چرا اسهال ایجاد می‌شود؟ درمان‌های خانگی و شیوه پیشگیری از اسهال
اسهال (diarrhea) بیماریی خطرناک و از علل مهم مرگ و میر کودکان زیر 5 سال است.
تعریف علمی اسهال عبارت است از دفع مدفوع شل، بدون فرم و آبکی در دفعات بیش از 3 بار در شبانه‌روز. اسهال معمولاً یک یا دو روز طول می‌کشد و خود به خود، بدون درمان خاصی بهبود می‌یابد ولی اگر بیش از دو روز ادامه پیدا کند ممکن است نشانه وجود مشکلات دیگر باشد.
شیرخوارانی که فقط از شیر مادر تغذیه می‌شوند مدفوع نرم‌تر از حد عادی دارند و ممکن است روزانه چندین بار مدفوع نرم و نیمه آبکی داشته باشند که اسهال محسوب نمی‌شود و طبیعی است. در این شیرخواران، اسهال به افزایش موارد دفع مدفوع و آبکی بودن مدفوع، به نحوی که با سایر موارد دفع تفاوت داشته باشد گفته می‌شود.
توجه
مهم‌ترین علت مرگ و میر ناشی از اسهال از دست دادن آب و املاح بدن است. اسهال، از عوامل مهم تاخیر رشد جسمی، سوءتغذیه و استعداد ابتلا به سایر بیماری‌ها در کودکان به شمار می‌آید.
اسهال می‌تواند موجب کم‌آبی بدن (dehydration) شود که به ویژه در کودکان و افراد مسن خطرناک است و باید به سرعت درمان شود.
اسهال ممکن است در هر سنی ایجاد شود و به طور متوسط احتمال ایجاد 4 بار اسهال در سال وجود دارد.
علل شایع‌تر اسهال عبارتنداز: عفونت‌های میکروبی (به خصوص عفونت‌هایی که از طریق آب یا غذا وارد بدن می‌شوند مانند کامپیلوباکتر، سالمونلا، شیگلا، و اشریشیاکلی)؛ عفونت‌های ویروسی (که در اثر بسیاری از ویروس‌ها، از جمله روتاویروس، ویروس سیتومگال، ویروس هرپس ساده، ویروس نورواک و ویروس هپاتیت ایجاد می‌شوند)؛ عدم تحمل غذایی (مانند عدم تحمل لاکتوز که قند موجود در شیر است)؛ عفونت‌های انگلی (از جمله ژیاردیا، انتامبا هیستولیتیکا که عامل بیماری اسهال خونی آمیبی است، و کریپتوسپوریدیوم)؛ بیماری‌های روده‌ای (مانند بیماری التهابی روده و بیماری سلیاک)؛ واکنش‌های دارویی (مانند واکنش در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضدفشار خون و آنتی‌اسیدهای حاوی منیزیم؛ اختلالات عملکردی (غیرعضوی) روده (مانند سندرم روده تحریک‌پذیر).
بعضی افراد بعد از جراحی معده یا برداشتن کیسه‌صفرا دچار اسهال می‌شوند.
گاهی، افرادی که به کشورهای خارجی مسافرت می‌کنند دچار اسهال می‌شوند که به آن «اسهال مسافران» می‌گویند. این نوع اسهال، در اثر خوردن غذا یا آب آلوده به باکتری، ویروس یا انگل ایجاد می‌شود و برای پیشگیری از آن، باید از آب لوله‌کشی، حتی برای مسواک زدن استفاده نشود. همچنین باید از خوردن شیر یا لبنیات غیرپاستوریزه، یخ ساخته شده از آب لوله‌کشی، میوه و سبزیجات خام، گوشت و ماهی نیم‌پز، گوشت یا ماهی یا صدفی که در هنگام سرو، داغ نباشند و غذاهای خریداری شده از فروشندگان دوره‌گرد خودداری نمود. استفاده از بطری‌های دربسته آب‌معدنی، نوشیدنی گازدار و نیز خوردن قهوه یا چای داغ بی‌خطر است.
