سندرم روده تحریک‌پذیر یا IBS چه علایم و نشانه‌هایی دارد؟ راه‌های تشخیص و درمان آن

سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS؛ Irritable bowel syndrome) به مجموعه‌ای از درد متناوب شکم، یبوست و یا اسهال و نفخ و احساس پری معده یا تهوع، پس از خوردن مقدار طبیعی غذا و برخی علایم دیگر گفته می‌شود.

سندرم روده تحریک‌پذیر معمولاً از 20 تا 30 سالگی شروع می‌شود و در خانم‌ها دوبار شایع‌تر از آقایان است.

علایم بیماری معمولاً چندین سال ادامه می‌یابد.

نکته

اگرچه علائم بیماری IBS موجب ناراحتی بیمار می‌شود ولی عوارض خطرناکی به همراه ندارد.

بیشترین مراجعه‌کنندگان به پزشکان متخصص گوارش را افراد مبتلا به IBS تشکیل می‌دهند.

علت بیماری مشخص نیست و IBS را در گروه بیماریهای «عملکردی» قرار می‌دهند یعنی در این بیماری، روده‌ها طبیعی به نظر می‌رسند ولی به طور طبیعی کار نمی‌کنند. بر طبق یک فرضیه، انقباض‌های غیر طبیعی دیواره روده‌ها و بر طبق نظریقه دیگر، حساسیت غذایی موجب بیماری می‌شود.

ممکن است افزایش حساسیت نسبت به بعضی غذاها مانند میوه‌ها یا شیرین‌کننده مصنوعی «سوربیتول» و یا شکلات، الکل، کافئین، لبنیات (مثل پنیر یا بستنی) موجب بروز علایم بیماری شود. گاهی IBS به دنبال یک عفونت گوارشی بروز می‌کند.

IBS ممکن است در تعدادی از افراد فامیل دیده شود.

 نکته

استرس، اضطراب یا افسردگی با IBS ارتباط دارند و می‌توانند موجب تشدید آن شوند.

در IBS، روده بیش از حد حساس است و تغییرات فعالیت روده وجود دارد.

علایم بیماری عبارتند از: دردهای پیچشی (کرامپ شکمی) که با دفع مدفوع تسکین پیدا می‌کند، تغییر در دفعات دفع مدفوع، تغییر در شکل مدفوع، کمتر از 3 بار اجابت مزاج در هفته یا بیش از 3 بار اجابت مزاج در هر روز، سفت بودن مدفوع یا شل (آبکی) بودن آن، احساس فشار در حین دفع مدفوع، فوریت مدفوعی (احساس نیاز ناگهانی به دفع مدفوع)، احساس عدم تخلیه روه پس از دفع مدفوع، دفع مخاط همراه با مدفوع، احساس پر بودن معده و روده یا تهوع پس از خوردن مقدار طبیعی غذا، وجود گاز زیاد در روده، درد در ناحیه معده و ترش کردن.

عوامل مستعد کننده بیماری عبارتند از: اضطراب، افسردگی، حساسیت غذای، عدم تعادل ارگانیسم‌ها در دستگاه گوارش، عدم تحمل به لاکتور، سوربیتول (شیرین کننده مصنوعی)، فعالیت نقاط برانگیزاننده شکم یا پشت، استعمال دخانیات.

نکته

سندرم روده تحریک پذیر (IBS) موجب بروز سرطان روده نمی‌شود.

از هر 5 نفر آمریکایی، یک نفر مبتلا به IBS است.

علائم بیماری در بعضی خانم‌ها در دوران قاعدگی، بیشتر یا متفاوت هستند و ممکن است یک یا دو روز قبل از شروع قاعدگی، یبوست کاهش یابد و یا اسهال ایجاد شود.

فرد مبتلا به IBS چگونه می‌تواند به بهبود خود کمک کند؟

• با پرهیز از غذاهایی که موجب شروع علائم می‌شوند.
• با انجام ورزش منظم.
• با آرام سازی یا مراقبت روزانه در صورت وجود استرس.
• با مصرف روزانه مکمل پروبیوتیک.
• با مصرف روزانه کپسول عصاره نعناع.
• با مصرف منظم مسهل ایجادکننده حجم (با تجویز پزشک) (زیرا موجب تشدید IBS می‌شود.)
• با عدم استعمال دخانیات (زیرا دخانیات موجب تحریک دستگاه گوارش می‌شود).

