علایم و نشانههای سوء جذب و آزمایشهایی که برای تشخیص سوء جذب انجام میشوند
تظاهرات بالینی سوء جذب
تظاهرات بالینی سوء جذب معمولاً غیر اختصاصی هستند. تغییر عادات اجابت مزاج (معمولاً اسهال) و درجاتی از کاهش وزن، ممکن است در مراحل اولیه این سندرم بروز کند. در مراحل بعدی علائم و نشانههای مربوط به کمبود مواد غذایی مشاهده میشود. تحلیل عضلات و ادم بر اثر سوء جذب پروتئین ایجاد میشوند. کمخونی تغذیهای، ناشی از کمبود آهن و ویتامین (اسید فولیک و B12) است و در بروز خستگی نقش دارد. استعداد خونریزی، نظیر بروز اکیموزها، ممکن است مربوط به طولانی شدن زمان پروترومبین (بالا بودن نسبت طبیعی شده بینالملی international normalized ratio) به دلیل کمبود ویتامین K باشد. مدفوع چرب و حجیم علامت مشخصهٔ استئاتوره است، که بر اثر سوء جذب ایجاد میشود، در حالی که نفخ یا اتساع شکم و اسهال آبکی نتیجهٔ سوء جذب کربوهیدرات است. نشانههای مربوط به سوء جذب در جدول ۴-۳۴ ارائه شده است.
آزمونهای سوء جذب
در موارد مشکوک به سوء جذب معمولاً آزمونهای خونی سنجش آلبومین، کاروتن، کلسترول، کلسیم، اسید فولیک و زمان پروترومبین انجام میشوند. این آزمونها در ارزیابی سوء جذب مفید هستند. اما برای تشخیص افتراقی، اختصاصی نیستند. بسیاری آزمونهای دیگر برای تشخیص سوء جذب موجود هستند. دراینجا آن دسته از آزمونهایی که کاربرد بالینی بیشتری دارند توضیح داده میشوند.
آزمایش چربی مدفوع
سادهترین روش شناسایی چربی مدفوع، رنگآمیزی قطرهای از مدفوع با سودان و بررسی آن زیر میکروسکوپ است. این آزمون حساسیت محدودی دارد اما ساده و سریع است، و در استئاتوره متوسط تا شدید، همبستگی خوبی با سنجش کمی مقدار چربی مدفوع دارد. برای سنجش مقدار چربی مدفوع برای ۳ روز پیاپی جمعآوری میشود و بیمار تحت رژیم حاوی ۱۰۰ گرم چربی در روز قرار داده میشود و نمونهٔ مدفوع از لحاظ میزان چربی مورد آزمایش قرار میگیرد. در حالت طبیعی دفع چربی از g ۶ در روز تجاوز نمیکند. انجام این آزمون پر زحمت است و علت اختصاصی را معین نمیکند، اما برآورد درستی از میزان دفع چربی مدفوع به دست میدهد.
آزمونهای عملکرد اگزوکرین لوزالمعده
بررسی دوازدهه با کمک فلوروسکوپی و گذاشتن یک لولهٔ دو مجرایی در نزدیکی آمپول واتر بهترین شاخص عملکرد پانکراس را ارائه میکند. به دنبال تحریک لوزالمعده، محتویات دوازدهه آسپیره میشود و از لحاظ میزان بیکربنات و برونده آنزیم مورد آزمایش قرار میگیرد این حال این آزمونها تهاجمی و زمانبر هستند و تفسیر دقیق آنها مستلزم تجربهٔ زیادی است؛ بنابراین بیشتر یک ابزار پژوهشی تلقی شده و تست بالینی مفیدی به شمار نمیآیند. اندازهگیری آنزیمهای لوزالمعده در خون (تریپسینوژن) یا مدفوع (کیموتریپسین یا الاستاز) یک ابزار تشخیصی ساده و مفید برای تشخیص موارد متوسط تا شدید پانکراتیت است. مشاهدهٔ کلسیفیکاسیون لوزالمعده در عکسهای شکم یا اسکن CT حاکی از وجود پانکراتیت مزمن است. کلانژیوپانکراتوگرافی به کمک MRI یک روش تصویربرداری حساس و غیرتهاجمی است و میتواند مکمل CT- اسکن برای مقاصد تشخیصی باشد. غیرطبیعی بودن آناتومی مجرا را میتوان با کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکپیک (ERCP) شناسایی کرد، اما این آزمون تهاجمی بوده دارای عوارض جانبی است.
