آشنایی با ساختمان، قسمت‌های مختلف مغز و کارکرد آنها

مغز فقط یک کیلوگرم وزن دارد، اما مسئول کار کرد بی عیب و نقص کل بدن تان است. مغز با صد بیلیون سلول، همانند مدیرعامل یک شرکت بزرگ است.

آشنایی با کارکرد مغز

از زمانی که مفهوم چهار خلط – صفرا، سودا، بلغم و خون – مطرح شد، شناخت مغز راه درازی را پیموده است. براساس باور یونانیان و رومیان باستان، عدم توازن در یکی از این چهار خلط موجب بیماری می شود و بر سلامت روانی و جسمی فرد تأثیر می گذارد. این دیدگاه غالب تا قرن نوزدهم که نسل جدیدی از تحقیقات پزشکی بر سر کار آمدند، همچنان پابرجا ماند. از آن زمان تاکنون، دانشمندان گام های بلندی در جهت شناخت عملکرد مغز برداشته اند و روز به روز، یافته های جدید و جالبی را به ثبت رسانده اند. با توجه به شناخت فعلی از مغز انسان، می توان مغز را به چهار قسمت تقسیم کرد.

چهار قسمت مغز

هنگامی که فینیس گیج (Phineas Gage) ۲۵ ساله، در صبح ۱۳ دسامبر ۱۹۴۸ سر کارش می رفت، هرگز فکر نمی کرد قرار است در تاریخ پزشکی و روان شناسی جاودانه شود.

فینیس کارگر راه آهن بود که بر اثر یک انفجار، دچار جراحتهای شدیدی در ناحیهٔ سر شد. یک میله آهنی بلند وارد سرش شد، میله از بالای سرش عبور کرد و از گونه اش خارج شد.

در کمال شگفتی، فینیس جان سالم به در برد. او می توانست راه برود، با دوستان و خانواده اش ارتباط برقرار کند و به نظر می رسید از آنچه دور و برش می گذشت، خبر دارد. با این حال، شخصیتش کاملا تغییر کرد و در کنترل خشم با مشکلات بسیاری مواجه شد. او از جوانی آرام، به فردی تندخو و عصبی تبدیل شد. افرادی که او را از قبل می شناختند، باور نمی کردند که او همان گیج است!

جراحت فینیس باعث شد، حرفه های روان شناسی و پزشکی به بینش عمیقی در خصوص کارکرد مغز دست پیدا کنند. با نگاه کردن به مسیر عبور میلهٔ آهنی از سر او، آنها توانستند پیوند میان قسمت های مختلف مغز و عملکرد روزانه را دریابند. قسمتهای لب جلویی مغز با شخصیت فرد ارتباط دارد. متأسفانه در مورد فینیس، این بخش از مغز دچار بیشترین آسیب شد و به تغییرات چشمگیری در شخصیت او منجر گردید. قسمت های دیگر لب جلویی با مهارت های زبانی و حرکتی ارتباط دارد که خوشبختانه در مورد فینیس این قسمت ها سالم باقی ماندند.

چهار ناحیهٔ اصلی مغز به ترتیب زیر است:

لب قدامی(جلویی)

همان طور که از نام آن برمی آید، لب قدامی جلوی مغز قرار دارد و بخش بزرگی از آن را تشکیل می‌دهد. یکی از وظایف اصلی لب قدامی، برنامه ریزی و سازماندهی اطلاعات ورودی است. برای مثال اگر قرار است یک مهمانی ترتیب دهید، فهرست مهمان ها را مرتب کنید و غذا تدارک ببینید، لب قدامی مغز در انجام این فعالیتها نقش اساسی دارد. لب قدامی همچنین در تنظیم رفتار و عواطف سودمند است. این بخش از مغز را که با مادهای شیمیایی به نام دوپامین در ارتباط است، گاهی اوقات مرکز شادی در مغز نیز می نامند، چراکه احساس رضایتمندی و لذت به این قسمت از مغز مربوط می شود. تا وقتی افراد به بیست سالگی نرسیده اند، لب قدامی کاملا رشد نمی کند. شاید ناکامی در متقاعد کردن نوزادی نوپا برای دست کشیدن از بهانه گیری و بداخلاقی یا فهماندن تبعات بلندمدت تصمیمات یک نوجوان خام، دلیلی جز رشد ناکامل لب قدامی نداشته باشد. به این صورت در هر دو مورد، برای برنامه ریزی رفتار، درنظر گرفتن تبعات و سپس تغییر رفتار، لازم است از لب قدامی مغز استفاده شود.

