معرفی کتاب: خلوت‌نشین گنجه :سایه‌روشنی از حیات، اندیشه‌های دینی و ایران‌دوستی نظامی
نویسنده : محمد طاهری‌خسروشاهی
در دلم آید که گنه کرده‌ام
کاین ورقی چند سیه کرده‌ام
(حکیم نظامی)
یادداشت دبیر مجموعه
هویت ملّی اجزایی دارد که در پیوند با یکدیگر معنا مییابند. در فرایند شکلگیری هویت ملّی سه رکن دخیل بوده و بدون این سه، امکان شکلگیری هویت ایرانی فراهم نیست. تاریخ و جغرافیا دو رکن لازم شکلگیری این هویت است. در کنار این دو، فرهنگ، خمیرمایه پیوند اجزای دیگر به حساب میآید. فرهنگ که مؤلفه مهم هویت ملی به حساب میآید، خود اجزای بسیاری دارد که میتوان به دین و مذهب، زبان، ادبیات و شعر، موسیقی، باورها و… اشاره کرد. در بین اجزای فرهنگ، دین و ادبیات جایگاه مهمی دارند. دین، نوع نگرش قوم به جهان هستی و ادبیات، روایتگر این جهان‌بینی است. بر همین اساس شعر و ادبیات در هویت ایرانی جایگاه مهمی دارد. این ادبیات از یک سو ریشه در تاریخ این سرزمین دارد و از سوی دیگر در خدمت باورهای دینی، الهی و اسلامی است.
شعر و ادب فارسی در گسترۀجغرافیایی ایران، زمینۀیکی از مشخصات هویت ایرانی به حساب میآید که پهنهای وسیع را در گذشته دربر میگرفته است: چیزی فراتر از مرزهای سیاسی کنونی ایران. این مشخصه فرهنگیِ هویت ایرانی را، در جای‌جای ایران از خراسان بزرگ و سیستان گرفته تا کرمان و آران و آذربایجان میتوان دید. آران از جمله کانونهای پررونق شعر و ادب فارسی بوده است. شروان، گنجه، قرهباغ، اردوباد، بادکوبه و… زادگاه صدها شاعر ایرانی است که میراث گرانبهای ادبی ایشان زینت‌بخش کتابخانههاست. گرچه اکنون در زادگاه نظامی، خاقانی و مهستی و…کسانی که بتوانند اشعار این سخنسرایان را به زبان و الفبای اصیل و اصلی بخوانند، به تعداد انگشتان دست نمیرسد.
نظامی گنجوی متولد شهر گنجه و یکی از ارکان شعر و ادب فارسی با مشخصات بارز آن است. وی شاعری ایراندوست است، همچنان که خود گفته:
همه عالم تن است و ایران دل
نیست گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود، یقین باشد
آثاری که وی سروده است، در اقصی نقاط ایران و جهان خوانده می‌شود. روانی این آثار موجب گردیده تا صاحبان ذوق و ادب نظیره‌های متعددی به پیروی از منظومه های وی بسرایند. شناخت نظامی و میراث ارزشمند او راهی است تا با گذشته پرافتخار فرهنگ ایرانی آشنا شد. کتابی که فرا روی علاقه‌مندان و جوانان قرار گرفته، بر آن است تا گوشهای از فرهنگ و هویت اصیل ایرانی را به روایت احوال و اشعار نظامی گنجهای به بررسی بنشیند.
مؤسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن افتخار دارد گامی هرچند کوچک در شناخت و شناساندن نمادهای پرصلابت هویت ایرانی برداشته و کتاب خلوت‌نشین گنجه را به جوانان فرهیخته ایران تقدیم نماید. این کتاب، تألیف ارزشمند محقق جوان و سختکوش؛ آقای محمّد طاهری خسروشاهی است که با قلم روان و شیرین خود، خواننده را با نظامی و میراث ایرانی و اسلامی وی آشنا میسازد. این مؤسسه ضمن تشکر از مؤلف محترم، از خداوند برای ایشان و همه جوانان ایران‌زمین، آرزوی توفیق دارد.