درمان‌های مرسوم

پزشک معالج پس از تشخیص بیماری به درمان آن می‌پردازد. IBS بر اساس نشانه‌های بیماری و در صورت لزوم، انجام رادیوگرافی روده یا آندوسکوپی، به منظور رد اختلالات زمینه‌ای تشخیص داده می‌شود. در دستورالعمل‌های بالینی تشخیص بیماری چنین ذکر می‌شود که فرد مبتلا به IBS، فردی است که حداقل 12 هفته از 12 ماه گذشته دچار درد شکم بوده است (لازم نیست این 12 هفته پیاپی باشند). درد شکم باید دارای حداقل دو ویژگی از سه خصوصیت زیر باشد: با دفع مدفوع تسکین یابد؛ مرتبط با تغییر در دفعات دفع باشد؛ با تغییر شکل ظاهری مدفوع همراه باشد. گاهی از تعیین سرعت حرکت محتویان کولون با کنترل نحوه عملکرد اسفنکتر-مقعد برای تشخیص استفاده می‌شود.

اغلب مصرف دارو لازم نیست و نشانه‌های بیماری با تغییر شیوه زندگی و رژیم غذایی و روش‌های آرام‌سازی بهبود می‌یابد.

درمان قطعی برای IBS وجودندارد ولی با استفاده از داروهای ضد اسهال، مثل لوپرامید در موارد ابتلا به اسهال و ترکیبات مسهل افزایش دهنده حجم مدفوع در موارد وجود یبوست به کاهش مشکل بیمار کمک می‌شود (افزایش حجم مدفوع انقباض‌های دیواره روده را تحریک می‌کند).

بعضی از داروهایضد موسکارین مانند هیوسین بوتیل بروماید و بعضی داروهای ضد اسپاسم مانند مبورین (mebverine) می‌توانند به تسکین درد IBS کمک کنند. به نظر می‌رسد این داروها انقباض‌های غیرطبیعی روده را با شکل کردن عضلات دیواره روده کاهش می‌دهند.

احتیاط

داروهای مورد استفاده در IBS می‌توانند با عوارض جانبی همراه باشند؛ در این باره با پزشک مشورت نمایید.

درمان تغذیه‌ای

تحقیقات نشان داده‌اند که بسیاری از افراد مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر دچار حساسیت به بعضی غذاها هستند. با تشخیص این حساسیت‌ها و حذف غذاهای حساسیت‌زا از رژیم غذایی، نفخ و سایر نشانه‌های IBS کاهش پیدا می‌کند.

تحقیقات بالینی حاکی از آن است که گندم یکی از شایع‌ترین عوامل بروز حساسیت‌های غذایی در افراد مبتلا به IBS است.

بعضی از افراد مبتلا به IBS قادر به هضم لاکتوز (قند موجود در شیر) و فروکتوز (قندی که با غلظت زیاد در آب میوه و نیز میوه‌های خشک یافت می‌شود) نیستند. قند مصنوعی موسوم به سوربیتول (که در فرآورده‌های دیابتی وجود دارد) می‌تواند موجب تشدید اسهال شود. در بسیاری از افراد مبتلا به سوءجذب لاکتوز، رژیم غذایی بدون لاکتوز در کوتاه مدت و نیز دراز مدت، نشانه‌های بیماری را به‌طور قابل ملاحظه کاهش می‌دهد.

رژیم های حاوی فروکتوز و سوربیتول پایین، علایم گوارشی مانند نفخ، کرامپ، اسهال و سایر نشانه‌های IBS را در افراد مبتلا به سوءجذب فروکتوز کاهش می‌دهند.

شیر، آب‌میوه و میوه‌های خشک شده و فرآورده‌های حاوی سوربیتول می‌توانند موجب تشدید علایم IBS شوند.

