هپاتیت چیست و چه انواعی دارد؟ علایم و نشانه‌های آن کدامند؟ راه‌های درمان و پیشگیری

التهاب کبد به هر دلیل، هپاتیت (hepatitis) نامیده می‌شود. هپاتیت نوعی آسیب کبدی است که به وسیله وجود سلول‌های التهابی در بافت کبدی مشخص می‌شود.

هپاتیت ممکن است حاد (کوتاه‌مدت) یا مزمن (درازمدت) باشد. هپاتیت حاد به هپاتیتی گفته می‌شود که کمتر از ۶ ماه طول بکشد و هپاتیت مزمن هپاتیتی است که بیش از ۶ ماه به طول بیانجامد.

ویروس هپاتیت C شایع‌ترین عامل ایجاد هپاتیت مزمن است.

عوامل زمینه ساز هپاتیت عبارتند از:

بهداشت ضعیف (در هپاتیت A)، خوردن آب یا غذای آلوده در مناطق پرخطر (در هپاتیت A)، تماس با خون فرد مبتلا (در هپاتیت B و C)، تماس جنسی محافظت نشده (در هپاتیت B و C)، مصرف الکل، تماس با مواد شیمیایی سمی برای کبد (مانند تولوئن) و تماس با داروها یا گیاهان سمی برای کبد (مثل فنی‌تویین).

هپاتیت در اثر عوامل متعددی ایجاد می‌شود ولی گسترده‌ترین موارد این بیماری ناشی از ویروس هپاتیت هستند. ویروس‌های مختلفی باعث ایجاد هپاتیت می‌شوند که شایع‌ترین آنها ویروس هپاتیت A، ویروس هپاتیت B، ویروس هپاتیت C و انواع ناشناخته آنها ویروس هپاتیت D و ویروس هپاتیت E نام دارند.

علل غیر عفونی هپاتیت عبارتند از مصرف زیاد الکل، عوارض جانبی داروها و مصرف بیش از حد استامینوفن و حاملگی و بیماری‌های خود ایمنی (مثل لوپوس) و بیماری‌های متابولیک (مثل بیماری ویلسون).

ویروس هپاتیت A از راه آب یا غذای آلوده انتقال می‌یاید و در ادرار و مدفوع افراد آلوده به این ویروس یافت می‌شود. عفونت با این ویروس همیشه حاد است و به نوع مزمن تبدیل نمی‌شود.

ویروس هپاتیت B در اثر تماس با مایعات دچار عفونت بدن فرد مبتلا (مانند خون) منتقل می‌شود. استفاده از سر سوزن مشترک به وسیله افراد معتاد و تماس جنسی از راه‌های انتقال این نوع هپاتیت هستند.

عفونت با ویروس هپاتیت B می‌تواند موجب بروز هپاتیت حاد یا مزمن شود.

ویروس هپاتیت C عمدتاً از طریق استفاده از سرنگ مشترک، انتقال خون و با شیوع کمتر از راه تماس جنسی منتقل می‌شود و می‌تواند وجب بروز هپاتیت حاد یا مزمن شود.

هپاتیت حاد ممکن است با نشانه‌ای همراه نباشد یا نشانه‌هایش به حدف خفیف باشند که مورد توجه قرار نگیرند. چنانچه هپاتیت در اثر ویروس ایجاد شود زمان بین ورود ویروس به بدن تا ظهور علایم ۲ تا ۳ هفته در هپاتیت A و ۱ تا ۵ ماه در هپاتیت B است. ممکن است هپاتیت B شدید شود و در بعضی موارد به سمت نارسایی کبد پیشرفت کند که وضعیتی خطرناک و تهدید کننده حیات است که در آن کبد قادر به انجام وظایف خود نیست. هپاتیت حاد شدید به دنبال مصرف بیش از حد استامینوفن شایع است ولی به ندرت در هپاتیت A و B دیده می‌شود.