رحیم نیکبخت
مؤسّسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن
تولّد
یکی از پراختلاف‌ترین مباحث در خصوص حیات نظامی گنجهای، سال تولّد شاعر است. در حالی که با اندکی تأمل در برخی از ابیات منظومه‌های شاعر، میتوان به عدد قابل اعتماد دست یافت. پیش از پرداختن به تحلیل ابیات مذکور که نشانه‌هایی از تولّد شاعر در آنهاست، پاره‌ای از نقل قول‌ها در خصوص تولّد نظامی را بیان می‌کنیم. خلاصه یافته‌های نگارنده بدین شرح است:
ظاهراً از محققان اروپایی، نخستین کسی که درباره تولّد نظامی اظهارنظر کرده، ویلهلم باخر محقق آلمانی است که کتاب «زندگی و آثار نظامی» را به سال ۱۷۸۱ میلادی (۱۱۶۰ خورشیدی) در شرح احوال و معرّفی آثار شاعر نوشته و در آن سال ولادت نظامی را ۵۳۵ ذکر نموده است (معین، ۱۳۳۸: ۵). پس از او پژوهشگرانی چون یان ریپکا (۱۳۵۴: ۳۳۰)، برتلس (معین، ۱۳۳۸: ۵)، ادوارد براون (بی‌تا: ۹۲)، نوشته باخر را تأیید کردند و حتی احیاگران آرامگاه شاعر در گنجه، همین تاریخ را بر سنگ قبر او ثبت نمودند؛«شیخ نظامی گنجلی الیاس یوسف اوغلو، تولد ۵۳۵».
از محققان ایرانی، مرحوم وحید دستگردی یکی از سال‌های ۵۳۳ تا ۵۴۰ را سال تولّد شاعر می‌داند(۱۳۸۵: ۱۵).علامه شبلی نعمانی در شعر العجم، سال تولّد حکیم گنجه را ۵۳۳ ذکر کرده (۱۳۲۷، ۱: ۲۱۰) و غلامحسین داراب، مترجم مخزن‌الاسرار به انگلیسی با استناد به ابیاتی از این منظومه، نتیجه گرفته است که شاعر در سال ۵۴۰ متولد شده است (نک: معین، ۱۳۳۸: ۱۲).
مینورسکی شرق‌شناس معروف روس، سال تولّد نظامی را یکی از سال‌های میان ۵۴۱ تا ۵۵۱ محاسبه می‌کند (همان: ۷). استاد معین، ضمن نقل همۀاقوال محققان، نتیجه می‌گیرد که «استاد بزرگوار گنجه، در سال ۵۴۲ یا ۵۴۳ به دنیا آمده است» (همان: ۹). ناگفته نماند که مرحوم سادات ناصری نیز در حاشیۀخود بر آتشکدۀآذر، تاریخ تولد نظامی را پیش از سال ۵۳۰ ذکر نموده است (به نقل از: دلیری مالوانی، ۱۳۷۵: ۴).
برای یافتن سال دقیق تولد نظامی، باید در آثار شاعر جستجو کرد. نظامی در نعت سوّم از مقدمۀمخزن‌الاسرار، خطاب به حضرت ختمی مرتبت چنین می‌گوید:
پانصد و هفتاد بس ایام خواب
روز بلند است به مجلس شتاب
خیز و بفرمای سرافیل را
باد دمیدن دو سه قندیل را
(مخزن‌الاسرار/ ۲۶)
چنین به نظر می‌رسد که در زمان سروده شدن این اشعار از مقدمه مخزن‌الاسرار، ۵۷۰ سال از رحلت نبی مکرم اسلام می‌گذشته و چون نظامی در این منظومه به قرار گرفتن خود در آستانه چهل سالگی (به عبارتی ۳۹ سالگی) اشاره می‌نماید و می‌گوید:
یار کنون بایدت افسون مخوان
درس چهل سالگی اکنون مخوان
طبع تو با عقل به دلالگی است
منتظر نقد چهل سالگی است
تا به چهل سال که بالغ شود
نقد سفرهاش مبالغ شود
(مخزن‌الاسرار/ ۴۸)
بنابراین میتوان به این نتیجه رسید که نظامی در حدود سال ۵۳۱ هجری قمری(۵۳۱ = ۳۹ ـ ۵۷۰) به دنیا آمده است. از این گذشته شاعر در منظومه خسرو و شیرین که آن را به سال ۵۷۱ سروده است:
گذشت از پانصد و هفتاد یک سال
نزد بر خط خوبان کس چنین خال
به چهل سالگی خویش اشاره می‌کند؛
پس از پنجه چهلّه در چهل سال
مزن پنجه درین حرف ورق مال(۳)
بنابراین میتوان گفت همان سال ۵۳۱ (۵۳۱ = ۴۰ ـ ۵۷۱) نزدیک‌ترین سال به حقیقت تاریخ تولد نظامی می‌باشد.
