علت ایجاد واکنش بازتابی (رفلکس) چیست؟

واکنش بازتابی که به آن واکنش عمل – عکس العمل نیز می‌گویند، عمل غیرارادی و خودکار اعصاب است که در آن یک محرک سبب ایجاد یک پاسخ سریع و فوری می‌شود. به‌عنوان مثال: برداشتن تصادفی یک شیء داغ، یک محرک و عمل عقب کشیدن دست، یک پاسخ است.

یکی دیگر از عکس العمل‌ها، عکس العمل مردمک چشم است. زمانی که یک پر تو نور روشن به چشم برخورد می‌کند، مردمک چشم به‌طور خودکار و غیر ارادی کوچک‌تر می‌شود و درصورتی‌که این اشعه از بین برود، مردمک به اندازه طبیعی و معمولی خودش برمی‌گردد. در این جا نور به‌عنوان محرک و عکس العمل مردمک چشم یک پاسخ است.

واکنش‌های بازتابی دو دسته هستند: شرطی و غیر شرطی. واکنش باز تابی غیر شرطی در حقیقت واکنشی است که بدون هیچ نوع تجربه یا یادگیری خاصی اتفاق می‌افتد. مثلاً پزشکان برای حصول اطمینان درباره اینکه نواحی مختلف سیستم عصبی به‌طور مرتب و درست کار می‌کنند از این واکنش‌ها استفاده می‌کنند، که رایج‌ترین آن که غال با توسط پزشک آزمایش می‌شود عمل حرکت سریع زانو است. بدین ترتیب که پزشک به ناحیه ای درست پایین حفره زانو به‌آرامی با یک چکش کائوچویی ضربه می زند و این عمل سبب

می‌شود که درنتیجه واکنش بازتابی، پای بیمار به‌طور ناگهانی به‌طرف بالا حرکت کند.

واکنش‌های بازتابی شرطی نتیجه پاسخ به محرک های داخلی یا خارجی مشخص می‌باشند. فرآیندهای شرطی اولین بار توسط فیزیولوژیست معروف روسی بنام ایوان پاولف و همکارانش مطرح شد. بدین ترتیب که پاولف هنگامی‌که به سگ خود غذا می داد متوجه شد ترشح بزاق سگ در موقع دیدن غذا افزایش می‌یابد. در این حال پاولف هر بار موقع غذا دادن به سگ زنگی را به صدا درمی‌آورد و بعد غذا را به سگ می داد. یعنی در این حالت محرک غذا و پاسخ ترشح بزاق است. ولی بعد از مدتی وقتی فقط زنگی را به صدا درمی‌آورد ترشح بزاق در سگ افزایش می یافت، بنابراین پاولف بیان کرد که هر وقت پاسخ به یک محرک به‌خصوصی وجود داشت، یک نوع واکنش بازتابی در مغز ایجاد می‌شود.

حالا این سؤال پیش می‌آید که چه چیز سبب ایجاد واکنش باز تابی می‌شود؟ برای پاسخ به این سؤال باید گفت که چهار فرآیند اصلی در یک واکنش باز تابی درگیر می‌باشند که شامل: گیرندگی، هدایت، انتقال و پاسخ هستند. محرک ایجادشده توسط گیرنده‌ها که انتهای اعصاب حسی هستند دریافت می‌شود. انرژی محرک به امواج عصبی تبدیل شده و از گیرنده‌ها به سیستم مرکزی عصبی انتقال می‌یابد. سپس امواج عصبی به اعصاب حرکتی فرستاده می‌شوند. اعصاب حرکتی کار ماهیچه را کنترل می‌کنند و سبب عکس العمل ماهیچه‌ها شده، در حقیقت پاسخ را ایجاد می‌کنند.

البته باید گفت که بیشتر این واکنش‌های بازتابی پیچیده بوده و سایر نقاط سیستم عصبی مثل مغز را دربر می‌گیرند. در حقیقت بیشتر از ۹۰٪ اعمال انسان توسط سیستم عصبی و واکنش‌های بازتابی با عکس العمل ها ایجاد می‌شود.