بیماری‌های التهابی روده چه بیماری‌هایی هستند و چه عواملی دارند؟
اگرچه تعداد زیادی از ارگانیسم‌های عفونت‌زا و فرآیندهای غیرعفونی (داروها، پرتوتابی، ایسکمی و غیره) می‌توانند باعث التهاب روده شوند، اما اصطلاح بیماری التهابی روده inflamatory bowel disease (IBD) عموماً به دو بیماری ایدیوپاتیک اشاره دارد: کولیت اولسراتیو و بیماری کرون، تشخیصی IBD مبتنی بر تلفیق یافته‌های بالینی، اندوسکوپی، پرتونگاری، و بافت شناختی است. مشخصهٔ کولیت اولسراتیو، تغییرات التهابی در لایهٔ مخاطی کولون است که ضایعات آن به صورت پیوسته (یکپارچه) و سطحی بوده و از رکتوم شروع شده، به سمت ابتدای روده پیشرفت می‌کند. بسته به وسعت بیماری، کولیت اولسراتیو را می‌توان به انواع پاروکتیت (proctitis) (فقط رکتوم)، پروکتوسیگموئیدیت، کولیت سمت چپ (ضایعات تا خم طحالی (splenicflexure) کشیده می‌شوند)، یا پان‌کولیت تقسیم‌بندی کرده. این تقسیم‌بندی هم از نظر درمانی و هم از نظر پیش آگهی حایز اهمیت است. بیماری کرون، برخلاف کولیت اولسراتیو، می‌تواند هر قسمتی از مجرای گوارشی را درگیر کند. ضایعات کرون به صورت ناپیوسته بوده و مشخصهٔ آنها، وجود التهاب در تمامی لایه‌های جدار روده است، به طوری که باعث عوارضی نظیر آبسه، فیستول، و تنگی روده می‌شوند. علی‌رغم ماهیت مزمن این دو بیماری، روش‌های جدید و نوظهور درمان‌های ضدالتهابی، امید زیادی برای کاهش میزان عوارض و بهبود کیفیت زندگی بیماران ایجاد نموده‌اند.
عوامل همه‌گیر شناختی
در ایالات متحده، حدود یک میلیون و چهارصد هزار فرد مبتلا به IBD وجود دارند و میزان بروز (انسیدانس) کلی موارد جلیل IBD، حدود ۳ تا ۱۰ مورد جدید در هر 100000 نفر است. در چند دهه گذشته، میزان بروز کولیت اولسراتیو ثابت مانده است، در حالی که میزان بروز بیماری کرون به تدریج زیاد شده است. میزان شیوع (پره‌والانس) IBD اصولا ۱۰ برابر میزان بروز است، یعنی بین ۳۰ تا ۱۰۰ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر، سن شروع بیماری دو اوج دارد، اوج اول بین دهه دوم و چهارم زندگی، و اوج دوم حوالی دههٔ ششم زندگی است. میزان ابتلا در هر دو جنس برابر است.
میزان بروز و شیوع IBD، منبعث از عوامل محیطی و ژنتیک مؤثر در ایجاد این بیماری‌ها هستند. برای مثال، هر دو بیماری در اقلیم‌های شمالی، سفیدپوستان و به خصوص جمعیت‌هایی که از نژاد اروپای شمالی باشند (شامل ساکنان آمریکای شمالی، آفریقای جنوبی، و استرالیایی‌ها) شایع‌تراند. در یهودیان آشکنازی نیز خطر بروز این بیماری‌ها به میزان ۲ تا ۸ برابر بیشتر از غیر یهودیان است. هرچند IBD در بین نژاد آمریکای لاتین و زرد کمترین شیوع را دارد، اما ممکن است در هر قوم و نژادی در هر جای دنیا دیده شوند.
علل
هرچند در حال حاضر علل IBD ناشناخته‌اند، اما پیشرفت‌های جدید در درک ماهیت ژنتیک، ایمنی شناختی، و عوامل محیطی، کم کم پرده از راز سبب‌شناسی این بیماری‌های پیچیده برمی‌دارند. امروزه، نظریهٔ مکانیسم آسیب‌زایی IBD، مبتنی بر پاسخ غیر طبیعی و بیش از حد سیستم ایمنی مخاط روده در برابر باکتری‌های داخل روده می‌باشد که در یک فرد مستعد از نظر ژنتیکی باعث بروز بیماری می‌شوند.