لب آهیانه ای (جداری):

لب آهیانه ای نقش حساسی در یکپارچه سازی اطلاعات دریافتی از منابع مختلف، مانند اطلاعات حسی و دیداری دارد. لب آهیانه ای به دو نیمکرہی راست و چپ تقسیم می شود

لب گیجگاهی:

لب گیجگاهی کانون پردازش زبانی است. ناحیهٔ بروکا در این قسمت از مغز قرار دارد. بعضی از قسمت های لب گیجگاهی، مسئول اطلاعات دیداری و تشخیص اشیا هستند. لب گیجگاهی مرکز یک عامل کلیدی دیگر نیز است – هیپوکامپ – که با حافظه بلندمدت ارتباط دارد.

لب خلفی

لب خلفی کوچک ترین لب در میان چهار لب دیگر است که در پشت مغز قرار دارد. این لب، محل قشر (کورتکس) دیداری، مسئول پردازش اطلاعات مجسم، درک حرکات و تشخیص رنگهاست.

بخش های مغز به صورت مجزا از یکدیگر عمل نمی کنند. آنها مانند اعضای یک ارکستر عمل می کنند، اما گاهی اوقات همهٔ بخش ها به خوبی کار نمی کنند.  در بعضی موارد، بعضی بخشها کم کار و برخی پر کار هستند. نمونه ای از این وضعیت در افرادی که دچار اختلال کم توجهی – بیش فعالی هستند، مشاهده می شود. تحقیقات در این زمینه نشان داده است که این افراد، اجزای کم کاری در بخش هایی از لب قدامی شان که مسئول برنامه ریزی و رفتار کنترل شده است و قشر حرکتی پرکاری دارند (که برای مدیریت کارهای حرکتی موردنیاز است. )

ترکیب کم کاری در یک حوزه و پرکاری در حوزهی دیگر به بیش فعالی و رفتار تکانهای منجر می شود که یکی از ویژگیهای اختلال کم توجهی – بیش فعالی است

هوشیار و فعال نگه داشتن مغز

قشر پیش قدامی یکی از حساس ترین قسمت های مغز است. این قسمت با مهارت های کارکرد اجرایی مرتبط است که از آنها برای انجام کارهای روزمره ای مثل تصمیم گیری و برنامه ریزی استفاده می شود. فرض کنید در یک جادهٔ شلوغ در حال رانندگی هستید و برای حضور در جلسه دیرتان شده است. خط ویژهٔ اتوبوس بسیار سریع تر است، اما مجاز نیستید از آن خط عبور کنید. آیا باید هر طور شده از آن مسیر بروید؟

اگر این کار را بکنید، به موقع به جلسه تان می رسید. نگاهی به صف ماشین ها می اندازید و می بینید پلیس جلوتر ایستاده است. فکر می کنید آن قدر وقت دارید که وارد خط ویژهٔ اتوبوس شده و قبل از اینکه به ماشین پلیس برسید، از آن خارج شوید. این تصمیم، مهارتی است که به کارکرد اجرایی مربوط می شود.

این هم داستانی دیگر: تلفن زنگ می زند. شخصی که تماس گرفته، در مورد مناسبتی که قرار است در آن حضور یابید، اطلاعات مهمی به شما می دهد. شما گرفتارید و نمی توانید تمام آن اطلاعات را یادداشت کنید، چراکه صدای بوقی از رایانه هشدار می دهد، همان لحظه ایمیلی از دوستتان رسیده است. ش ما می دوید و ایمیلتان را چک می کنید، اما همین طور که در حال مرور آن هستید، حواستان پرت می شود و بعضی از اطلاعات آن مناسبت را از دست می دهید.

هردوی این مثال ها نشان میدهد که چطور میتوان از قشر پیش قدامی برای تصمیم گیری در امور روزمره استفاده کرد. باید هدفی در ذهن داشته باشید (مثلا رسیدن به مقصد یا یادداشت کردن اطلاعات کلیدی)، ماجراها و کارهای مختلف را بررسی و انتخاب کنید (مثلا آیا باید از مسیر وسایل نقلیهٔ عمومی بروید یا می توانید حین صحبت با تلفن، ایمیلتان را نیز چک کنید) و از اطلاعاتی که می توانند مانع رسیدن شما به هدفتان شود، جلوگیری کنید (مثلا فکر استفاده از مسیر ویژهٔ اتوبوس را از ذهن تان بیرون می کنید یا در هنگام صحبت با تلفن، خواندن ایمیل را به تعویق می اندازید).

علاوه بر قشر پیش قدامی، هیپوکامپ و آمیگدال نیز در فعال و هوشیار نگه داشتن مغزتان نقش کلیدی بر عهده دارند.