بیوپسی روده باریک
بیوپسی مخاط روده باریک از طریق اندوسکوپی آزمون تشخیصی کلیدی در بیماریهایی است که مرحلهٔ سلولی جاذب را مختل میسازند. در برخی بیماریها، خصوصیات بافتشناسی تشخیص را قطعی میکنند، اما در سایر موارد یافتهها تشخیصی نیستند و فقط احتمال تشخیص را مطرح میسازند (جدول 5-33).
جدول 4-34. نشانههای همراه با سندرمهای سوء جذب | |
نشانههای گوارشی | |
توده | بیماری کرون، لنفوم، سل، غدد |
اتساع | انسداد روده، گاز، آسیت، کیست کاذب (لوزالمعدهای) اختلالات حرکت |
مدفوع چرب | بیماری مخاطی، رشد مفرط باکتریها، نارسایی لوزالمعده، عفونی یا التهابی، ناشی از دارو |
نشانههای خارج رودهای | |
مو | |
آلوپسی | حساسیت به گلوتن |
نازک شدن یا ریزش | بیغذایی طولانی مدت، کم کاری تیروئید، حساسیت به گلوتن |
چشمها | |
کونژونکتیویت، اپیاسکلریت | بیماری کرون، بیماری بهجت |
رنگ پریدگی | کمخونی شدید |
دهان | |
زخمهای آفتی | بیماری کرون، حساسیت به گلوتن بیماری بهجت |
گلوسیت | کمبود ویتامین B12، آهن، فولات و نیاسین |
شقاق گوشه لب (angularcheilosis) | کمبود ویتامین B12، آهن، فولات، ب کمپلکس |
هیپوپلازی دندان (فرورفتگیهای منقوط (pitting) دیستروفی) | حساسیت به گلوتن |
دستها | |
پدیده رینود | اسکلرودرمی |
چماقی شدن ناخن (Clubbing) | بیماری کرون، لنفوم |
قاشقی شدن ناخنها (kolionychia) | فقر آهن |
سفید شدن ناخنها (leukonychia) | گرسنگی طولانی مدت |
عضلات اسکلتی | |
منو/ پلینوروپاتی | بیماری کرون، حساسیت به گلوتن، بیماری ویپل، بیماری بهجت |
درد پشت (استئومالاسی/ پوکی استخوان/ ساکروایلئیت) | بیماری کرون، سوء تغذیه، حساسیت به گلوتن |
ضعف عضلانی (کمبود پتاسیم، منیزیم، ویتامین D، گرسنگی طولانی مدت) | بیماری مخاطی منتشر، رشد مفرط باکتریها، لنفوم |
دستگاه عصبی | |
نوورپاتی محیطی (ضعف، پارستزی، بیحسی) | کمبود ویتامین B12 |
مغزی (تشنج، زوال عقل کلسیفیکاسیون داخل مغزی، مننژیت، تومور کاذب، فلج اعصاب جمجمهای) | بیماری ویپل، حساسیت به گلوتن، لنفوم منتشر |
تشخیص را مطرح میسازند (جدول ۵-۳۳). بیوپسی از دوازدهه با استفاده از اندوسکوپی تا حدود زیادی جایگزین بیوپسی ژژونوم با لولههای بیوپسی آسپیراسیون که عمل شاقی بوده شده است. باید بیوپسیهای متعددی از ناحیه دیستال دوازدهه انجام گیرد تا میزان دستیابی به بیماریهای تشخیصی افزایش یابد.
آزمون D-گزیلوز
D- گزیلوز یک مونوساکارید پنج کربنه است که عمدتاً از طریق انتشار غیرفعال از مخاط روده جذب میشود. در این آزمون بیمار g25 D-گزیلوز را میخورد و ادرار طی 5 ساعت بعد جمعآوری میشود. افراد سالم بیش از g 4.5 D- گزیلوز را طی 5 ساعت (یا 20 درصد یا بیشتر از D- گزیلوز خورده شده) دفع میکنند. این آزمون میزان عملکرد جذبی و سطح جذب مخاطی را نشان میدهد و شاخصی از جذب مخاطی است، مقادیر پائین غیرطبیعی و مثبت کاذب ممکن است در صورت وجود ضعف کار کلیه، ادم محیطی شدید یا آسیت دیده شود. نتایج غیرطبیعی همچنین ممکن است در رشد مفطر باکتریها دیده شود اما این سوء جذب کاذب با درمان آنتیبیوتیکی به حد طبیعی باز میگردد.
بررسیهای پرتونگاری
بررسی روده باریک با باریوم در سوء جذب معمولاً یافتههای غیر اختصاصی ارائه میکند. با این حال این بررسیها در صورت وجود تغییرات آناتومیک مشخص نظیر دیورتیکولوز ژژونوم، لنفوم، بیماری کرون، تنگیها یا فیستولهای روده مفید هستند؛ همچنین در اسپروی سلیاک ممکن است به کمک باریوم، قوسهای روده به صورت متسع و با دیوارهٔ نازک دیده شوند.