ممکن است اسهال با درد کرامپی (قولنجی) شکم، تهوع، نفخ یا نیاز فوری به اجابت مزاج همراه باشد. همچنین برحسب عامل بیماری، تب یا مدفوع خونی ممکن است موجود باشد.
ممکن است اسهال، حاد (کوتاه‌مدت) یا مزمن (درازمدت) باشد. معمولاً اسهال حاد (کوتاه‌تر از 4 هفته)، علت میکروبی، ویروسی یا انگلی دارد و اسهال مزمن (بیش از 4 هفته) اغلب ناشی از علل عملکردی (غیرعضوی) مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا بیماری‌های التهابی روده (IBD) است.
اسهال کودکان هم می‌تواند حاد یا مزمن باشد و در اثر علل میکروبی، ویروسی، انگلی، دارویی، عملکردی، (غیرعضوی) و حساسیت‌های غذایی ایجاد شود.
اسهال ممکن است موجب کم‌آبی بدن شود. علایم کم‌آبی بدن در بزرگ‌سالان عبارتنداز: تشنگی، کاهش دفعات ادرار و حجم آن، کاهش قابلیت کش‌سانی (ارتجاعی) پوست، خشکی پوست، سیاهی رفتن چشم و پررنگ شدن ادرار. علایم کم‌آبی بدن در نوزادان و کودکان عبارتنداز: خشکی دهان و زبان؛ فقدان اشک؛ خشک بودن کهنه یا پوشک برای مدت 3 ساعت یا بیشتر؛ فرو رفته بودن شکم، چشم‌ها یا گونه‌ها؛ تب شدید؛ بی‌حالی یا تحریک‌پذیری؛ عدم برگشت سریع پوست به وضعیت اول، پس از کشیدن و رها کردن آن (کاهش قابلیت کش‌سانی پوست).
توجه
در صورت وجود علایم کم‌آبی بدن، باید بیمار به سرعت به پزشک مراجعه نماید. کم‌آبی شدید، به بستری شدن در بیمارستان نیاز دارد.
اگر اسهال بیش از سه روز طول بکشد، در صورت وجود درد شدید شکم یا مقعد، چنان‌چه خون روشن یا تیره در مدفوع موجود باشد، در صورت وجود تب بالای 8/38 درجه سانتی‌گراد و در موارد وجود علایم کم‌آبی بدن حتماً باید به پزشک مراجعه نمود.
شایع‌ترین علت اسهال حاد کودکان، با روتا ویروس است و معمولاً 3 تا 9 روز ادامه می‌یابد.
پیشگیری
راه‌های پیشگیری از اسهال عبارتنداز:
- تغذیه با شیر مادر: مواد موجود در شیر مادر به مقاومت بدن در مقابل اسهال و سایر بیماری‌ها کمک می‌کند. کودکی که در شش ماه اول زندگی، فقط شیر مادر می‌خورد، کمتر به اسهال مبتلا می‌شود و در صورت ابتلا، شدت بیماری کمتر است. استفاده از شیشه و سرپستانک به دلیل احتمال آلودگی، می‌تواند موجب بروز اسهال شود. بنابراین اگر برای تغذیه کودک از شیر خشک یا شیر گاو استفاده می‌کنید، بهتر است به جای شیشه و سرپستانک، از فنجان یا قاشق استفاده نمایید. در شش ماه دوم زندگی کودک و پس از شروع غذای کمکی، خطر ابتلا به اسهال شدید و مرگ بر اثر اسهال کاهش می‌یابد.