یک سوم موارد هپاتیت مزمن به دنبال عفونت با ویروس هپاتیت نوع B یا C ایجاد می‌شود و بقیه هپاتیت‌های مزمن بدون وجود بیماری واضح قبلی بروز می‌کنند.

بعضی از افراد ممکن است از ابتلای خود به هپاتیت ویروسی حاد تا زمان بروز علایم هپاتیت مزمن و یا تا پس از انجام آزمایش‌های معمولی بررسی عملکرد کبد آگاه نشوند. سایر علل هپاتیت مزمن عبارتند از: بیماری‌های خودایمنی، مصرف الکل، مصرف داروها (مثل متیل دوپا، نیتروفورانتویین و ایزونیازید و کتوکونازول)، هپاتیت چرب غیر الکلی، علل ارثی (بیماری ویلسون، کمبود آلفا ۱- آنتی‌تریپسین) و هپاتیت B همراه با هپاتیت D.

هپاتیت مزمن می‌تواند به سمت سیروز (آسیب غیرقابل برگشت کبد که منجر به نارسایی آن می‌شود) پیشرفت کند. سیروز و هپاتیت مزمن هر دو با افزایش احتمال بروز سرطان کبد همراه هستند.

در بعضی از افراد مبتلا به هپاتیت B،D یا احتمالاً C انتقال ویروس در خون همچنان ادامه می‌یابد. این افراد اگرچه ممکن است خود نشان علایم بیماری را نداشته باشند ولی می‌توانند ویروس را دفع کنند و به سایرین منتقل نمایند.

علایم هپاتیت حاد در روزهای اولیه بیماری عبارتند از: خستگی و احساس بیماری، کم‌اشتهایی، تهوع و استفراغ، تب، احساس درد یا ناراحتی در قسمت فوقانی سمت راست شکم، دردهای عضلانی و مفصلی، سردرد و اسهال.

علایم هپاتیت حاد در روزهای بعد عبارتند از: زرد شدن صلبیه (سفیدی) چشم و پوست (زردی یا یرقان)، کم‌رنگ شدن مدفوع و پررنگ شدن ادرار.

نکته

تنفر از سیگار در افراد سیگاری از علایمی است که ممکن است در هپاتیت حاد ناشی از علل مختلف وجود داشته باشد.

علایم هپاتیت مزمن عبارتند از: کم‌اشتهایی و کاهش وزن؛ خستگی؛ زرد شدن صلبیه (سفیدی) چشم و پوست (زردی یا یرقان)؛ خارش گسترده بدن؛ احساس ناراحتی در شکم احتمالاً تورم آن.

توجه

در صورت وجود نشانه‌های مطرح کنده احتمال ابتلا به هپاتیت بدون تاخیر به پزشک مراجعه کنید. بعضی از انواع هپاتیت در صورت عدم درمان می‌توانند منجر به آسیب غیرقابل برگشت کبد شوند.

از نظر بالینی، سیر هپاتیت حاد از نشانه‌های خفیف و بدون نیاز به درمان تا نارسایی برق آسایی کبدی نیازمند پیوند کبد متغیر است. در افراد جوان‌تر احتمال بروز هپاتیت ویروسی حاد بیشتر است. افراد علامتدار پس از دوره نقاهت ۷ تا ۱۰ روزه مراجعه می‌کنند و بیماری مجموعاً ۲ تا ۶ هفته طول می‌کشد.

به طور معمول دوره کمون هپاتیت A، از ۱۵ تا ۴۵ روز، هپاتیت B و D از ۳۰ تا ۱۸۰ روز، هپاتیت C از ۱۵ تا ۱۶۰ روز و هپاتیت E از ۱۴ تا ۶۰ روز متغیر است.

هپاتیت مزمن ممکن است تا ۳۰ سال به شکل نهفته و بدون علامت باقی بماند ولی به‌تدریج به تخریب کبد منجر شود.

