داستان کوتاه آوریل در یونان ، نوشته آندره کدروس
ترجمه؛ رضا سیدحسینی
در شب 21 آوریل 1967 سرهنگ های یونانی کودتا کردند.
طی چند ساعت همه کادرهای سیاسی، روشنفکری و سندیکایی کشور از بسترشان بیرون کشیده، به جزایر تبعید شدند. یانیس ریتسوس (بزرگترین شاعر یونان و یکی از ارجمندترین شاعران مترقی جهان) در همان ابتدای کودتا به وسیله دوستانش آگاه می شود که تانک ها مرکز شهر را گرفته اند. به او اصرار می کنند که بگریزد، زیرا خطر یک قتل عام عمومی در پیش است. شاعر امتناع می کند. او می داند که تنها سلاحش شعر اوست، نام اوست و اینکه قربانی یا گروگانی باشد. چمدانش را می بندد و انتظار می کشد. در ساعت 6 صبح پلیس در خانه را می کوبد… «نقل از کتاب دهلیز و پلکان» به نظر می رسد داستان زیر با الهام از همین واقعیت نوشته شده باشد.
کمیسر یک دم تردید کرد. آیا زنگوله یی بالای در بود که به محض باز شدن در صدا می کرد؟ در هر حال برای او چه فرقی داشت؟ باید به ترتیبی ساکنان خانه را بیدار می کرد.
فقط از پاشنه در صدای خشنی برخاست. شن های راه باریک زیر پایش صدا می کرد. کمیسر متوجه می شد که بی اختیار دارد پاورچین می رود. با خود گفت؛ «احمقانه است، کاملاً احمقانه است،» اطرافش را نگریست. در ماه آوریل، در ساعتی که عادتاً شیرفروش دم در خانه می آید، آفتاب آتن را گرم می کند. گل های لاله عباسی تازه حقه هاشان را بسته بودند. زنبور عسل های سحرخیز، بر بیشه شکفته گل های «آزاله» گرم کار بودند. در انتهای باغ خانه کوچک با پنجره های بسته غرق در خواب بود.
دم در ساختمان، کمیسر، دست به سوی دکمه زنگ بالا برد، بعد منصرف شد، ناگهان به نظرش رسید که این حرکت را صد بار، هزار بار انجام داده است. احساسی که اخیراً پیدا کرده بود مغزش را اشغال کرد؛ «مثل اینکه این اتفاقات در زندگی دیگری روی می دهد مثل اینکه خواب می بینیم…» ولی نه، او پیش از این هم همین زنگ را در وضعیتی همسان فشار داده بود. با خود گفت؛ «خوب، کارمان را بکنیم،» و دست پیش برد. اما فرصت زنگ زدن نیافت. در، بی صدا باز شد. شاعر در آستانه در ایستاده بود و نیمی از اندامش در تاریکی بود. پیژامه پرچروکی به تن کرده بود و دمپایی های کهنه یی به پا داشت. موهای جوگندمی اش پریشان بود. مانند کسی که دچار ناراحتی کبد یا بی خوابی و یا هر دو باشد زیر چشم هایش باد کرده بود.
به دیدن کمیسر، شاعر انگشت روی لب گذاشت و زمزمه کرد؛
زنم و دخترکم هنوز خوابند.
