چرا آیین شب یلدا و کریسمس تقریبا بر هم منطبق هستند؟!
ضیاء فتح راضی: میترائیسم یا مهرپرستی یکی از آیینهای مذهبی ایران قدیم بود و مهمترین جشن آن (یلدا)-تولد مهر در اولین شب زمستان (درازترین شب سال) برگزار می‌شد.
با برقراری آیین زرتشت گرچه در متون مذهبی از مهر به‌عنوان یکی از ایزدان (فرشتگان) یاد می‌شد ولی میترائیسم اهمیت خود را در ایران به‌عنوان یک مذهب مستقل از دست داد. بعدها طرفدارانش دوباره آن را در منطقه فریقیهٔ آسیای صغیر احیاء کردند.
متعاقب جهانگشاییهای امپراطوری رم در سدهٔ اول قبل از میلاد این آیین توسط اسیران جنگی به رم رفت و به تدریج در آن‌جا ریشه دوانید و در سه سدهٔ نخستین بعد از میلاد گسترش یافت و علاوه بر برخی از امپراطوران، طرفداران زیادی بین تجار و لشکریان پیدا کرد به‌طوری که در آغاز سدهٔ چهارم بیش از 300 معبد میترائی «مهرابه» در ایتالیا وجود داشت و قاطبهٔ مردم شب یلدا را جشن می‌گرفتند.
در ضمن، این آیین توسط لژیونرهای رومی به مناطق تحت نفوذ امپراطوری از جمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت و مهرابه‌های متعددی در آن کشورها ساخته شد. بقایای یک مهرابه در سال 1954 هنگام بازسازی در زیر Walbrook House لندن کشف و پس از مدتی در کنار خیابان Queen Victoria Street بازسازی شد.
امپراطور کنستانتین اول-که به نام پدر کلیسا مشهور است و سالها بعد پایتخت روم شرقی را بنا کرد و به نام خود قسطنطنیه نامید-در سال 312 ایتالیا و رم را تسخیر و به خاطر علاقه‌اش به دین مسیح در سال 313 فرمانی را در میلان برای آزادی و برابری مذاهب صادر کرد.سپس برای جلوگیری از نفوذ و شیوع آیین میترا و بر پایی جشن یلدا در امپراطوری رم دستور داد که چون مسیحیان نیز حضرت عیسی را مظهر نور می‌دانند یلدا را به‌عنوان روز تولد مسیح جشن بگیرند.
این موضوع را مسیحیان متعصّب نپذیرفتند زیرا آنها بر پایی جشن تولد و به خصوص یلدا را جزء آیین کافران و مشرکین pagans می‌دانستند. از پیروان این گروه هنوز هم طرفداران بخشی از کلیسای ارتدکس و از جمله ارامنه کریسمس روز 25 دسامبر را جشن نمی‌گیرند.
در ضمن روز مذهبی هفته از روز شنبه Sabbath که یادآور آیین یهود بود به روز یکشنبه Sunday (مهرشید-روز مههر) تغییر داده شد و به این ترتیب آخرین رشته‌ای را هم که بین دو مذهب مسیح و موسی وجود داشت از بین بردند.
مدتی بعد که جشن کریمس به اندازهٔ کافی جا افتاد، مسیحیت در امپراطوری رم به‌عنوان مذهب رسمی اعلام گردید.در سال 331 تمام اموال معابد میترائی را به نفع کلیسا مصادره کردند.حتی الامکان به جای معابد میترائی کلیسا ساخته شد و در جایی که مهرابه‌ها زیر زمین بودند کلیسا بر بالای آنها بنا شد. مهمترین نمونهٔ این ابنیه کلیسای San Clemente رم است که هنوز هم دائر و در زیر آن بقایای مهرابه و کلیسای اولیه‌ای هم که روی آن ساخته‌شده بود قابل بازدید می‌باشد.
در سال 390 تمام مذاهب غیر از مسیحیت ممنوع شدند و عملا به مسیحیان افراطی اختیار داده شد که بقیهٔ مهرابه‌ها را خراب کرده پیروان میترا را قتل عام کنند. این کار میترایی زدایی چنان با شدت و دقت انجام گرفت که اکنون به‌عنوان نمونه ظاهرا حتی یک کتاب از مراسم و آیینهای این مذهب قدیمی باقی نمانده است.
علت عدم انطباق تاریخ کنونی کریسمس (25 دسامبر) و یلدا (21 دسامبر):
گاهشماری در اروپا از صدها سال پیش از میلاد متداول بود ولی تقویم دقیقی وجود نداشت. در سال 46 قبل از میلاد که به آخرین سال اغتشاش تقویمی مشهور است (Last year of confusion) به دستور جولیوس سزار، منجم اسکندریه‌ای به نام Sosigenes تقویمی براساس گاهشماری شمسی مصری‌ها تهیه کرد.
بر مبنای این تقویم که در آن مدت سال 365 روز و شش ساعت فرض می‌شد،25 مارس روز اول بهار به حساب می‌آمد. به این ترتیب هنگام اعلام برابری مذاهب و آغاز برگزاری جشن کریسمس اول زمستان با روز 25 دسامبر مطابق بود و طبیعه جشن کریسمس و یلدا نیز در شب 25 دسامبر برگزار شد.
در اولین کنفرانس جهانی مسیحیت که به توصیهٔ کنستانتین در سال 325 در Nicaea نزدیک قسطنطنیه بر پا گردید با این عنوان که به علت دقیق نبودن چهار روز تأخیر در تقویم به وجود آمده است آن را تغییر دادند و 21 مارس را اول بهار اعلام کردند.در نتیجه اول زمستان با روز 21 دسامبر منطبق شد ولی ضرورتی نبود که تغییری در تاریخ کریسمس داده شود و احتمالا ترجیح داده می‌شد که کاملا خاطرهٔ شب یلدا از اذهان زدوده شود. امروزه در کمتر منبعی به ریشه و تاریخ واقعی روز کریسمس اشاره می‌شود.
تغییر و تصحیح تقویم بار دیگر در قرن شانزدهم انجام گرفت. در سال 1582 به دستور پاپ گرگوری سیزدهم روز بعد از چهارم اکتبر، روز 15 اکتبر اعلام شد. پس از گذشتن متجاوز از چهار قرن این فرمان و دستورات دیگر از جمله قرار دادن اول ژانویه به‌عنوان اولین روز سال به صورت کلی مورد قبول مردم واقع شده است ولی هنوز هم قسمتهایی از کلیسای ارتدکس این تقویم و پیشنهادهای کنفرانس (نیسه آ) را قبول ندارند و تاریخهای مذهبی را بر مبنای تقویم (جولین) حساب می‌کنند.
در ایران پس از گذشت چند هزار سال هنوز هم شب یلدا به‌عنوان یک سنّت و آیین قدیمی و بدون توجه به سابقهٔ اصلی آن جشن گرفته می‌شود.
لندن-9 سپتامبر 1992
