیا برای اسکی، گردشگری و سایر فعالیتهایی که در فضای آزاد انجام میشود به اقامتگاه گارمیش ـ پارتن کیرشن (۲۳) میآیند.
سرزمینی با آب و هوای معتدل
در آلمان به ندرت هوا بسیار گرم یا بسیار سرد میشود. متوسط دمای کشور ۹ درجه سانتیگراد است. در ماه ژانویه که سردترین ماه سال است، دمای هوا از ۶ ـ درجه سانتیگراد تا ۱ ـ درجه سانتیگراد متغیراست. در ماه ژوئیه که گرمترین ماه سال است، متوسط دما بین ۱۷ تا ۲۰ درجه سانتیگراد است.
***
مبارزه با آلودگی هوا
آلمان نیز مثل بسیاری از کشورهای صنعتی با پدیده آلودگی هوا روبروست. بزرگترین مشکل آلمان آلودگی ناشی از مواد زاید کارخانهها، خودروها، نیروگاههای برق و سوختهای فسیلی است. نگرانی و توجه به این موضوع به حدی بود که در دهه ۱۹۷۰ یک حزب سیاسی جدید به نام حزب سبزها تشکیل شد که به موضوعهای زیستمحیطی توجه دارد.
آلودگی علاوه بر خطراتی که برای سلامتی انسان در پی دارد، بر زندگی گیاهی و جانوری هم تأثیر زیادی میگذارد. طبق گزارش دولت در سال ۱۹۹۵، تقریبا ۶۱ درصد درختهای کشور ــ با شدتهای متفاوتی ــ از آلودگی آسیب دیده بودند. در حال حاضر تلاشهایی در جهت نجات جنگلهای آلمان صورت میگیرد و به موازات آن نیز اقداماتی جهت حفظ رودخانههای کشور انجام میشود. در دهه ۱۹۶۰، رودهای راین و ماین از نظر زیستشناختی مرده به حساب میآمدند. بقای حیات وحش در آنها در حد ناچیزی ممکن بود. اما بعد از تلاشهای موفقیتآمیز سی ساله اخیر در جهت پاکسازی این دو رودخانه مهم، امروزه انواع گوناگون ماهی در این آبها زندگی میکنند.
بعد از اتحاد دو آلمان، مشکلات زیستمحیطی بیشتری از آلمان شرقی به آلمان غربی تحمیل شد. کارخانههای آلمان شرقی که مدتهای مدید تحت سلطه دولت سرکوبگر کمونیستی بودند، خارج از استاندارد بودند و تاریخ کارکرد آنها سر آمده بود. ماشینهای این کارخانهها گازهای آلوده متصاعد میکردند که باعث آلودگی هوا میشد و غلظت مواد دفعی کارخانهها در آبهای جاری به حد هشداردهنده رسیده بود. خودروهایی که طراحی مناسب نداشتند و سیستم سوخترسانی آنها کنترل شده نبود، گازهای سمی را به هوای اطراف اضافه میکردند. بعد از اتحاد دو آلمان، دولت پاکسازی زیستمحیطی را در آلمان شرقی یکی از اولویتهای مهم اعلام کرد، ولی این کار روندی آهسته و در عین حال پرهزینه دارد.
***
هوای آلمان حتی در ارتفاع نسبتا زیاد هم معتدل است. در حالی که برودت هوا در مناطق کوهستانی به زیر صفر درجه سانتیگراد میرسد، مردم منطقه باواریای علیا معمولاً به یمن وزش مرتب فون، (۲۴) یکی از بادهای گرم و خشک نواحی آلپ که در نواحی جنوبی میوزد و سرمای هوا را متعادل میکند، از سرمای آزاردهنده زمستانی در امان میمانند. منطقه کوههای هارتز در مرکز کشور، مورد استثنای دمای متعادل است؛ در این منطقه زمستانها سرد است، باد سرد میوزد و برف زیادی میبارد.
آلمان بدون مقادیر زیاد بارندگی نمیتوانست از نظر کشاورزی غنی باشد. متوسط باران سالانه پنجاه سانتیمتر است که البته در مناطق کوهستانی مرکزی این مقدار دو برابر است. میزان بارش در منطقه کوهستانی آلپ در باواریا بیشترین مقدار است که سالانه تا ۱۸۰ سانتیمتر میرسد.
سرزمینهای بلند و پست آلمان
کوههای آلمان تقریبا سه هزار متر ارتفاع دارند. مرتفعترین قله کشور، زوگ اشپیتزه (۲۵) با ارتفاع ۲۹۶۳ متر است که در کوههای آلپ باواریا واقع شده است. پستترین نقطه، در طول ساحل شمالی است که ۳/ ۱ متر پایینتر از سطح دریاست. اما بیشتر مناطق کشور ارتفاع معمولی دارند. دشتها، بوتهزارها و تپههای کوتاه جلگههای شمال آلمان حدود صد تا دویست متر ارتفاع دارند. در بخش جنوبی آلمان، جایی که کوهپایهها ظاهر میشوند، ارتفاع بین پانصد تا دو هزار متر متغیر است.
دومین قله بلند آلمان که واتزمان (۲۶) نام دارد، در منتهیالیه جنوب شرقی کشور، در مرز اتریش، قرار گرفته است. این قله با بلندی ۲۷۱۳ متر، در رشته کوهی که به نام آلپ برشتسگادن (۲۷) خوانده میشود، واقع شده است. در جنوب غربی آلمان، در مرز سویس، سومین قله بلند کشور به نام فلدبرگ (۲۸) با بلندی ۱۴۹۳ متر واقع شده است. فلدبرگ در جنگل سیاه قرار گرفته، منطقهای که به دلیل تولید ساعتهای کوکو در تمام جهان مشهور است.
6
زوگ اشپیتزه که قلهای صخرهای و پوشیده از برف است، در کوههای آلپ ایالت باواریا نزدیک به مرز اتریش واقع شده و بلندترین نقطه آلمان به شمار میآید.
سایر نقاط مرتفع در آلمان عبارتند از گروسر آربر (۲۹) (آربربزرگ) به ارتفاع ۱۴۵۶ متر در جنگلهای باواریا در مرز جنوبی با جمهوری چک و فیشتلبرک (۳۰) به بلندی ۱۲۱۵ متر در کوههای اُر در طول مرز شمالی جمهوری چک. بلندترین قله رشته کوه هارتز در آلمان مرکزی بروکن (۳۱) نام دارد که بلندی آن به ۱۱۴۲ متر میرسد.