- رعایت بهداشت در هنگام تهیه و دادن غذا به کودک: قبل از تهیه غذا و قبل از غذا دادن به کودک دست‌های خود را با آب و صابون بشویید. غذای کودک را خوب بپزید و تا حد امکان غذای کودک را تازه تهیه کنید. غذای اضافی را در یخچال نگه دارید و قبل از مصرف، آن را کاملاً گرم نمایید. برای تهیه غذا یا دادن آن به کودک از ظروف تمیز و بهداشتی استفاده کنید.
- استفاده از توالت بهداشتی: ورود میکروب موجود در مدفوع، به دهان، باعث اسهال می‌شود. بنابراین یکی از اقدامات برای پیشگیری از انتشار میکروب، استفاده از توالت بهداشتی است. برخلاف باور عمومی، مدفوع کودکان خردسال، به مراتب آلوده‌تر از مدفوع بزرگ‌سالان است. لذا کودکان نیز باید از توالت‌های بهداشتی استفاده کنند. بعد از تمیز کردن کودکی که مدفوع کرده است و بعد از رفتن به توالت، دست‌های خود را کاملاً با آب و صابون بشویید.
- استفاده از آب آشامیدنی سالم: استفاده از آب آلوده، باعث اسهال می‌شود. خانواده‌هایی که از آب بهداشتی سالم استفاده می‌کنند کمتر دچار بیماری می‌شوند. در صورتی که به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارید، می‌توانید با جوشاندن آب از ابتلا به اسهال پیشگیری کنید.
- دفع صحیح زباله: میکروب‌ها به وسیله مگس پخش می‌شوند. پس‌مانده‌های غذا، آشغال میوه و سبزی‌های مانده، محیط مناسبی برای تجمع مگس‌ها هستند. زباله‌های خانگی را باید در پلاستیک مخصوص زباله جمع‌آوری و حمل کرد.
- ایمن‌سازی کودک علیه سرخک: اسهال و اسهال خونی در کودکان مبتلا به سرخک و آن‌هایی که طی چهار هفته گذشته مبتلا به سرخک شده‌اند شایع‌تر و شدیدتر است.
- تغذیه مناسب: سوءتغذیه کودک، وی را مستعد ابتلا به اسهال می‌کند و همچنین شدت و مدت اسهال در این کودکان بیشتر است. ضمناً توجه به وضعیت تغذیه کودک در دوران ابتلا به اسهال، می‌تواند از شدت بیماری بکاهد و بهبود وی را تسریع نماید. این تصور که باید تغذیه در جریان اسهال کاهش یابد و یا قطع شود، کاملاً نادرست است.
سه دستورالعمل اصلی مراقبت از کودک مبتلا به اسهال در منزل
اگر کودک شما دچار اسهال شده است برای بهبود سریع‌تر وی و پیشگیری از کمبود آب و املاح، اقدامات زیر را انجام دهید:
- برای پیشگیری از کم‌آبی به کودک بیشتر از قبل مایعات بنوشانید. کودک مبتلا به اسهال برای جبران مایعاتی که از طریق مدفوع اسهالی و نیز استفراغ از دست می‌دهد، نیازمند مایعات بیشتری است.
اگر سن کودک زیر شش ماه است و فقط از شیر مادر تغذیه می‌کند، افزایش دفعات تغذیه با شیر مادر می‌تواند آب دفع شده از بدن را جبران نماید.
اگر سن کودک بالای شش ماه است و تغذیه کمکی او را شروع کرده‌اید، از مایعاتی نظیر لعاب برنج، سوپ، دوغ، اُ، آر، اس، استفاده نمایید. افزایش دفعات شیردهی در این سن نیز می‌تواند کمبود آب بدن را جبران نماید. در صورتی که دادن سایر مایعات در منزل ممکن نیست، از آب جوشیده استفاده نمایید.
استفاده از مایعات شیرین، نظیر آب‌میوه‌های صنعتی، چای خیلی شیرین و نوشابه‌های گازدار اسهال را تشدید می‌کند.