عوامل وراثتی حدود ۵ تا ۲۰٪ بیماران مبتلا به IBD، یک بیمار دیگر در منسوبین درجه اول خود دارند، و کلاً شانس ابتلا به IBD در بستگان درجه اول بیمار، به میزان ۱۰ تا ۱۵ برابر بالا است که عمدتاً مشابه بیماری بیمار اصلی می‌باشد. سابقه خانوادگی مثبت، معمولاً در کرون بیشتر از کولیت اولسریتو دیده می‌شود که این مسئله احتمالا بیانگر نقش بیشتر عوامل ژنتیکی در سبب‌شناسی بیماری کرون است. پیشرفت‌هایی که در شناخت ژن‌ها صورت گرفته، تعدادی از جایگاه‌های ژنی را روی کروموزوم‌های متعدد مشخص کرده‌اند که می‌توانند زمینه‌ساز IBD باشند، این یافته‌ها به نفع پلی‌ژنیک بودن این اختلالات هستند. پلی مورفیسم در ژن 2-NOD (که نام دیگر آن 15-CARD است و روی کروموزوم 2 قرار دارد)، اولین عوامل خطر ژنتیکی بودند که نقش آنها به طور قطعی در بیماری کرون اثبات شد. جهش‌های هوموزیگوس ژن NOD-2 شانس بروز بیماری کرون را بیش از ۲۰ برابر می‌کند. ظاهراً نقایص روده در برابر اجزای دیوارهٔ سلولی باکتری‌ها می‌شود. تخمین می‌زنند که این جهش‌ها تقریباً عامل 25-15٪ از موارد بیماری کرون بوده و با درگیری انتهای ایلئوم ارتباط دارند. ژن دیگری که مورد توجه بوده است، ژن IL-23R واقع بر کروموزوم یک است. نشان داده شده که این ژن قویاً با IBD (به خصوص بیماری کرون) همراهی دارد. هم‌چنین پلی مورفیسم‌های IL-23R که با بیماری ارتباط دارند، در بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو، پسوریازیس و اسپوندیلیت آنکیلوزان گزارش شده‌اند. ژن‌های بسیار دیگری نیز توسط مطالعات ژنومی پیدا شده‌اند (مانند ICAM-I DLG-SOCTN و 4-ILR) که در حال حاضر نقش احتمالی آنها در بیماری‌زایی IBD در دست بررسی است.
عوامل ایمنی شناختی
در حالت ایمونولوژیک طبیعی روده، مقدار زیادی بافت لنفوئید در لایهٔ مخاطی وجود دارد که به تازگی فعال شده‌اند. این حالت را، التهاب کنترل شده یا فیزیولوژیک می‌گویند و ظاهراً در پاسخ به مواجههٔ دایمی با مواد آنتی‌ژنی (ارگانیسم‌های بدن میزبان یا منابع خارجی موجود در غذاها) موجود در فضای مجرای روده می‌باشد که توانسته‌اند از سد اپی‌تلیومی بگذرند. در واقع یکی از کارهای اصلی دستگاه ایمنی روده، افتراق مواد و ارگانیسم‌های زیان‌بار یا مضر از انواع بی‌ضرر است. در نتیجه، شبکهٔ بزرگ و فعالی از سلول‌های ایمنی مخاطی گوناگون تشکیل شده است که شامل سلول‌های دخیل در کاهش پاسخ‌های ایمنی (سلول‌های تنظیم کننده) و یا فعال کردن پاسخ‌های ایمنی می‌باشند. در IBD این تعادل هومئوستاتیک به هم می‌خورد، یا در واقع، تعادل ایمنی منجر به بیش فعال شدن دستگاه ایمنی می‌شود. برای مثال، در بیماری کرون، یک پاسخ ایمنی شدید و پایدار زیرگونه یک سلول‌های T ی یاریگر THl) CD4) نسبت به اجزاء پوششی باکتریایی روده دیده می‌شود. سطح سیتوکین‌های مربوط به THl از قبیل اینترفرون گاما، اینترلوکین – ۲ (IL-2) IL-2 و عامل نکروز تومور آلفا ( ) در بیماران مبتلا به کرون بالاست. سیتوکین های دخیل در کولیت اولسرالتیو، غیر معمولند. دراین بیماری بروز 5-IL و 13-IL افزایش می‌یابد که بیشتر با پاسخ THl مرتبطند. به تازگی، مسیرهای غیر THl/TH2 به عنوان مسیرهای بالقوه مهم در بیماری‌زایی IBD شناسایی شده‌اند. برای مثال، 23-IL القاگر زیرگونه‌ای از لنفوسیت‌های‌ای بیش التهابی (TH17) است که مقادیر زیادی 17-IL ترشح می‌کنند و نقش مهمی در ایجاد التهاب در مدل‌های موشی کولیت دارند. نشان داده شده که بروز 17-IL در بیماری IBD (هم کرون و هم کولیت اولسراتیو افزایش می‌یابد).
عوامل محیطی
عوامل محیطی مؤثر در اتیولوژی IBD کمتر شناخته شده‌اند؛ اگرچه به نظر می‌رسد نقش مهمی در ابتلا به این بیماری داشته باشند. بسیاری از عوامل عفونی شامل مایکوباکتریوم‌های پاراتوبرکولوزیس و ویروس سرخک در سبب‌شناسی IBD مطرح شده‌اند، اما فاقد ملاک‌های کامل یک عامل بیماری‌زایی واقعی هستند. عوامل محیطی از آن رو مورد توجه هستند که بیماری التهابی روده در کشورهای صنعتی شایع‌تر است و شیوع آن در کشورهایی که صنعتی‌تر می‌شود رو به افزایش می‌گذارد. چنین فرض شده است که رعایت ضعیف اصول بهداشتی، آلودگی غذایی و زندگی در مکان‌های شلوغ با ابتلا به عفونت کرمی همراهی دارند. این عفونت، منجربه شرطی شدن سلول‌های T و تحریک تولید 10-IL و عامل رشد تغییر شکل دهندهٔ از سلول‌های تک هسته‌ای و در نتیجه، پیشگیری از التهاب روده می‌شود. اما تا این لحظه، تنها عامل محیطی که ارتباط روشنی با IBD داشته، کشیدن سیگار است. به نظر می‌رسد کشیدن سیگار نقش محافظتی برای کولیت اولسراتیو دارد؛ در حالی که سیگاری‌های مبتلا به کرون، بیماری شدیدتری نسبت به غیرسیگاری‌ها دارند. هیچ عامل غذایی در تشدید IBD شناسایی نشده است اما تغذیه با غذاهای ساده و انحراف مسیر مدفوع می‌تواند وقوع التهاب در بیماری کرون را کاهش دهد.
