چرا سوءهاضمه و اختلال عملکرد گوارشی ایجاد می‌شود و چه درمانی دارد؟

واژه سوءهاضمه (indigestion) معمولاً برای توضیح درد یا ناراحتی در قسمت فوقانی شکم که بعد از خوردن غذا و به ویژه غذای چرب، زیاد یا ادویه‌دار ایجاد می‌شود به کار می‌رود. در صورتی که نتوان علت زمینه‌ای برای سوءهاضمه پیدا کرد به آن اختلال عملکرد گوارشی (بدگواری یا دیس پپسی dyspepsia) بدون وجود زخم پپتیک (non-ulcer dyspepsia; NOD) گفته می‌شود.

سوءهاضمه، واژه‌ای غیرتخصصی است که ناراحتی‌های مختلف قسمت فوقانی شکم، مانند تهوع، استفراغ، ترش کردن (سوزش سردل) پس‌زدن غذای هضم نشده (رگروژیتاسیون؛ regurgitation) نفخ و بدگواری (دیس پپسی) را شامل می‌شود.

عوامل زمینه‌ساز عبارتنداز: هیپر کلریدری، (پایین بودن مقدار اسید معده یا آنزیم‌های گوارشی در روده کوچک)، عدم تحمل لاکتوز، استعمال دخانیات و داشتن اضافه وزن.

عوامل برانگیزاننده سوءهاضمه عبارتنداز: تحریک مجرای گوارشی، استرس، بلع بیش از حد هوا (آئروفاژی)، مصرف الکل و کافئین.

سوءهاضمه هنگامی روی می‌دهد که دستگاه گوارش با موادی مانند غذا (به ویژه غذای چرب، چرب شده، ادویه‌دار)، الکل، قهوه، و بعضی از داروها مانند آسپیرین و داروهای ضدالتهاب غیراستروییدی (غیرکورتون) مانند ایبوپروفن تحریک شود. استعمال دخانیات و ازدیاد وزن و استرس خطر بروز سوءهاضمه را افزایش می‌دهد.

سوءهاضمه ممکن است با برگشت (ریفلاکس) محتویات معده به مری (gasteroesophageal reflux; GOR) یا (gasteroesophageal reflux disease; GERD) که به آن برگشت اسید (ریفلاکس اسید) یا سوزش سردل (ترش کردن) هم گفته می‌شود همراه باشد. در این اختلال، غذای نیمه هضم‌شده از معده به مری باز می‌گردد و اسید معده می‌تواند به سایش و تخریب لایه مفروش‌کننده مری (که برخلاف معده به وسیله لایه مخاطی پشتیبانی نمی‌شود) بیانجامد و در صورت عدم درمان، ساییدگی و آسیب مزبور منجر به خون‌ریزی مری خواهد شد.

بدن می‌تواند فقط مقدار مشخصی از غذا را در یک زمان هضم کند و خوردن غذاهای حجیم، خطر سوءهاضمه را افزایش می‌دهد.

در مقابل، خوردن منظم و مکرر مقدار کمی غذا به پیش‌گیری از بروز سوءهاضمه کمک می‌کند.

ممکن است عوامل ژنتیکی موجب بازگشت اسید معده به مری شوند.

اغلب سوءهاضمه پس از مدت نسبتاً کوتاهی برطرف می‌شود ولی در بعضی از افراد ممکن است علایم آن طولانی و شدید شود و با زندگی روزمره تداخل نماید.

نشانه‌های همراه با سوءهاضمه عبارتنداز:

بازگشت اسید و آب از معده به مری و آزاد شدن رفلکسی ترشحات شور بزاقی به داخل دهان، التهاب حلق (فارنژیت)، آسم، برونشیت، سرفه، خشونت صدا و درد قفسه سینه (شبیه درد آنژین صدری). در بعضی بیماران، با آن‌که وجود ریفلاکس اسید در آزمایش pH متری مری به اثبات می‌رسد، ترش کردن و درد شکم وجود ندارد. برخی بیماران از دید یا سوزش سردل، بدون انتشار به سایر نقاط شکایت دارند. در موارد غیرمعمول بازگشت اسید به مری، قرمزی حلق و خس‌خس سینه وجود دارد.

