عکس ساده شکم و عکس رنگی شکم (عکس با ماده حاجب شکم) چه کاربردی در تشخیص بیماری‌ها دارند؟
پرتونگاری سادهٔ شکم
عکس های ساده (plain abdominalfilms) به کمک اشعه x و در وضعیت‌های ایستاده، تاقباز، و خوابیده به پهلو (lateral decubitus) گرفته می‌شوند که بدون استفاده از ماده حاجب است. پرتونگاره های (عکس های) سادهٔ شکم می‌تواند وجود هوا در پریتوئن (پنوموپریتوئن)، اتساع قوس‌های روده و سطوح هوا – مایع، تجمع مدفوع زیاد، یا جابجایی غیرطبیعی قوسی‌های روده‌ای را نشان دهند. این یافته ها به ترتیب علایم سوراخ شدگی (پرفوراسیون)، انسداد یا ایلئوس، یبوست یا گیرکردگی مدفوع (fecal impaction) و ولوولوس یا اتساع احشا می‌باشد (شکل ۳۵-۵). کلسیفیکاسیون‌ها، مثلاً در پانکراتیت مزمن و بیماری سنگ کیسه صفرا ممکن است در پرتونگاری ساده مشهود باشند. عکس های ساده در ارزیابی اولیهٔ درد شکمی یا تهوع و استفراغ بسیار مفیدند.
بررسی با ماده حاجب
از مواد حاجبی مانند باریوم یا diatrizoate محلول در آب (مانند گاستروگرافین) که از راه دهان یا رکتوم داده می‌شوند، می‌توان برای تشخیص ضایعات مخاطی (زخم یا توده)، تنگی، فتق، دیورتیکول و حرکات غیرطبیعی روده استفاده نمود. مواد حاجب را می‌توان به تنهایی (single contrast) یا همراه با دمیدن هوا یا خوردن مواد مولد گاز (double contrast) استفاده نمود. روش اول بیشتر برای تشخیصی ضایعات انسدادی و اختلالات حرکتی روده مفید است، اما روش دوم به تشخیص ضایعات ریزی مانند زخم‌های کوچک یا پولیپ‌ها کمک می‌کند.
به کمک ویدئو – آزوفاگوگرام می‌توان فیلم حفره دهانی و حلق بیمار را در حین خوردن مواد مختلف (از نظر ترکیب و سفتی) تهیه نمود (باید این مواد به ماده حاجب آغشته باشند). با این روش می‌توان به دقت، توانایی بیمار را در خوردن لقمه غذا، بلع آن و جلوگیری از آسپیره شدن آن بررسی کرد. از این روش برای بررسی مبتلایان به دیس‌فاژی حلق دهانی (oropharyngeal) و پنومونی آسپیراسیونی راجعه استفاده نمود. در روش کلی‌تر که باریوم – ازوفاگوگرم می‌باشد، بیشتر روی وضع مری در هنگام بلع ماده حاجب توجه می‌شود. به کمک روش اخیر می‌توان حلقه‌ها، پرده‌ها، تنگی یا اختلالات حرکتی مری را تشخیص داد، این اختلالات ممکن است توسط اندوسکوپی تشخیص داده نشوند. روش باریوم – ازوفاگوگرام ممکن است برای ارزیابی دیس‌فاژی‌های غیر حلق دهانی و نیز بلع دردناک (odynophagia) مفید باشد.
در روش عکس‌برداری متوالی مجاری گوارشی فوقانی (upper GI series)، پس از خوردن ماده حاجب، یک سری تصاویر پرتونگاری ضمن عبور ماده حاجب از مری، معده، و دوازدهه گرفته می‌شود. به کمک این روش می‌توان ضایعات معده نظیر زخم یا ضخیم‌شدگی مخاطی را تشخیص داد. این روش برای ارزیابی درد شکمی و موارد مشکوک به انسداد خروجی معده به کار می‌رود. اگر تصویربرداری‌ها هم‌چنان ادامه یابد تا ماده حاجب از ژژونوم و ایلئوم هم رد شود به آن عکس‌برداری کامل روده کوچک (small bowel follow-through) (شکل 6-35) می‌گویند. در روش اخیر که مفصل‌تر است، عکس‌های متعددی شامل عکس‌های نقطه‌ای یا نمای نزدیک از نواحی به ظاهر غیرطبیعی تهیه می‌شود. از فلوروسکوپی می‌توان برای تعقیب مادهٔ حاجب در هنگام عبور از روده کوچک استفاده کرد. در این حالت علاوه بر توجه به تغییرات ساختمانی، می‌توان طول مدت عبور ماده حاجب از رودهٔ کوچک را بررسی نمود. برای تهیهٔ تصاویر دقیق‌تر از رودهٔ کوچک، می‌توان روش eritroclysis (تزریق روده‌ای) را انجام داد. در این روش، ماده حاجب غلیظ را مستقیماً توسط لوله بینی- ژژونومی (که زیر هدایت فلوروسکوپی کار گذاشته شده) به داخل مجرای روده تزریق می‌کنند. امروزه استفاده از انتروکولیز بدلیل ماهیت تهاجمی و وجود اندوسکوپی کپسولی بدون سیم، در حال کاهش است. اندیکاسیون‌های عکس‌برداری کامل روده کوچک عبارت‌اند از: موارد مشکوک به انسداد یا انسداد کاذب روده کوچک با هر دلیلی، موارد مشکوک به بیماری‌های مخاطی روده کوچک مثل بیماری کرون، خون‌ریزی گوارشی مخفی.
از تنقیه باریوم (به تنهایی یا کنتراست دوگانه double contrast) می‌توان برای تشخیص تنگی، دیورتیکول، پولیپ و زخم‌های کولون استفاده نمود و موارد intussusceptions (درهم روی روده) را جا انداخت. از تنقیه باریوم توأم با سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر برای غربالگری سرطان کولورکتال، و یا مشاهده کولون پروگریمال (در مواردی که انجام کولونوسکوپی کاملا مقدور نباشد) استفاده می‌شود. به طور کلی، آندوسکوپی فوقانی و کولونوسکوپی، در بسیاری موارد، جایگزین upper GISeries و تنقیه باریوم شده‌اند، زیرا هم حساسیت آنها در تشخیص ضایعات مخاطی بالاتر است و هم امکان نمونه‌برداری یا رزکسیون ضایعات را دارند.