درمان‌های مرسوم

پس از تشخیص هپاتیت که به وسیله پزشک و بر اساس شرح حال بیمار، معاینه فیزیکی، آزمایش خون (از نظر تعیین مقدار آنزیم‌های خاص کبدی، بیلی‌روبین خون و شمارش گلبول‌های سفید خون و اندازه‌گیری آنتی‌ژن‌ها و آنتی‌بادی‌های اختصاصی هر یک از انواع هپاتیت‌های ویروسی) و بعضی آزمایش‌های خونی دیگر صورت می‌گیرد درمان آغاز می‌شود.

درمان دقیق هپاتیت حاد به عامل زمینه‌ای آن بستگی دارد. در بسیاری از موارد هپاتیت حاد درمان اختصاصی ضروری نیست.

هپاتیت A به درمان اختصاصی نیاز ندارد و معمولاً ۳ تا ۶ هفته به طول می‌انجامد و در اکثر موارد پیش آگهی آن خوب است.

هپاتیت B هم معمولاً نیاز به درمان خاصی ندارد و در موارد بدون عارضه و خود محدود شونده ۳ تا ۴ ماه پس از شروع یرقان، علایم بالینی و بیوشیمیایی بیماری برطرف می‌شوند.

در هپاتیت مزمن از داروهای ضد ویروس مثل اینترفرون که از راه تزریقی و معمولاً برای مدت حدود ۴ ماه به کار می‌رود، یا لامیوودین استفاده می‌شود.

اینترفرون‌ها، پروتئین‌هایی هستند که در پاسخ به عفونت‌های ویروسی تولید می‌شوند و انواع مصنوعی آنها برای درمان بعضی بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اینترفرون تقریباً در بعضی از بیماران اثر می‌کند ولی ممکن است بیمای عود کند. داروی لامیوودین هم نوعی داروی ضدویروسی خوراکی است که معمولاً به خوبی تحمل می‌شود و باید حدود یک سال از آن استفاه نمود. گاهی برای درمان هپاتیت‌های نوع C تشخیص داده شده در مرحله حاد از اینترفرون استفاه می‌شود. معمولاً درمان حدود ۶ ماه با استفاده از ترکیبی از داروهای ضدویروس (که اغلب جزیی از آن را اینترفرون تشکیل می‌دهد) در بعضی موارد هپاتیت C مزمن موثر واقع می‌شود.

در سایر انواع هپاتیت مزمن اختلالات زمینه‌ای تحت درمان قرار می‌گیرد. به عنوان مثال هپاتیت ناشی از بیماری‌های خود ایمنی با تجویز دراز مدت کورتون و گاهی داروی آزاتیوپرین (که فعالیت سیستم ایمنی را کاهش می‌دهد) درمان می‌شود.

چنانچه نارسایی کبد در اثر هپاتیت حاد یا مزمن ایجاد شود ممکن است پیوند کبد ضرورت یابد.

توجه

داروهای مورد استفاده در هپاتیت ممکن است موجب بروز عوارض جانبی شوند. در این باره با پزشک مشورت نمایید.

درمان تغذیه‌ای

افراد مبتلا به هپاتیت باید از مصرف هر نوع ماده‌ای که موجب واردآمدن فشار و استرس بر کبد شود (از جمله مقدار بالای ویتامین A، استامینوفن، الکل و غذاهای چرب) خوددداری کنند. خوردن مقدار زیادی آب (حدود ۲ لیتر در روز) به کاهش سموم بدن کمک می‌کند.

ویتامین C می‌تواند موجب تحریک سیستم ایمنی شود و خاصیت ضد ویروسی هم دارد و نیز در درازمدت موجب ترمیم بافت کبد می‌شود.

ویتامین C همچنین برای مبارزه بدن با آسیب ناشی از رادیکال‌های آزاد که به نظر می‌رسد از عوامل هپاتیت باشد مفید است.