نکته

متخصصان استئوپاتی و کایروپراکتیک معتقدند که استرس مکانیکی ناشی از محدودیت‌های مهره‌ای یا نقاط برانگیزاننده ناحیه پشت یا شکم می‌تواند بر عملکرد گوارشی تاثیری بگذارد و موجب سوءهاضمه شود.

بعضی از افراد مبتلا به دیس‌پپسی، از احساس سوزش در ناحیه فوقانی میانی شکم (موسوم به ناحیهٔ اپیگاستر، epigastria) که بر روی معده و در داخل زاویه جناغی قرار دارد و ناراحتی آزاردهنده یا درد شکایت دارند. در گروهی دیگر، احساس پر بودن معده به دنبال غذا خوردن، نفخ، آروغ زدن، سیری زودرس (ناتوانی در خوردن غذای کامل به دلیل احساس پر شدن سریع معده) و بی‌اشتهایی وجود دارد.

بازگشت اسید معده در اثر نقایص فیزیولوژیک مختلف روی می‌دهد. کاهش تون اسفنکتر تحتانی مری، از عوامل مهم بازگشت اسید معده است. در بسیاری از افراد، اسفنکتر (حلقه عضلانی) تحتانی مری به طور زودگذر و مکرر شل می‌شود و در نتیجه، مری در تماس با اسید معده قرار می‌گیرد. پرخوری و بلع هوا می‌توانند به طور موقت عملکرد این اسفنکتر را تحت تاثیر قرار دهند. اختلال حرکت مری و کاهش ترشح بزاق، تماس اسید معده با مری را زیاد می‌کنند. در فتق هیاتوس احتمال برگشت محتویات اسیدی معده به مری افزایش می‌یابد. هیاتوس (hiatus) سوراخی واقع در دیافراگم است که مری از آن عبور می‌کند. در برخی موارد این سوراخ بیش از حد بزرگ می‌شود و در نتیجه، قسمت فوقانی معده از این طریق به داخل قفسه سینه می‌لغزد و دو قسمت دریچه بین معده و مری در مقابل هم قرار نمی‌گیرند و قدرت‌شان را از دست می‌دهند و در نتیجه، ریفلاکس ایجاد می‌شود. اگر چه در اکثر افراد مبتلا به ریفلاکس، فتق هیاتوس دیده می‌شود ولی اغلب بیماران دچار فتق مزبور، از ترش کردن شکایت ندارند.

اختلال حرکت معده در بعضی افراد موجب برگشت اسید و سوءهاضمه می‌شود. تاخیر در تخلیه معده نیز در 25 تا 50 درصد دیس‌پپسی‌های عملکردی وجود دارد. اختلال در شل شدن قعر (فوندوس) معده بعد از غذا خوردن، ممکن است موجب نفخ، تهوع و سیری زودرس شود.

هلیکوباکتر پیلوری به ندرت موجب سوءهاضمه می‌شود ولی همان‌گونه که در مبحث قبلی ذکر شد با ایجاد زخم سوءهاضمه و نیز سرطان معده در ارتباط است.

اقدامات لازم برای تسکین فوری

نقطه مخصوص آروغ زدن را فشار دهید. این نقطه در ناحیه کمر، بلافاصله زیر آخرین دنده واقع است. فشار دادن این نقطه با آزاد کردن هوای محبوس شده می‌تواند سوءهاضمه را تسکین دهد این کار با قرار دادن کف و انگشتان دست بر روی ناحیه مزبور و فشار دادن محکم آن به مدت 5 ثانیه انجام می‌شود.

از داروهای مخصوص هومیوپاتی (تحت نظر متخصص این رشته) استفاده کنید.

آنتی‌اسیدهای بدون نیاز به نسخه می‌توانند به تسکین فوری بیماری کمک کنند.

یک فنجان چای نعناع، رازیانه یا جینجر (زنجبیل) بنوشید و یا یک عدد آب‌نبات نعناعی بمکید.

درمان‌های مرسوم

تغییر نحوه زندگی به شکل کاهش خوردن غذاهای چرب و ادویه‌دار، محدود یا حذف کردن مصرف قهوه، عدم مصرف الکل، کاهش استرس، عدم استعمال دخانیات و خوردن مقادیر کمتر غذا در وعده‌های بیشتر، نخوردن داروهایی مثل آسپیرین و داروهای ضدالتهاب غیرکورتون مانند ایبوپروفن، خوابیدن در وضعیتی که قسمت بالای بدن بر روی بالش قرار بگیرد می‌تواند به بهبود بیماری کمک کند.

