اولین زلزله سنج چینی
سال 132 م
اولین زلزله سنج چینی
داستان اژدهاها٬
وزغ‌ها و زمین لرزه‌ها
زلزله سنج دستگاه پیچیده‌ای برای اندازه گیری و سنجش زمین لرزه‌هاست٬ اما آن طور که تصور می‌کنید اختراع معاصری نیست. اولین زلزله سنج حدود دو هزار سال پیش در چین ساخته شد.
این دستگاه را شخصی به نام ژانگ هنگ (zhang heng) ساخت که همان قدر که در میان چینی‌ها مشهور است٬ برای غربی‌ها گمنام باقی مانده است. او در مقام رئیس ستاره شناسان در سلسلهٔ هان شرقی خدمت می‌کرد٬ اما موفقیت‌های گوناگون او به این مقام محدود نمی‌شد. هنگ شاعر٬ ریاضیدان٬ مخترع٬ جغرافیدان٬ هنرمند و کارمند دولتی هم بود.
از مدت‌ها پیش٬ زلزله‌های نابود کننده و مرگباری چین را تهدید می‌کرد. ژانگ در پی اختراع دستگاهی بود تا زمین لرزه را از فواصل دور تشخیص دهد و با ردیابی و تعیین پیش لرزه‌ها و ارتعاشات٬ بتواند زلزلهٔ اصلی و شدید را پیش بینی کند.
وسیلهٔ هوشمندی که او اختراع کرد٬ شکل بشکهٔ مسی آراسته و مزینی را داشت که قطرش در حدود 5/2 متر بود. هشت سر اژدها در جهات مختلف از آن بیرون آمده بود که هر یک در دهانش توپ مسی را نگه داشته بود. زیر هر اژدها٬ وزغی نشسته بود که دهانش را به سمت بالا باز کرده بود. درون بشکه ساز و کار حساسی٬ متشکل از آونگ‌ها و اهرم‌ها قرار داشت. هنگامی که ارزشی را حس می‌کرد٬ توپی از دهان اژدها بیرون و به دهان وزغی می‌افتاد. این وضعیت نشان می‌داد که زلزله در کدام جهت اتفاق افتاده است.
دستگاه اختراعی ژانگ بسیار موفقیت آمیز بود و دست کم در یک مورد نشان داد که زلزله در شرق اتفاق افتاده است. به این دلیل که هیچ کس ارتعاشات و پیش لرزه‌ها را حس نکرد٬ مخالفان هنگ در دربار حدس زدند که دستگاهش درست کار نمی‌کند٬ اما وقتی خبر وقوع زلزله چند روز بعد به آنها رسید٬ اعتباری دو چندان به نبوغ چشمگیر این دانشمند بزرگ افزود.
ژانگ ارزش دقیق‌تری برای عدد پی (پی در ریاضیات نشانهٔ نسبت محیط دایره با شعاع آن٬ یعنی مساوی 14159265/3 است.) محاسبه کرد که پیش از او کسی در چین آن را چنین دقیق محاسبه نکرده بود. اختراع مسافت سنج اولیه را نیز به ژانگ نسبت می‌دهند. او پیش از هر دانشمند یونانی یا رومی زمان خود٬ حدود 2500 ستاره را فهرست وار ثبت کرد (البته او و دانشمندان زمانش کاملا از وجود یکدیگر بی اطلاع بودند). هنگامی که به ستارگان خیره می‌شد٬ تا حدی دانشمند بود و تا حدی اختربین و طالع شناس. ژانگ به آسمان‌ها می‌نگریست تا نشانه‌ها و پیشگویی‌های نیک و مساعد را برای امپراتور بیابد.
ژانگ باور داشت که زمین لرزه بر اثر بادها به وجود می‌آید: ” علت اصلی زلزله هواست٬ عنصری که به طور طبیعی سریع است و از محلی به محل دیگر تغییر جهت می‌دهد.” هنگامی که باد به سمت زمین کشیده می‌شود٬ به لرزش‌هایی منجر می‌شود که دستگاه ژنگ شناسایی می‌کند.