- به منظور پیشگیری از سوءتغذیه، به کودک مقدار زیادی غذای مقوی بدهید. کودکی که در هنگام اسهال از غذا محروم شده است به سوءتغذیه دچار و اسهال وی شدیدتر و طولانی‌تر می‌شود. دادن مواد غذایی به کودک در هنگام اسهال، به کم شدن اسهال کمک می‌کند و وی را در مقابل اسهال، مقاوم می‌نماید.
در کودک زیر 6 ماه که با شیر مادر تغذیه می‌شود، افزایش دفعات شیردهی، علاوه بر تامین آب لازم، غذای موردنیاز وی را نیز تامین می‌کند.
در تغذیه کودک بالای 6 ماه، با توجه به سن کودک می‌توان از مواد غذایی مختلف نظیر سبزی‌ها، حبوبات، و غلات، گوشت یا ماهی، تخم‌مرغ و لبنیات استفاده کرد.
- در صورت بروز علایم خطر در کودک، وی را سریعاً به مرکز بهداشتی درمانی ببرید.
غذای کودک را خوب بپزید تا کاملاً له و پخته شود زیرا این نوع غذا در فرد مبتلا به اسهال آسان‌تر هضم می‌شود.
کودک را به خوردن غذا تشویق کنید.
دفعات تغذیه کودک در روز را افزایش دهید (شش بار در روز) ولی حجم غذای هر وعده را کم کنید. به این ترتیب، کودک به راحتی می‌تواند غذای مصرفی را هضم و جذب نماید. برخی از کودکان در این زمان بی‌اشتها می‌شوند و برای خوردن، حوصله مادر و ابتکار وی لازم است.
برای افزایش انرژی غذای کودک، یک یا دو قاشق چای‌خوری روغن، به هر وعده غذای وی اضافه نمایید.
سوپ خیلی رقیق، جای غذای کودک را نمی‌گیرد و فقط برای رفع کمبود مایعات قابل مصرف است.
توجه
اگر اسهال کودک در مدت 3 روز بهبود نیافت و یا در صورت بروز یکی از نشانه‌های زیر، کودک را هر چه زودتر به نزد پزشک ببرید:
- مدفوع خیلی آبکی
- استفراغ مکرر
- تشنگی شدید و علایم کم‌آبی بدن
- بی‌میلی به خوردن و نوشیدن
- تب
- مدفوع همراه با خون یا چرک.
برای تهیه محلول ا.آر. اس، اقدامات زیر را انجام دهید:
- دست‌های خود را با آب و صابون بشویید.
- یک بسته پودر ا.آر.اس را در ظرف تمیز بریزید.
- یک لیتر آب آشامیدنی (چهار لیوان 250 سی‌سی) را داخل ظرف بریزید و با پودر ا.آر.اس، مخلوط کنید تا کاملاً حل شود.
بهتر است ابتدا آب را بجوشانید و بگذارید سرد شود. اما اگر این کار امکان نداشت، از آب آشامیدنی تمیز استفاده کنید.
هر روز باید محلول ا.آر.اس، تازه در ظرف تمیز تهیه کرد و آن را در یخچال، خنگ نگاه داشت و به تدریج به کودک خوراند. هر مقدار محلولی که از روز پیش باقی مانده باید دور ریخته شود.
اگر کودکی در هنگام خوردن محلول ا.آر.اس، شروع به استفراغ کند، ده دقیقه صبر کنید و سپس محلول را به آهستگی به او بدهید. به یاد داشته باشید که دادن محلول ا.آر.اس به طور مرتب و به مقدار کم (هر یک تا دو دقیقه یک قاشق چای‌خوری) دارای اهمیت است.
محلول ا.آر.اس، اسهال را متوقف نمی‌کند ولی مایعات بدن را تامین می‌نماید و در نتیجه، به بدن بیمار قدرت مقابله با اسهال را می‌دهد تا اسهال طی چند روز بعد از بین برود.