عدم تعادل در ارگانیسم‌های موجود در روده (دیس بیوزیس روده) در افراد مبتلا به IBS شایع است. در یک مطالعه، کاهش تعداد باکتری‌های «مفید» روده‌ای مانند لاکتوباسیل‌ها و بیفید و باکتری‌ها و افزایش تعداد باکتری‌های «مضر» در افراد مبتلا به IBS مشخص شد. رشد بیش از حد قارچ‌هایی مثل کاندیدا آلبیکانس نیز در افراد مبتلا به IBS بسیار شایع است. کاهش قارچ در روده، اغلب برای بهبود نشانه‌های IBS موثر است. به نظر می‌رسد پروبیوتیک‌ها به بهبود افراد مبتلا به IBS کمک می‌کنند.

اکثر مطالعات نشان داده‌اند که افزودن سبوس گندم به رژیم غذایی افراد مبتلا به IBS مفید واقع نمی‌شود و حتی در بعضی موارد تشدید علایم بیماری آنها را به دنبال دارد. اما فیبر موجود در منابع دیگر، مانند پسیلیوم می‌تواند علایم بیماری را کاهش دهد.

هومیوپاتی

شواهد مبنی بر موثر بودن هومیوپاتی در درمان IBS کاملاً قوی هستند. از میان داروهای هومیوپاتی، argentums nitricum در برطرف نمودن اضطراب همراه با IBS؛ اسید فسفریک در مواردی که استرس‌های عاطفی موجب برانگیختگی IBS می‌شوند و Nux vomica در بیمارانی که از فوریت دفع رنج می‌برند و نیز مبتلا به تحریک‌پذیری و کم‌خوابی هستند مفید واقع می‌شود.

احتیاط

قهوه می‌تواند موجب خنثی‌شدن Nux vomica شود و نباید همراه با آن مورد استفاده قرار گیرد.

گیاه‌درمانی غربی

ترکیبات گیاهی ضد نفخ مثل چای حاوی مخلوطی از بابونه، زیره، رازیانه، تخم آنیسون (بادیان)، هل، نعناع، شوید، بلسان (balm) لیمو و رزماری، می‌توانند موجب تسکین درد و نفخ افراد مبتلا به IBS شوند.

گیاه بابونه همچنین به خوبی با سایر گیاهان آرام‌بخش مانند والرین ترکیب می‌شود و IBS تشدید شده در اثر اضطراب را تسکین می‌دهد. بررسی کپسول حاوی عصاره (روغن) نعناع، موثر بودن آن را تسکین علایم IBS را نشان داده است.

بعضی از گیاهان دارویی موجب تحریک تولید صفرا، در نتیجه، تسکین نفخ دردناک بعد از خوردن غذاهای چرب (که ممکن است ناشی از کمبود صفرا باشد) می‌شوند. عصاره برگ آرتیشو موجب بهبود IBS و نیز سوءهاضمه می‌شود.

عصاره گیاه آلوئه‌ورا (صبر زرد) تاثیر ملایم و تسکین بخشی بر روده دارد و به ویژه در افرادی که در اثر IBS دچار یبوست مزمین هستند مفید است. دانه پسیلیوم هم برای درمان یبوست در این بیماران موثر است.

پسیلیوم، نوعی فیبر قابل حل، شبیه سبوس جو است و موجب می‌شود مدفوع به شکل ملایمی افزایش حجم پیدا کند.

یکی از گیاهان مفید برای درمان اسهال، گیاه مارانتا (arrowroot) است که می‌توان آن را با طعم دهنده‌ای مانند دارچین یا جوز هندی، تا سه بار در روز مصرف کرد.

حدود 50 درصد از افزاد مبتلا به IBS به دنبال یک رویداد مهم زندگی دچار نخستین حملهٔ بیماری می‌شوند.

احتیاط

در صورتی که از داروهای خاصی استفاده می‌کنید، حتماً قبل از مصرف داروی گیاهی با متخصص گیاه‌درمانی مشورت نمایید.