کمیسر گلویش را صاف کرد و با صدای خفه یی تته پته کرد؛
– من… من… آقای ریکوس باید با من بیایید،
شاعر شانه های لاغر و خمیده اش را باز هم کمی بیشتر خم کرد و گفت؛ – منتظرتان بودم کمیسر، چمدانم حاضر است. ولی دلم می خواهد که بدون بیدار کردن آنها بروم،… این طوری ناراحتیش کمتر است. متوجهید؟
– هر طور که شما مایلید، آقای ریکوس،
– شما بفرمایید پشت ساختمان بنشینید تا من لباس بپوشم و یادداشت کوچکی برای زنم بنویسم…
کمیسر پذیرفت و همچنان که با احتیاط راه می رفت تا سروصدا راه نیندازد، خانه کوچک را دور زد. در زیر چفته انگور وحشی، کتش را درآورد و روی یکی از صندلی های حصیری که دور یک میز آشپزخانه چیده شده بود ولو شد. بعد، با حرکتی سریع، کمربندش را که هفت تیر خدمتش به آن آویزان بود باز کرد و روی میز گذاشت. روز داغی در پیش بود و داشت شروع می شد. روز لعنتی، کار لعنتی، از اینکه مجبور بود ریکوس را دستگیر کند ناراحت بود؛ شاعر شهرتش از مرزها گذشته بود و خود کمیسر هم چندین شعرش را از بر داشت. همه جا، مثل شاعران فراوان دیگر، اسم این شاعر هم در فهرست سیاه بود. این بار، این فهرست را در آخرین لحظه به دست کمیسر داده بودند؛ پس از اینکه تلفن استاندار او را از رختخواب بیرون کشیده بود. در این روزها همه از اوضاع حرف می زدند… همه می دانستند؛ نظامیان طرح توطئه یی را در دست اجرا داشتند… باری، وقتی که او در دل شب به کلانتری شتافت، قبلاً تانک ها نقاط حساس شهر را اشغال کرده بودند. سر پیچ هر کوه نظامیان گند دماغ، از او برگ شناسایی می خواستند. در میدان کلاتمونوس وقتی که برای پیدا کردن کارت عبور، جیب هایش را می گشت، یکی از این دست و پاچلفتی ها نزدیک بود او را با تیر بزند.
کمیسر دستی از پس سر به جلوی موهای کوتاه سرش کشید. دختر ریکوس می توانست چند ساله باشد؟ به ظن قوی تقریباً هفت ساله بود. خود شاعر داشت به شصت سالگی نزدیک می شد… این سرخ ها که گاه در زندان بودند و گاه در تبعید اغلب فرصت تشکیل خانواده نداشتند… برای همین خیلی دیر ازدواج می کردند… اغلب فرصت تشکیل خانواده نداشتند… و حال او یک بار دیگر مامور شده بود تا ریکوس را توقیف کند… این شاعر هم جزء سرخ ها بود. اما چه شاعری،… کمیسر از حرفه اش بیزار شده بود. دلش برای بازنشستگی پر می زد. مدت زیادی هم به موعد بازنشستگی اش نمانده بود. دو سال دیگر باید تحمل می کرد،… راستی این نظامی های لعنتی نمی توانستند کودتای مضحک شان را دو سال عقب بیندازند؟…
اه، وظیفه وظیفه است، حتی به نظرش رسید که ریکوس لباس پوشیدن را دارد کمی طول می دهد. می توانست از این فرصت استفاده کند؟ و به چاک بزند. غیرممکن بود، معاون کمیسر سر کوچه کشیک می داد و کوچه هم بن بست بود. نه، شاعر از همین جا، از پشت خانه می توانست فرار کند، به شرطی که به موقع این کار را کرده باشد. فقط کافی بود که از پرچین بپرد، از میان باغ های همسایه فرار کند و خودش را در شلوغی محله پناهندگان گم وگور کند… آن وقت نه کسی او را می دید نه کسی می شناختش،…
با این همه شاعر کمی معطل کرده بود، کمیسر لبخندی زد. اغلب اتفاق می افتد که نامه خداحافظی بی اختیار به شعر تبدیل شود، خانم ریکوس خیلی جوان و زیبا بود و به نظر می رسید که دیوانه وار عاشق شوهرش باشد. مهم نیست که مرد آنها سپیدمو، خمیده قد و یا نحیف باشد. مهم این است که حرف های گوش نواز بزند. کمیسر به خود گفت؛ «اشکال ندارد. او حال مرا فراموش کرده و دارد یک غزل می سراید…»
خش خش خفیف شن ها متوجهش کرد که اشتباه می کند. شاعر در کنار ساختمان ظاهر شد. صورتش را اصلاح کرده بود و یک دست کت و شلوار فلانل خاکستری پوشیده بود و چمدان مستعملی به دست داشت. چشمان آبیش را به کمیسر دوخته بود و آرام قدم برمی داشت تا زن و بچه اش را بیدار نکند.
با صدای آهسته گفت؛
– من حاضرم کمیسر،
ناگهان سکوتی مطلق برقرار شد. صدای بال زنبوران عسل به گوش می آمد. در انتهای کوچه خری سر گذاشت به عرعر کردن. کمیسر آهی کشید و خواست از جا بلند شود، اما گویی بر اثر سنگینی چیزی نادیدنی دوباره سر جایش نشست.