آزمون شیلینگ
جذب ویتامین B12 شامل چندین مرحله است. در مرحلهٔ اول، این ویتامین به پروتئین بزاقی R (R-factor protein) متصل میشود؛ سلولهای جداری (پاریتال) معده، عامل داخلی را ترشح میکنند که با غذای خورده شده مخلوط میشود. در دوازدهه، تریپسین لوزالمعده پروتئین R را هیدرولیز کرده به ویتامین اجازه میدهند به فاکتور داخلی (intrinsic factor) متصل شود.
سپس مجموعهٔ فاکتور داخلی – ویتامین B12 جذب گیرندههای اختصاصی موجود بر روی آنتروسیتهای ایلئوم دیستال میشود. به این ترتیب سوء جذب ویتامین B12 ممکن است بر اثر کمبود فاکتور داخلی (کمخونی وخیم یا رزکسیون معده)، نارسایی لوزالمعده، رشد مفرط باکتریها، رزکسیون ایلئوم یا بیماری مخاطی ایلئوم (یعنی بیماری کرون) ایجاد شود. آزمون شیلینگ که با استفاده از ویتامین B12 نشاندار شده انجام میشود، مقدار جذب ویتامین B12 را اندازهگیری میکند. این آزمون را میتوان به صورت چند مرحلهای انجام داد تا طیف تشخیصی آن بیشتر شود: در مرحله ۱، پس از تزریق ویتامین B12 غیرنشاندار به منظور اشباع ذخیرهٔ کبدی، بیمار ویتامین نشاندار شده با مواد رادیواکتیو را میخورد و ادرار او برای سنجش رادیواکتیویته جمعآوری میشود؛ کاهش فعالیت رادیواکتیویته، سوء جذب B12 را مطرح میکند. در مرحله ۲، در صورتی که سوء جذب شناسایی شود، به بیمار ویتامین B12 و فاکتور داخلی داده میشود و سپس آزمون تکرار میگردد؛ اگر دفع ادراری مادهٔ نشاندار رادیواکتیو اصلاح شد تشخیص، کمخونی وخیم (perniciousanemia) است. اگر باز هم سوء جذب ادامه داشت برای یک دوره کوتاه مدت آنتیبیوتیک خوراکی به بیمار داده میشود (مرحله ۳) و تست تکرار میشود؛ اگر دفع ادراری B12 نشاندار اصلاح شد، علامت رشد مفرط باکتریها است. اگر همچنان نتیجه غیرطبیعی بود، آنزیمهای پانکراس داده میشوند (مرحله 4) و تست تکرار میشود؛ اصلاح سوء جذب علامت نارسایی پانکراس است. سرانجام اگر تمام کارها انجام شود و نتیجه آزمون همچنان غیرطبیعی باقی بماند، بیماری ایلئوم یا فقدان پروتئین ترانس کوبالامین به کمک تستهای تشخیصی دیگر تشخیص داده میشود. این تست چند مرحلهای و طولانی، نمونهای از یک الگوریتم بالینی است؛ روشی معمول (روتین) بالینی این است که ویتامین B12 تزریقی به بیمار داده میشود و به کمک سایر روشهای تشخیصی، علت بیماری مشخص میشود.
آزمونهای تنفسی
این آزمونها مبتنی بر این اصل هستند که تجزیهٔ ترکیبات داخل مجرای روده توسط باکتریها موجب آزاد شدن گازهایی (نظیر هیدروژن، متان و CO2) میشود که میتوان آنها را در نفس بیمار اندازهگیری کرد. در کمبود دیساکاریداز، مصرف خوراکی برخی کربوهیدارتها نظیر لاکتوز در نتیجهٔ سوء جذب در روده باریک موجب تخمیر کولونی و افزایش هیدروژن در هوای بازدم میشود. در موارد رشد مفرط باکتریها، گلوکز خوراکی در روده باریک به جای اینکه جذب شود تخمیر میشود و سبب افزایش میزان هیدروژن در هوای بازدمی میگردد. در اینجا زمانبندی دفع هیدروژن در هوای تنفسی به تشخیص کمک میکند. اندازهگیری کربن رادیواکتیو (کربن ۱۴ [14C]) در CO2 هوای بازدمی برای اندازهگیری سوء جذب چربی یا اسیدهای چرب و سنجش رشد مفرط باکتریها (گزیلوز –14C) بکار رفته است. آزمونهای رادیواکتیو پرزحمتاند و در کار بالینی فوائد محدودی دارند.