چنانچه مبتلا به افسردگی هستید از گیاه رازک استفاده نکنید.

بدون نظر متخصص گیاه‌درمانی از گیاهان دارویی استفاده نکنید.

گیاه‌درمانی چینی

در هیچ بیماری دیگری، مانند IBS از طب سنتی چین (TCM) استفاده نشده است. پزشکان طب سنتی چین با پزشکان غربی هم عقیده‌اند که الگوهای غذا خوردن باید دارای نظم خاصی باشند.

پزشکان طب سنتی چین پس از تشخیص اختلالات مختلف، گیاه‌درمانی را تجویز می‌کنند. بر اساس طبی سنتی چین، رنجش و عصبانیت، اضطراب، نگرانی یا افسردگی، چنانچه به مدت طولانی وجود داشته باشند جریان «چی» (Qi؛ انرژی) کبدی را مسدود می‌کنند که این موضوع موجب متوقف شدن جریان انرژی معده، طحال و روده بزرگ (انرژی هاضمه‌ای)، و در نتیجه بروز نفخ، درد، اسهال و یا یبوست می‌شود و نخستین الگوی اختلال به شمار می‌آید.

ممکن است در خانم‌ها علاوه بر این، سندرم قبل از قاعدگی به شکل نوسانات خلقی قابل ملاحظه و نیز تشدید IBS هم موجود باشد.

الگوی شایع دوم، کمبود انرژی طحال و معده است که در این موارد، بیمار به ویژه پس از خوردن غذا دچار خستگی، نفخ و درد مبهم می‌شود.

الگوی سوم، کم‌کاری طحال، همراه با تجمع «گاز» است و افراد مبتلا این اختلال از خستگی و اسهال رنج می‌برند.

الگوی شایع چهارم، وجود «حرارت حاصل از گاز» در روده بزرگ است. افراد مبتلا به این اختلال دچار نفخ و درد شکم هستند و ممکن است از دفع مدفوع بدبو و انفجاری و توام با سوزش شکایت داشته باشند.

الگوی پنجم، کمبود Vin (سردای یا انقباض در طحال و معده است که موجب می‌شود بیمار علی‌رغم احساس گرسنگی نتواند غذای چندانی بخورد و از نفخ شکم، خشکی لب‌ها و دهان و نامنظم بودن اجابت مزاج شکایت داشته باشد. این افراد معمولاً در دفع مدفوع دچار مشکل هستند.

احتیاط

هرگز بدون مشورت با متخصص گیاه‌درمانی از گیاهان دارویی چینی استفاده نکنید.

درمان با استفاده از کاربر بر روی بدن و حرکت درمانی

اعصاب نخاعی تنظیم کننده عملکرد گوارشی می‌توانند موجب کاهش یا افزایش سرعت اعضای دستگاه گوارش شوند.

اعصاب سمپاتیک که از نخاع مهره‌های ناحیه بین شانه‌ها به طرف کمر پایین می‌آیند، سرعت عملکردهای گوارشی را کم می‌کنند و اعصاب پاراسمپاتیک که از قسمت‌های خیلی بالا و خیلی پایین مهره‌ای نخاع خارج می‌شوند. موجب حفظ عملکرد طبیعی دستگاه گوارش یا افزایش سرعت آن می‌شوند، موجب حفظ عملکرد طبیعی دستگاه گوارش یا افزایش سرعت آن می‌شوند. شاخه دیگری از دستگاه عصبی در خود شکم قرار دارد. استرس‌های مکانیکی ناشی از محادودیت‌های مهره‌ای یا نقاط برانگیزاننده واقع در عضلات پشت یا شکم می‌توانند بر افزایش یا کاهش سرعت عملکرد دستگاه گوارش اثر کنند. از آنجا که IBS می‌تواند گاهی موجب افزایش فعالیت دستگاه گوارش (اسهال) و گاهی باعث کاهش فعالیت این دستگاه (یبوست) شود، هر شاخه‌ای از دستگاه عصبی را می‌تواند گرفتار نماید.