ویتامین E، ویتامین آنتی اکسیدان دیگری است که می‌تواند به درمان افراد مبتلا به هپاتیت که اغلب مقدار این ویتامین در بدنشان کم است کمک کند و دیده شده است که موجب بهبود هپاتیت B مزمن می‌شود و از آسیب کبدی ناشی از ایجاد بافت فیبری پیشگیری می‌کند.

کاته‌کین (catechin) نوعی ترکیب بیوفلاوونویید است که در چای سبز یافت می‌شود و اثر آنتی‌اکسیدان دارد و می‌توان از آن برای خنثی نمودن رادیکال‌های آزاد تولید شده به وسیله موادی که برای کبد سمی تلقی می‌شوند استفاده نمود.

احتیاط

قبل از مصرف ویتامین C همراه با آنتی‌بیوتیک‌ها یا وارفارین؛ یا مصرف ویتامین E؛ با وارفارین یا آسپرین، با پزشک مشورت نمایید.

هومیوپاتی

فسفر، دارای هومیوپاتیک متداول هپاتیت حاد (به ویژه نوع A) و هپاتیت الکلی حاد است و به بهبود ضعف و خستگی این بیماران کمک می‌کند.

Arsenicum album نیز در درمان هپاتیت حاد موثر است و موجب بهبود هپاتیت مزمن نیز می‌شود.

Lachesis در بیماران هپاتیتی مبتلا به برافروختگی صورت به کار می‌رود و ممکن است در هپاتیت مزمن نیز مصرف شود.

Lycopodium و Natrum sulphuricum نیز در درمان هپاتیت به کار می‌روند.

گیاه‌درمانی‌غربی

اکیناسه، سیر، phyllanthus amarus, Hypericum perforatum گیاهانی هستند که اغلب در گیاه‌درمانی‌غربی به عنوان داروهای ضدعفونی کننده وسیع‌الطیف به کار می‌روند.

گیاهانی مانند کنگر فرنگی وحشی (سفید)، ریشه کاسنی زرد (گل قاصدک)، Bupleurum falcatun و کنگر فرنگی (آرتیشو) در هپاتیت به‌عنوان محافظت‌کننده کبد مصرف می‌شوند.

شیرین بیان می‌تواند عوارض هپاتیت C مزمن را در افرادی که به اندازه کافی به داروی مرسوم اینترفرو پاسخ نمی‌دهند بهبود بخشد.

احتیاط

از خوددرمانی با داروهای گیاهی اجتناب کنید و با نظر متخصص گیاه‌درمانی به مصرف این داروها اقدام نمایید.

بهداشت محیط

بسیاری از هپاتوتوکسین‌ها (سموم سلول‌های کبدی) تنها بر یک ناحیه از کبد یا یک نوع سلول به طور اختصاصی اثر می‌کنند و بعضی هپاتوتوکسین‌های دیگر نوع دیگری از آسیب کبدی (مانند ایجاد بافت فیبری) را که از نظر عملی در گروه هپاتیت قرار نمی‌گیرد ولی کبد را تحت فشار قرار می‌دهد ایجاد می‌نمایند. افراد مبتلا به هپاتیت باید از تماس با سموم و هر عامل موثر دیگری که بر کبد فشار وارد نماید خودداری کنند. بنابراین خوردن غذاهای غیرصنعتی که به شکل‌طبیعی رشد کرده‌اند، عدم حضور در محیط‌های آلوده به دود، خوردن آب تصفیه شده و نخوردن داروها یا مکمل‌هایی که به‌وسیله کبد متابولیزه می‌شوند (مثل الکل و استامینوفن) توصیه می‌شود. بسیاری از داروها برای کبد سمی محسوب می‌شوند.

متداول‌ترین داروهایی که می‌توانند موجب هپاتیت حاد یا مزمین شوند عبارتند از: متیل‌دوپا، ایزونیازید، نیتروفورانتویین، فنی‌تویین و اکسی‌فنیاستین.