– کمی بنشینید آقای ریکوس عجله نداریم.
راست نمی گفت. به هیچ وجه راست نمی گفت، او می بایستی چندین نفر دیگر را هم دستگیر کند. اما گونه یی خستگی بر اندامش عارض شده بود. تن و توش روزگاران گذشته اش کجا رفته بود؟ پیشترها خودش را یکی از ستون های جامعه می دانست. اما زندگی مضحک بود. دیگر پیش نمی رفت، دور خودش می چرخید. این زندگی رفته رفته به گردونه اسب های عصاری می مانست که در آن همیشه عده معینی، عده معین دیگر را تعقیب می کنند. آری، واقعاً احساس کسی را داشت که تحت تاثیر مشروب «کفی» باشد و پس از آشامیدن روحش نسبت به بیهودگی همه چیز حساسیت پیدا کند.
شاعر پس از اینکه مدتی سرپا منتظر ماند، چمدانش را به زمین گذاشت، بعد یک صندلی حصیری دیگر را معکوس قرار داد و روی آن نشست و پاهایش را از دو طرف آویزان کرد. پرسید؛
– کمیسر، تا حال چند بار مرا اول صبح با خودتان برده اید؟
کمیسر شانه بالا انداخت. ذله می کرد. به عنوان عذرخواهی زیر لب گفت؛
– آخر شما همیشه توی این محله زندگی می کنید.
و بعد ابروهای پرپشتش را در هم کشید و توی مغزش حساب کرد؛
– فکر می کنم که این دفعه سوم است… نه، دفعه چهارم. اما دفعه آخری مهم نبود، فوراً ولتان کردند.
– ولی این دفعه جدی است. نه؟ شهر از سرباز پر شده. تمام شب صدای تیراندازی شنیدم،… این آقایان بالاخره کودتایشان را کردند، همین طور است؟… و حال دارند مرتب مردم را دستگیر می کنند…
شاعر متوجه شد که کمیسر گوش نمی کند. گفت؛
– منتظر چه هستیم؟ مثل اینکه دست و دلتان به کار نمی رود؟
کمیسر دانه های عرق را که در پیشانیش پیدا شده بود با پشت دست پاک کرد؛
– دارم پیر می شوم آقای ریکوس.
– شاید پیر شده باشید، مثل هر کس دیگر، اما تغییر نکرده اید.
کمیسر محکم اعتراض کرد؛
– چرا، تغییر کرده ام. شمایید که تغییر نکرده اید، هنوز ول کن آن دوز و کلک های سرخ تان نیستید و حال آنکه کافی است چهار کلمه اعلام کنید؛ «انکار می کنم… دیگر در سیاست دخالت نخواهم کرد…» اجازه بدهید بهتان بگویم؛ برای مردی به سن و سال شما… که شاعرید و زن و بچه هم دارید…
شاعر با اندوه گفت؛
– دیدید کمیسر؟… شما تغییر نکرده اید. شما همیشه از من غیرممکن را می خواهید… می خواهید که شرافتم را بفروشم و در عوض…
کمیسر دستش را به علامت اعتراض بلند کرد؛
– عصبانی نشوید آقای ریکوس، … حرفی بود گفتم… اصرار نمی کنم، نشنیده بگیرید.