زادگاه
علی‌رغم تلاش برخی از محققان معاصر در انتساب نظامی به عراق عجم و ذکر شهر قم به عنوان زادگاه وی، براساس شواهد و قرائن مسلّم، محل تولد نظامی، شهر گنجه است و به احتمال زیاد نیاکان وی، «بومی ارّانی» هستند (زرین‌کوب، ۱۳۷۷: ۱۵). تنها دلیل برخی از محققان معاصر در تعیین قم به عنوان زادگاه نظامی، وجود دو بیت در اسکندرنامه (بخش اقبال‌نامه) است که به بررسی آن می‌پردازیم:
نظامی ز گنجینه بگشای بند
گرفتاری گنجه تا چند چند
چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم
ولی از قهستان شهر قمم
به تفرش دهی است «تا» نام او
نظامی از آنجا شده نامجو
برون آر اگر صیدی افکنده‌ای
روان کن اگر گنجی آکنده‌ای
(اقبال‌نامه/ ۲۹)
به نوشته مرحوم سعید نفیسی ظاهراً«[تقی‌الدین کاشی] مؤلف خلاصه الاشعار نخستین کسی است که گوید اصلِ وی [نظامی] از ولایت قم است» (نفیسی، بی‌تا: ۶) پس از مؤلفِ خلاصه الاشعار، ملاعبدالنبی فخرالزمانی قزوینی صاحب تذکره میخانه در ترویج و تبلیغ قمی بودن نظامی سنگ تمام گذاشته است. در بررسی ابیات مذکور و نادرستی ادعای این محققان، گفتنی هایی مطرح است:
۱ ـ بیت دوّم و سوّم در نسخه‌های نزدیک به دوره نظامی وجود ندارد. به نوشته مرحوم وحید دستگردی «در این دو بیت، هرچند به ابیات نظامی شباهت تام دارد و زبان همان زبان است، امّا در نسخ کهنسال ما این دو بیت نیست» (وحید دستجردی، ۱۳۸۵: ۱۲) البته نگارنده معتقد است که اتفاقاً زبان شعری سراینده این دو بیتِ الحاقی، به کلّی از لحن سروده‌های وزین نظامی فاصله دارد و هیچ شباهتی به زبان شاعر بلندآوازه ایران ندارد.
۲ ـ با الحاقی دانستن ابیات دوّم و سوّم و حذف آنها، ارتباط بیت اوّل و چهارم، بیش از پیش آشکار می‌شود. به عبارتی، صورت صحیح ابیات و توالی آنها ـ همان طور که در نسخه مرحوم وحید نیز آمده ـ چنین است:
نظامی ز گنجینه بگشای بند
گرفتاری گنجه تا چند چند
برون آر اگر صیدی افکنده‌ای
روان کن اگر گنجی آکنده‌ای
«این دو بیت، کمال ارتباط معنوی و لفظی را با هم دارند و صاحب ذوق سلیم می‌داند که جای دو بیت قم و تفرش، در میان این دو بیت نیست» (وحید دستگردی، ۱۳۸۵: ۱۲).
۳ ـ در دوره نظامی گنجهای به آبادی معروفی که اینک نام آن را «تفرش» می‌نویسند، «طَبرِس» می‌گفتند. واضح‌ترین دلیل از کتاب «راحه الصدور» ابوبکر راوندی است که به سال ۵۹۹ (حدود اواخر عمر نظامی) تألیف شده و در دو جا (صفحات ۳۰ و ۳۹۵) نامِ این شهر را «طبرس» ضبط کرده است. مرحوم استاد یحیی شیدا، از محققان برجسته زبان و ادبیات آذربایجان می‌نویسد: «نخستین جایی که [کلمه] تفرش را میتوان یافت، در قرن هشتم، [کتاب] نزهۀالقلوب حمدالله مستوفی است» (شیدا، ۱۳۷۰: ۱۱۷) که حدود دویست سال پس از نظامی تألیف شده و «ظاهراً این دو بیت الحاقی نیز در همین اوان ساخته شده است» (حصاری، ۱۳۷۰: ۶۰).
۴ ـ سعید نفیسی بر مبنای یک دلیل روشن تاریخی می‌نویسد: «دهی به نام «تا» را تاکنون در هیچ جای ایران و در هیچ کتابی نیافته‌ام» (نفیسی، بی‌تا: ۷).
کوتاه سخن درباره زادگاه نظامی این است که «محل تولّد این شاعر بزرگ را جز یکی ـ دو تن از تذکره‌نویسان و اخیراً مقلدان ایشان، اغلب محققان و مورخان قدیم و جدید ایرانی و غیرایرانی در گذشته و حال، شهر معروف گنجه دانسته‌اند» (فقیه، ۱۳۸۳: ۸۲). به قول مرحوم زرین‌کوب: «انتساب نظامی به قهستان شهر قم، بی‌شک اختراع نسخه‌نویسان و تذکره‌پردازان متأخّر است و در آثار خود او، هیچ چیز آن را تأیید نمی‌کند» (۱۳۷۷: ۱۴).
