تالاسمی چه بیماری‌ای است؟ بتا تالاسمی با آلفا تالاسمی چه تفاوتی دارد؟ تشخیص و درمان آن
تالاسمی
سندرم‌های تالاسمی گروه ناهمگونی از اختلالات هستند که با کاهش یا فقدان تولید زنجیره‌های گلوبین آلفا یا بتا همراه‌اند. سندرم‌های تالاسمی شدید با کم‌خونی همولیتیک شدید همراه هستند و در اوایل کودکی تشخیص داده می‌شوند. اما، اشکال خفیف تالاسمی مینور اغلب کم‌خونی میکروسیتی خفیفی ایجاد می‌کنند و یا فاقد شواهدی از همولیز هستند. این سندرم‌ها اغلب به دلیل کاهش MCV، با کمبود آهن اشتباه می‌شوند.
بتا تالاسمی
بیش از 100 جهش ژنی شناسایی شده است که منجر به بتا تالاسمی می‌شوند و در این جهش‌ها میزان عرضه ژنی از مکان گلوبین بتا کاهش یافته یا حذف می‌شوند. کاهش عرضه گلوبین بتا می‌تواند ناشی از جهش‌های ساختمانی در ناحیه کدگذاری ژن باشد که منجر به جهش‌های بی‌معنا، mRNA بریده شده و عدم عرضه گلوبین سالم از آلل مبتلا می‌شود (تالاسمی βo). با این حال، بسیاری از جهش‌هایی که سبب کاهش رونویسی، ترجمه یا تغییر وصله‌کاری (splicing) mRNA گلوبین بتا می‌شوند ممکن است منجر به کاهش (ولی نه حذف) عرضه زنجیره گلوبین از آلل مبتلا شوند (تالاسمی +β).
| سندرم‌های تالاسمیک | ||
| اختلال | ناهنجاری ژنوتیپی | فنوتیپ بالینی |
| بتا تالاسمی تالاسمی ماژور (کم‌خونی Cooley) تالاسمی اینترمدیا تالاسمی مینور | 0β تالاسمی هوموزیگوت ترکیبی از+β تالاسمی و 0β تالاسمی هتروزیگوت +β تالاسمی یا 0β تالاسمی هتروزیگوت | همولیز شدید، خونسازی غیرمؤثر، وابستگی به تزریق خون، اضافه بار آهن همولیز متوسط، کم‌خونی شدید اما وابسته به تزریق خون نیست؛ اضافه بار آهن است. میکروسیتوز، کم‌خونی خفیف |
| آلفا تالاسمی ناقل خاموش صفت آلفا تالاسمی هموگلوبین H هیدروپس جنینی | αα.-α (α-thalassemia 1) – -.; aa یا (α-thalassemia 2) –α.-α –.-α –.– | شمارش کامل سلول‌های خون طبیعی کم‌خونی میکروسیتی خفیف
کم‌خونی میکروسیتی و همولیز خفیف؛ وابسته به تزریق خون نیست. کم‌خونی شدید؛ ادم سرتاسری جنین (آنازارک) بر اثر نارسایی احتقانی قلب؛ مرگ در رحم یا هنگام تولد. |
تولید معیوب زنجیره گلوبین در بتا تالاسمی سبب کاهش تولید هموگلوبین طبیعی و تولید مقادیر نسبتاً زیادی از زنجیره آلفا می‌شود. کاهش تولید هموگلوبین طبیعی منجر به کم‌خونی هیپوکرومیک می‌شود و زیادی زنجیره‌های آلفا، تترامرهای غیرمحلولی از زنجیره آلفا تشکیل می‌دهد و همولیز ایجاد می‌کند. در سندرم‌های تالاسمی خفیف، زنجیره‌های آلفای اضافی به‌حدی نیستند که همولیز قابل توجهی ایجاد کنند و تظاهر عمده بیماری، کم‌خونی میکروسیتی است. در اشکال شدید تالاسمی، همولیز هم در محیط و هم در مغز استخوان روی می‌دهد و در نتیجه تولید گویچه‌های قرمز در مغز استخوان به میزان چشمگیری افزایش می‌یابد. توسعه فضای مغز استخوان، ناهنجاری‌های اسکلتی شدیدی ایجاد می‌کند و خونسازی غیر مؤثر نیز محرک قدرتمندی برای افزایش جذب آهن است.