در موارد مقاوم، ابتدا پزشک برای رد نمودن علت زمینه‌ای، آزمایش‌هایی را پیشنهاد می‌کند که از جمله آن‌ها باید به انجام آندوسکوپی (به مبحث قبلی مراجعه کنید) و رادیوگرافی مری و معده اشاره کرد.

پس از تشخیص بیماری، داروهای کاهش‌دهنده اسید معده به وسیله پزشک تجویز می‌شوند. از جمله این داروها می‌توان داروهای مهارکننده پمپ پروتون (PPT ها، مثل اومپرازول به مبحث قبلی مراجعه کنید) و داروهای متضاد گیرنده H2 (مثل سایمیتیدین یا رانیتیدین یا فاموتیدین) را نام برد. داروهای پروکینتیک، مثل دومپریدون که زمان باقی ماندن غذا در معده را کاهش می‌دهند نیز ممکن است تجویز شوند. به دلیل نامشخص بودن نقش هلیکوباکتر پیلوری در بروز سوءهاضمه، و نیز معلوم نبودن تاثیر درمان عفونت با استفاده از یک دوره آنتی بیوتیک، همراه با داروی مهارکننده پمپ پروتون، احتمالاً نمی‌توان از درمان مزبور انتظار چندانی برای بهبود سوءهاضمه داشت.

درمان تغذیه‌ای

جویدن کامل غذا قبل از بلع آن موجب بهبود نشانه‌ای سوءهاضمه می‌شود. غذا باید به حدی جویده شود که قبل از بلع، قوام خامه مانند پیدا کند.

احتیاط

داروهای مورد استفاده در سوءهاضمه ممکن است موجب بروز عوارض جانبی شوند. در این‌باره با پزشک یا داروساز مشورت نمایید.

بهتر است غذاهای پروتئینی مانند گوشت، ماهی و تخم‌مرغ در زمانی متفاوت با غذاهای حاوی کربوهیدرات، مانند نان، سیب‌زمینی، برنج و ماکارونی خورده شوند. علت این کار، بر طبق فرضیه ارایه شده آن است که بدن، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها را از راه‌های نسبتاً مجزا از هم هضم می‌کند و در نتیجه، خوردن غذا از هم آن‌ها، کار دستگاه گوارش را کمتر خواهد کرد.

گاهی علت بروز سوءهاضمه، کمبود اسید معده و یا کمبود آنزیم‌های گوارشی در روده کوچک است. بنابراین ممکن است متخصص تغذیه مکمل‌های غذایی کمکی برای جبران این کمبودها تجویز کند.

مکمل‌های پروبیوتیک (که حاوی باکتری‌های طبیعی روده هستند) می‌توانند موجب بهبود سوءهاضمه شوند. تجویز لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس (یک کپسول حاوی دو میلیارد باکتری زنده) در هنگام بعد از صبحانه، موجب برطرف شدن نشانه‌های سوءهاضمه (شامل درد، احساس فشار، نفخ، و بی‌اشتهایی) طی مدت دو هفته در 30 نفر از افرادی که در یک تحقیق مورد بررسی قرار گرفته بودند شد.

هومیوپاتی

تعدادی از داروهای مورد استفاده در هومیوپاتی در درمان سوءهاضمه به کار می‌رود که متداول‌ترین آن‌ها Nux vomica است که در درمان سوءهاضمه ناشی از مصرف غذای زیاد و به ویژه، غذاهای پرچرب و نیز سوءهاضمه حاصل از خوردن الکل تجویز می‌شود. Carob Vegetables نیز برای درمان سوءهاضمه به کار می‌رود. از Lycopodium برای درمان نفخ، سیری زودرس و نیز اضطراب یا افسردگی استفاده می‌شود.

گیاه‌درمانی غربی

چای نعناع، رازیانه، بابونه و جینجر برای تسکین سوءهاضمه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

احتیاط

قهوه، می‌تواند اثر Nux vomica را خنثی کند و نباید همراه با این دارو خورده شود.