با حرکات آهسته و حساب شده شروع کرد کمربندش را که هفت تیر به آن آویزان بود دور شکمش که کمی گوشت آورده بود مرتب کند و ادامه داد؛
– چرا، تغییر کرده ام، وقتی که جوان بودم… و یک مفتش عادی دوره متاکساس بودم، همه شما کمونیست ها و سوسیالیست ها و هر آنچه با «ایست» تمام می شد، در نظر من از آلمان ها بدتر بودید، از انگلیس ها بدتر بودید… عین شیاطین بودید،…
– و حالا؟
کمیسر زیرلب غرغر کرد؛
– حالا، با گذشت سال… آدم های خوب هستند… و آدم های بد… همه عین هم نیستند… و بعدش … هوم… خودتان می دانید. من شعرهای شما را دوست دارم،…
– حتماً توجه کرده اید مانولیس که شاعرها طرفدار شما نیستند،
کمیسر از اینکه دید شاعر او را با اسم کوچکش صدا زد و از ساده لوحی آرام و در عین حال طنزآمیز او نخست هیجان زده شد. برای آخرین بار مقاومت کرد و با لحن جدی گفت؛
– خوب، خوب، من به آن آدم های خیالباف کاری ندارم… ولی شما آقای ریکوس… شما فرق می کنید… آه، خیلی متاسفم، خیلی…
نگاهی به دور و بر خودش انداخت. در این محله دور از مرکز شهر و در این باغ، همه چیز بسیار آرام بود … و اگر…؟ اندیشه یی که در مغزش پیدا شده بود، سخت غیرعادی بود اما امکان عملی شدن داشت. البته پای وظیفه در میان بود… اما وظیفه در قبال چه کسانی؟… این نظامیان خشن را او حتی نمی شناخت و فهرست سیاهی که جای حکم توقیف را گرفته بود، امضای سرهنگی را داشت که او اسمش را هم نشنیده بود. نفس زنان گفت؛
– آقای ریکوس… چطور است که فرارتان بدهم؟… نه برای اینکه از پشت بزنم تان، نه نه،… چه فکر می کنید؟ … برای اینکه واقعاً فرار کنید، … کافی است از پرچین به آن طرف بپرید و از وسط باغ ها فرار کنید… کار تمام است، … طبعاً لازم می شود که من خانه تان را بگردم و از زن تان بازجویی کنم و طبعاً باید به ترتیبی خودم را هم تبرئه کنم، چون معاونم در این حوالی است، می فهمید که… فقط دو سال به بازنشستگی دارم…
شاعر نگاه روشنش را به صورت کمیسر دوخته بود. آری، این مانولیس پیر تغییر کرده بود، نه، او به هیچ وجه شوخی نمی کرد، حاضر بود که بی هیچ قید و شرطی شاعر را آزاد کند، … چه وسوسه یی،… اما شاعر هر چه بیشتر فکر می کرد، چهره اش گرفته تر می شد. کمیسر با لحنی مصرانه پرسید؛
– خوب، موافقید؟…
– کمیسر، شما مرد خوبی هستید، ولی هیچ می دانید که زندگی در خفا یعنی چه؟… نه، حتماً نمی دانید، … ماه ها و شاید سال ها آدم تحت تعقیب باشد، دائماً با ترس زندگی کند و همه نزدیکانش را و کسانی را که پناهش می دهند به خطر بیندازد… من هم پیر شده ام… خسته ام… تازه اگر یک فرد سیاسی بودم موضوع فرق می کرد، … ولی نه، حالا اصلاً نمی دانم این به اصطلاح آزادی را باید چه کارش کنم… خوب، کمیسر، همه این چیزها را فراموش کنیم، من با شما می آیم،
شاعر از جا برخاسته بود. در چهره او که گذشت سال ها و رنج طولانی استخوانی اش کرده بود، تصمیم با لبخندی درآمیخته بود. کمیسر هم که مجذوب شده بود به نوبه خود بلند شد. با لکنت زبان گفت؛
– حالا که این طور است… حالا که شما… خودتان می خواهید… ولی این درست نیست. شما شاعر بزرگی هستید… شما خطرناک نیستید…
شاعر پرسید؛
– آه، راستی، این طور فکر می کنید؟…
چمدان را برداشت و طوری خم شد که گویی می خواست بازش کند.
کمیسر تحت تاثیر این حرکت قاطع و مصممانه به طور غریزی یک قدم به عقب برداشت و با لحن مشکوکی پرسید؛
– توی چمدان چه دارید؟…
شاعر که گویی اقناع شده بود سری تکان داد و چمدان را به زمین گذاشت و گفت؛
– کمیسر، ترس شما ریشه دارتر از آن است که فکرش را بکنید، … می دانید توی آن چه دارم؟… شعرهایم،…
شاعر و کمیسر مدتی چشم در چشم هم دوختند. از خانه کوچک همسایه صدای نق و نق بچه کوچکی بلند شد. از دوردست غریو شلیک تیرهایی برخاست که با رگبارهای کوتاه مسلسل همراه بود. کمیسر که سرش را پایین انداخته بود، بی آنکه متوجه زندانی اش باشد، به سمت در کوتاه باغ روان شد. هر دو طوری راه می رفتند که تا حد امکان از شن های زیر پایشان صدایی بلند نشود.