طیف بالینی بتا تالاسمی معرف ناهمگونیِ ضایعات مولکولی است که مسبب بیماری می‌باشند (جدول 9-49). بتا تالاسمی ماژور بر اثر تالاسمی – βo هوموزیگوت ایجاد می‌شود و کم‌خونی همولیتیک شدیدی ایجاد می‌کند؛ این بیماری در دوران شیرخوارگی تشخیص داده می‌شود و بیماران از هنگام تولد به انتقال خون نیاز پیدا می‌کنند. بیماران دچار بتا تالاسمی اینترمدیا نیز دو الل بتا تالاسمی دارند، اما دستکم یکی از آنها جهش خفیف B+ است. این بیماران دچار کم‌خونی همولیتیک مزمن شدید هستند اما به انتقال خون نیاز ندارند. به دلیل خونسازی غیرمؤثر، این بیماران به طور مزمن آهن اضافی جذب می‌کنند و ممکن است بدون انتقال خون دچار اضافه بار آهن شوند. بتا تالاسمی مینور معمولاً ناشی از بتا تالاسمی هتروزیگوت است، هرچند ممکن است بر اثر توارث دوجهش تالاسمیک خفیف نیز ایجاد شود. این بیماران اغلب اشتباهاً مبتلا به کمبود آهن تشخیص داده می‌شوند. بررسی‌های آهن نشانگر افزایش مقادیر آهن همراه با اشباع طبیعی آهن است. تشخیص با اثبات افزایش جبرانی HbA2 و HbF تأیید می‌شود.
آلفا تالاسمی
آلفا تالاسمی تقریباً همواره بر اثر جهش‌هایی ایجاد می‌شود که در آنها یک یا چند مکان زنجیره آلفا بر روی کروموزوم 16 حذف می‌شود. چهار مکان مربوط به زنجیره آلفا شناسایی شده است که دو تا از آنها نسخه‌های تقریباً همسان ژن گلوبین آلفا بر هر کروموزوم هستند. بنابراین طیف آلفا تالاسمی شامل حذف یک، دو، سه، یا چهار ژن گلوبین آلفا است (جدول 9-49). به‌طورکلی، تظاهرات بالینی آلفا تالاسمی خفیف‌تر از تظاهر بتا تالاسمی هستند که این امر دو دلیل دارد: 1- وجود 4 ژن زنجیره آلفا امکان آن را فراهم می‌کند که بجز در موارد حذف، سه یا چهار مکان ژنی در سایر موارد حذف ژنی زنجیره آلفا به میزان کافی تولید شود. 2- تترامرهای زنجیره بتا حلالیت بیشتری نسبت به زنجیره آلفا دارند و همولیز ایجاد نمی‌کنند. بیمارانی که فاقد یک ژن واحد زنجیره آلفا هستند ناقلین خاموش محسوب می‌شوند و در این افراد مقادیر Hct و MCV طبیعی است. در مواردی که دو زنجیره آلفا حذف شده است (چه حذف بر روی یک کروموزوم [- -. α α,α – thal 1] و چه بر روی کروموزوم‌های متفاوت [α -.α -,α – thal 2]) کم‌خونی میکروسیتی خفیفی وجود دارد. بیمارانی که یک آلل α – thal 1 و یک آلل α – thal 2 را به ارث ببرند (- -. α -) دچار بیماری HbH هستند. HbH محصول تولید اضافی زنجیره بتا است (β4) و کم‌خونی همولیتیک خفیف ایجاد می‌کند و در این حالت تخریب اریتروسیت در داخل مغز استخوان ناچیز است یا وجود ندارد. توارث هوموزیگوت آلل α – thal 2 سبب می‌شود جایگاه ژنی زنجیره آلفا هیچ عملکردی نداشته باشد و با حیات منافات دارد. در این حالت جنین قادر نیست بعد از دوره نموّ رویانی (embryonic) هیچ هموگلوبین کارآمدی بسازد، زیرا HbF نیز به زنجیره آلفا نیاز دارد. زنجیره‌های آزاد گاما تترامرهایی تشکیل می‌دهند که هموگلوبین بارتس (Hb Barts) نامیده می‌شود. هموگلوبین بارتس میل ترکیبی شدیدی به اکسیژن دارد و عدم آزادسازی اکسیژن در بافت‌های محیطی منجر به نارسایی احتقانی شدید قلب و ادم سرتاسری (آنازارک) می‌شود و نمای بالینی حاصله، هیدروپس جنینی نامیده می‌شود. جنین‌های مبتلا مرده به دنیا می‌آیند یا مدت کوتاهی پس از تولد می‌میرند.