درمان با استفاده از کار بر روی بدن

عصب سمپاتیک، سرعت اعمال گوارشی بدن را کاهش و عصب سمپاتیک این سرعت را افزایش می‌دهد.

تحقیقات به عمل آمده در 1500 نفر نشان داد که 70% افراد مبتلا به محدودیت‌های قسمت فوقانی پشت بدن دچار نشانه‌های سوءهاضمه هستند که 22% از این تعداد با دست‌کاری کایروپراکتیک مهره‌ای بهبود یافتند.

نقاط برانگیزاننده موجود در عضلات شکم می‌توانند نشانه‌های سوءهاضمه ایجاد کنند. سوزش سردل و احساس پربودن معده از آثار شایع ناشی از نقاط بر انگیزاننده واقع در نزدیکی مرکز قفسه سینه واقع بر روی استخوان جناغ سینه یا کاملاً زیر آن است. این نقاط را می‌توان با طب سوزنی و نیز فشار آوردن به وسیله دست یا با استفاده از کشش غیرفعال کرد، که این کار باید به وسیله متخصصان استئوپاتی، ماساژدرمانی (به ویژه افرادی که در زمینه درمان عصبی عضلانی آموزش دیده‌اند) و بعضی از فیزیوتراپیست‌ها و متخصصان کایروپراکتیک انجام شود.

بازآموزی تنفس

نفخ شکم و سوزش سردل ممکن است در اثر بلع مقدار زیاد هوا (آئروفاژی) ایجاد شود که عارضه غذا خوردن سریع یا تنفس سریع با قسمت فوقانی قفسه سینه است و می‌توان آن را با روش‌های توان‌بخشی تنفس، شامل تنفس آهسته دیافراگمی (از نوع یوگا) بهبود بخشید یا اصلاح نمود و معمولاً به اصلاح محدودیت‌های موجود در عضلات و مفاصلی که در معرض استفاده بیش از حد و ضربه قرار دارند نیز نیاز دارد.

روان‌درمانی

بررسی تمام تحقیقات موجود در زمینه تاثیر روان‌درمانی بر سوءهاضمه، از جمله روان‌درمانی سایکودینامیک (روان پویشی) و رفتاردرمانی شناختی مفید بودن این روش‌ها را نشان داده است.

هم‌چنین روان‌درمانی بین فردی روان‌پویشی، در بیماران مبتلا به دیس‌پپسی مقاوم بدون وجود زخم پپتیک موثر نشان داده شده است.

در مطالعه‌ای که در سال 2001 به عمل آمده مشخص شد که احتمال بروز سوءهاضمه دایمی و منظم در افراد دچار اضطراب، افسردگی و بدبینی بیشتر از سایرین است و روان‌درمانی، رفتاردرمانی شناختی، آرام‌سازی، تصویر عاطفی هدایت شده (guided affective imagery)، نقش‌گذاری روانی (پسیکودرام؛ psychodrama) و هیپنوتیزم موجب بهبود سوءهاضمه می‌شود. با این حال برای ارائه تصویری واضح‌تر در زمینه نقش مداخله روان‌شناختی در درمان سوءهاضمه انجام مطالعات بیشتر ضروری است.

کدام غذاها موجب ناراحتی در افراد مبتلا به سوءهاضمه می‌شوند؟

به طور کلی نمی‌توان چند غذا یا میوه خاص را عامل بروز ناراحتی در بیمار مبتلا به سوءهاضمه دانست و ممکن است یک یا چند ماده غذایی که در یک فرد موجب ناراحتی می‌شود در فرد دیگر، ناراحتی چندانی ایجاد نکند ولی به طور کلی غذاهای تند و دارای ادویه، ترشی‌ها، شورها، کافئین (موجود در قهوه، چای، نوشابه‌های گازدار)، میوه‌های نفخ‌آور (مثل گیلاس، هندوانه، گوجه سبز، هلو، زیتون) غذاهای خیلی سرد یا خیلی گرم بیشتر موجب ناراحتی می‌شوند. فلفل سیاه یا سبز به مقدار کم، موجب افزایش تولید مخاط معده و در نتیجه، محافـ از آن می‌شود ولی مقدار زیاد آن، تخریب مخاط معده را به همراه دارد. بهتر است در صورت عدم تحمل آجیل، مرکبات و سیر از آن‌ها استفاده نشود.