درمان‌های مرسوم
پس از تهیه شرح حال و معاینه، پزشک معالج در صورت لزوم، برای کشف علت اسهال از آزمایش‌هایی مانند کشت مدفوع، سیگموییدوسکوپی (مشاهده داخل راست روده یعنی بخش انتهایی روده بزرگ) و کولونوسکوپی (مشاهده تمام روده بزرگ به وسیله دستگاهی موسوم وبه کولونوسکوپ) استفاده می‌کند. درمان اسهال حاد، در اکثر موارد، جایگزین کردن سریع و بدون اتلاف وقت، مایعات، به منظور پیشگیری از بروز کم‌آبی بدن است. در بعضی از موارد، پزشک داروی ضداسهال تجویز می‌کند ولی در اسهال‌های میکروبی یا انگلی، این داروها می‌توانند با از بین بردن حرکات روده موجب دفع نشدن میکروب‌ها یا انگل‌ها از روده، و در نتیجه، طولانی‌تر شدن اسهال شوند. بنابراین در موارد مزبور، آنتی‌بیوتیک یا داروی ضدانگلی به وسیله پزشک تجویز می‌شود. اسهال‌های ویروسی، اغلب بر حسب شدت بیماری و نوع ویروس به وسیله دارو یا با روش انتظاری درمان می‌شوند.
درمان تغذیه‌ای
استفاده از محلول ا.آر، اس، به ویژه در کودکان در موارد ضروری موجب برقراری مایعات و الکترولیت‌های بدن و جلوگیری یا درمان کم‌آبی بدن می‌شود.
به منظور حفظ تعادل الکترولیتی بدن و در صورت موافقت پزشک می‌توان به بیمار، سوپ سبزی یا آب‌گوشت (که حاوی سدیم زیاد است)، آب میوه، میوه‌های نرم یا سبزیجات (که حاوی پتاسیم هستند) داد.
در کودکان بالای 2 سال و بزرگ‌سالان می‌توان تا برطرف شدن اسهال، از غذاهای نرم و ملایم، مانند برنج، سیب‌زمینی پخته، نان تست، بیسکویت، موز، هویج پخته شده و جوجه پخته شده بدون چربی و پوست استفاده کرد.
توجه
مصرف شیر، غذاهای چرب و غذاهای پرفیبر یا خیلی شیرین، اسهال را تشدید می‌کند.
اسهال حاد، مزمن و مقاوم به چه معنی هستند؟
برطبق تعاریف جدید، اسهال حاد، اسهالی است که کمتر از 2 هفته طول بکشد؛ اسهال مزمن، اسهالی است که مدت آن بیش از 4 هفته شود و اسهال مقاوم به اسهالی گفته می‌شود که 2 تا 4 هفته به طول بیانجامد.
اسهال کاذب چیست؟
اسهال کاذب (pseudo diarrhea) عبارت است از دفع مکرر مقادیر کم مدفوع (به طوری که وزن مدفوع در شبانخ‌روز به بیش از 200 گرم نرسد). معمولاً اسهال کاذب در فوریت دفع مدفوع که در بیماری سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا التهاب راست روده (پروکتیت) وجود دارد بروز می‌کند.
داروی لوپرامید چیست و در چه مواردی تجویز می‌شود؟
داروی لوپرامید (loperamide) از مشتقات پیپرادین است و با تاثیر مستقیم بر انتهای اعصاب مخاط روده، باعث کاهش حرکات روده‌ای می‌شود و با مکانیسم ناشناخته، ترشح مایعات و الکترولیت‌ها به داخل روده را مهار می‌کند. این دارو یا داروهای ضدحرکت روده‌ای دیگر را نباید در اسهال‌های میکروبی و همراه با تب استفاده کرد زیرا موجب تشدی یا طولانی شدن بیماری می‌شوند. مصرف داروی لوپرامید در کودکان زیر 2 سال و در اسهال خونی و اسهال حاد ناشی از میکروب اشرشیاکلی ممنوع است.