چنان‌چه از این داروها استفاده می‌کنید باید آنزیم‌های کبدی شما با انجام آزمایش خون اندازه‌گیری شود و در صورت لزوم داروهای عامل بیماری تغییر یابد.

بعضی از مواد شیمیایی و فلزات نیز به کبد آسیب می‌رسانند. تماس شغلی با موادی مانند تولوئن، کلروفرم، حلال‌های شیمیایی یا تری‌کلرواتیلن که اثر سمی بر کبد دارند و یا فلزات سنگین (مثل سرب، جیوه و منگنز) می‌تواند موجب آسیب کبدی شود و در هنگام کار با این مواد باید از دستکش یا لباس محافظ، عینک محافظ، ماسک‌های فیلتردار (رسپیراتور) به طور دایم استفاده نمود. در صورت تماس منظم یا زیاد با این مواد شیمیایی یا فلزات باید آزمایش خون از نظر تعیین اندازه‌گیری عملکرد کبد انجام شود.

مصرف روزانه مکمل کنگر فرنگی وحشی یا خار شیری (milk thistle) می‌تواند به محافظت از آسیب کبدی ناشی از تماس با سموم کبدی کمک کند. بعضی ترکیبات طبیعی کیاهان اثر سمی بر کبد دارد و باید از آنها اجتناب نمود. از جمله باید به آفلاتوکسین (قارچ آلوده کننده پسته و بادام زمینی) و بعضی از باکتری‌ها اشاره کرد. به منظور محافظت از خود در برابر هپاتوتوکسین‌های طبیعی هر نوع آجیل کهنه چروکیده یا کپک‌زده را معدوم کنید.

توجه

خوردن الکل موجب سمیت کبد می‌شود.

طب‌سوزنی

طب سوزنی از ارزش اثبات شده‌ای در درمان هپاتیت عفونی برخوردار نیست ولی به‌منظور بهبود نشانه‌های هپاتیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چگونه می‌توان از هپاتیت B پیشگیری کرد؟

بهترین راه برای پیشگیری از هپاتیت B، تزریق واکسن است. واکسن هپاتیت B از نوع مصنوعی است که در سال ۱۹۸۷ به روش مهندسی ژنتیک از مخمر نو ترکیبی حاوی ذرات آنتی‌ژن سطحی ویروس هپاتیت B غیرگلیکوزیله ساخته شد و امروزه دو نوع از آن به نام‌های recombivax – HB (حاوی ۱۰ میکروگرم از آنتی‌ژن سطحی هپاتیت B) در دسترس است. این واکسن‌ها در کودکان به میزان ۹۰% و در سن بالای ۳۰ سال به میزان کمتر موثر واقع می‌شوند.

تاثیر کاندوم‌های جنس لاتکس در پیشگیری از عفونت با ویروس هپاتیت B نامشخص است ولی استفاده صحیح از آنها می‌تواند انتقال عفونت را کاهش دهد.

زنان باردار باید از نظر ابتلا به هپاتیت B آزمایش شوند. به نوزدانی که از مادران آلوده به ویروس هپاتیت به‌دنیا می‌آیند باید طی ۱۲ ساعت پس از تولد، ایمیون گلبولین هپاتیت B (HBIG) تزریق شود. استفاده از سوزن، تیغ یا مسواک مشترکی که ممکن است به خون فرد مبتلا به هپاتیت آلوده باشند ممنوع است.

افرادی که در مراکز بهداشتی درمانی کار می‌کند باید علیه هپاتیت B واکسینه شوند و همواره موارد احتیاط را رعایت نمایند.

استفاده مشترک از لوله‌های باریک استنشاق کوکایین یا سایر مخدرهای استنشاقی می‌تواند موجب آلودگی از راه پاره‌شدن رگ‌های خونی بینی شود.