اعتیاد به تریاک و شبه‌مخدرها (اپیوئیدها): علایم – عوارض – روش سم‌زدایی و ترک
اپیوئیدها شامل داروی طبیعی تریاک (opium)، مشتقات آن شامل مورفین و کدئین و اپیوئیدهای سنتتیک شامل متادون، مپریدین و پنتازوسین و اپیوئید نیکه سنتتیک یعنی هروئین است. هروئین نسبت به مورفین حلالیت بیشتری در چربی دارد و به سرعت از BBB عبور می‌کند. این دارو قوی‌ترین اثر یوفوریک را دارد و بیشترین تمایل و اشتیاق به مصرف (craving) را ایجاد می‌کند.
اثرات اپیوئیدها از طریق گیرنده‌های مو (μ)، کاپا (κ) و دلتا (δ) ایجاد می‌شود. هر سه گیرنده در ایجاد اثرات ضد دردی نقش دارند.
دپرسیون تنفس، یبوست و وابستگی (dependence) از طریق گیرنده مو μ ایجاد می‌شود. Sedation از طریق گیرنده کاپا κ ایجاد می‌شود.
پنتازوسین یک آگونیست – آنتاگونیست گیرنده‌های اپیوئیدی است.
مسمومیت با اپیوئیدها
علایم و نشانه‌های مسمومیت با اپیوئیدها عبارتند از:
- خواب آلودگی یا کوما
- اختلال قضاوت
- کندی یا آژیتاسیون psychomotor
- اختلال توجه یا حافظه
- کاهش حرکات دستگاه گوارش
- دپرسیون تنفسی
- تهوع و استفراغ
- گفتار نامفهوم (slurred speech)، هیپوتانسیون
- برادی‌کاردی
- میوز
- تشنج
در مسمومیت شدید اپیوئیدها ممکن است در نتیجه آنوکسی میدریاز ایجاد شود.
جهت درمان مسمومیت با اپیوئیدها علاوه بر اقدامات حمایتی از نالوکسان وریدی استفاده می‌شود. نالوکسان ابتدا بادوز mg 8/0 تجویز می‌شود. در صورتی که پس از ۱۵ دقیقه پاسخی دیده نشود، با دوز mg 6/1 تکرار می‌شود. در صورتی که پس از ۱۵ دقیقه پاسخی مشاهده نشود، دارو مجدداً با دوز mg 2/3 تکرار می‌شود و تشخیص‌های دیگر نیز در نظر گرفته می‌شود.
در صورتی که بیمار به تجویز نالوکسان پاسخ دهد، تجویز وریدی آن به میزان mg 4/0 در ساعت ادامه می‌یابد. تجویز این دارو تا زمان دفع اپیوئید از بدن ادامه می‌یابد. این مدت در مورد متادون ۳ روز است.
بیماری که به نالوکسان پاسخ دهد، ممکن است به دلیل مصرف همزمان داروهای سداتیو – هیپنوتیک که سرعت اثر آن‌ها آهسته‌تر است، مجدداً دچار کاهش سطح هوشیاری شود.
تولرانس
با مصرف مزمن اپیوئیدها نسبت به اثرات آن‌ها به جز میوز و یبوست تولرانس ایجاد می‌شود.
وابستگی و سندرم ترک
با مصرف مزمن اپیوئیدها وابستگی (dependence) ایجاد می‌شود و به دنبال قطع آن علایم و نشانه‌های ترک بروز می‌کند.
این علایم و نشانه‌ها عبارتند از:
- خلق دیس‌فوریک
- تهوع یا استفراغ
- میالژی
- اشک‌ریزش و آبریزش از بینی
- اضطراب
- اسهال
- خمیازه کشیدن
- تب
- بی‌خوابی
- اشتیاق به مصرف اپیوئید (craving)
- بروز نشانه‌های تحریک سمپاتیک مانند تاکی‌کاردی و هیپرتانسیون، تعریق، سیخ شدن موها و میدریاز
شدت علایم ترک در مورد داروهای با نیمه عمر کوتاه مانند مپریدین، شدیدتر و در مورد داروهای با نیمه عمر طولانی، خفیف‌تر است.
اشتیاق به مصرف اپیوئید بدون وجود نشانه‌های تحریک سمپاتیک مطرح کننده تمارض است و در این موارد باید از تجویز اپیوئید خودداری کرد.
سم‌زدایی (detoxification)
متادون
در درمان سندرم ترک اپیوئیدها می‌توان از متادون استفاده کرد. ابتدا mg 10 تجویز می‌شود و در صورت عدم کنترل علایم می‌توان هر ۶ – ۴ ساعت دوز mg 10 – 5 تجویز نمود تا دوز مناسب روزانه به دست آید. پس از کنترل علایم در مورد ترک هروئین روزانه mg 5 دوز متادون کاهش می‌یابد.
از متادون جهت درمان نگهدارنده پس از ترک اپیوئیدها نیز استفاده می‌شود.
در ترک متادون، سم‌زدایی (detoxification) با سرعت کم‌تری انجام می‌شود.
سم‌زدایی در بیماران وابسته به پنتازوسین با تجویز پنتازوسین انجام می‌شود.
کلونیدین
کلونیدین در برطرف کردن تهوع، استفراغ و اسهال و علایم و نشانه‌های ناشی از تحریک سمپاتیک در سندرم ترک اپیوئیدها موثر است.
نالترکسون
به منظور تسریع روند سم‌زدایی ممکن است از ترکیب کلونیدین و نالترکسون در کنار اقدامات حمایتی استفاده شود. پس از سم‌زدایی، تجویز نالترکسون به مدت ۲ ماه توصیه می‌شود.
سم‌زدایی فوق سریع (Ultrarapid detoxification)
در این روش زیر بیهوشی بیمار تحت انفوزیون نالوکسان قرار می‌گیرد.
بوپرنورفین (Buperenorphine)
این دارو یک آگونیست نسبی گیرنده μ با اثر طولانی است که جهت سم‌زدایی و درمان نگهدارنده به کار می‌رود.