کارآزمایی بالینی قابل اعتمادی درباره تاثیر کایروپراکتیک و استئوپاتی در IBS وجود ندارد، هرچند تجارب بالینی مفید بودن آنها را مطرح می‌کند.

غیر فعال کردن نقاط برانگیزاننده که نقاطی حساس، در عضلات هستند که معمولاً موجب درد یا ناراحتی در محل خود و نیز در نقاط دورتر از خود می‌شوند می‌تواند موجب بهبودی شود. نقاط برانگیزاننده واقع در عضلات شکمی یا مهره‌ای می توانند باعث بروز نشانه‌های روده‌ای شوند. تحریف نقاط برانگیزاننده قسمت تحتانی شکم می‌تواند اسهال را که از علایم شایع ­IBS است به دنبال داشته باشد. با استفاده از طب سوزنی و نیز وارد آوردنه فشار و کشش به وسیله دست می‌توان نقاط برانگیزاننده مزبور را غیرفعال نمود که البته این کار باید به وسیله متخصص استئوپاتی، ماساژدرمانی و بعضی متخصصان فیزیوتراپی و کایروپراکتیک انجام شود.

بازآموزی تنفس

IBS و فیبرومیالژی (نوعی درد در بافت همبند که تقریباً در تمام قسمت‌های بدن ایجاد می‌شود و با خستگی و اختلال خواب همراه است) در بسیاری از افراد به طور توام دیده می‌شود. تحقیات نشان داده‌اند که در افراد مبتلا به IBS ممکن است نقاط حساس بیشتری در عضلات وجود داشته باشد. بعضی متخصصات معتقدند که ارتباط میان IBS و فیبرومیالژی ممکن است نوع اختلال در تعداد تنفس، مانند ازدیاد تهویه (هیپرونتیلاسیون) باشد. یکی از عوارض شایع تنفس سریع با قسمت بالای قفسه سینه، دفع بیش از حد دی‌اکسید کربن از بدن است که باعث قلیایی شدن زیادتر از معمول قلیاهای بدن می‌شود (که به این وضعیت، آلکالوز تنفسی می‌گویند) و در نتیجه، لایه عضلانی صاف اطراف دستگاه گوارش را دچار انقباض می‌کند که به اختلال گوارشی و یبوست می‌انجامد.

آموزش تنفس آهسته و استفاده از روش‌های تنفس دیافراگمی ­(نوع یوگا) معمولاً موجب بهبود اختلالات الگوی تنفسی می‌شود. اصلاح استئوپاتیک محدودیت‌های ناشی از وارد آوردن فشار و استفاده بیش از حد از عضلات و مفاصل نیز می‌تواند به بهبود IBS کمک کند.

آرام‌سازی (relaxation)، بیوفیدیک و هیپنوتیزم در بهبود IBS و پیشگیری از عود بیماری موثر است. مشاهده شده است که حتی در موارد شدید بیماری و در مواردی که روان درمانی موفقیت‌آمیز نبوده، هیپنوتیزم موجب بهبود علایم IBS می‌شود.

درمان‌های روان- تنی موجب کاهش افسردگی و بهبود کیفیت زندگی بیمار می‌شوند. مراقبه و مجسم‌سازی می‌توانند درد شکم و سایر نشانه‌ههای IBS را بهبود بخشند.

آیا استفاده از فیبر برای درمان IBS موثر است و در صورت موثر بودن چگونه باید فیبر را مصرف نمود؟

مصرف فیبر، علایم IBS (به ویژه یبوست) را کاهش می‌دهد. غذاهای حای فیبر مانند سبوس، نان، غلات کامل، غلات، دانه‌ها، میوه‌هایی مثل سیب و هلو، سبزیجات مانند هویج خام و نخود را باید بتدرج به رژیم غذایی اضافه کرد تا دستگاه گوارش به آنها عادت کند. مصرف یکباره مقدار زیاد فیبر تولید گاز می‌کند و در نتیجه، علایم IBS را افزایش می‌دهد.

اگر مبتلا به یبوست هستید با اضافه کردن روزانه 12 گرم در روز (برحسب تاثیر فیبر بر عملکرد روده و تولید گاز) برسانید.