پیشینه تاریخی و فرهنگی شب یلدا؛ جشن تولد خورشید، جشن زایش مهر

یلدا جشن تولد خورشید یا جشن زایش مهر است. مهر یا میترا پدیده‌ای جالب در تاریخ ایران و جهان به شمار می‌رود. یکی از آیین‌های کهن ایرانی که زمانی جهانگیر شد، مهرپرستی (میتراییسم) بود. این کیش پیام جهانی با خود به همراه داشت که همه انسان‌ها در زیر یک اندیشه واحد به خاندانی بزرگ تبدیل شوند. مهرپرستی آیینی بود که همه انسان‌ها را به صلح همگانی دعوت می‌کرد.

مقوله globaliztion که در زبان فارسی به «جهانی شدن و جهان گستری» ترجمه شده است در واقع همانند «جهان‌شمول شدن یا یکپارچه شدن» جهان است، که ریشه در آیین مهر دارد. بینشی که جدایی مرزها، ملت‌ها، همچنین احساسات قومی را ناروا می‌شمارد و احترام به حقوق همه انسان‌ها و مهر ورزیدن را تبلیغ می‌کند. جشن شب یلدا از آیین مهرپرستی ایرانیان باقی مانده است؟ آیینی که پس از راهیابی به اروپا «در سنت مسیحی» شب تولد عیسی شد و مسیحیان شب تولد مسیح را در همان ایام قرار دادند. چنین است که شب اول زمستان و شب یلدا به تقریب با جشن تولد مسیح (کریسمس) همزمان است.

روز یکشنبه یا «مهرشید» در آیین مهر، که در زبان انگلیسی Sunday یا «روز خورشید» نامیده می‌شود و همچنین بابانوئل، مراسم غسل تعمید، عید پاک، و جشن مهرگان و نشان دادگستری از آیین مهرپرستی ایرانیان به ارمغان مانده است. یلدای ایرانی و کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته‌اند.

ریشه مهر

در کتاب مقدس ودا، متعلق به هندیان باستان، نام مهر به صورت میترا چندین‌بار تکرار شده و معنای «پیمان» می‌دهد. در کتاب اوستا، نامه دینی ایرانیان باستان، نام میترا می‌آید و سرودی به نام «مهر یشت» در ستایش او آمده است.

زنده‌یاد دکتر محمد معین در مقاله «روز شماری در ایران باستان» در خصوص ریشه مهر چنین می‌نویسد:

دو اوستا «میثره» و در پارسی باستان و سانسکریت «میتره» و در پهلوی «میتر» آمده و ازآن فرشته فروغ و روشنایی مراد است» میترا در ایران پیش از زرتشت، خدای بزرگ آریایی بود که خدای روشنایی، دادگستری، وفا به عهد و پیمان، دوستی و محبت شمرده می‌شد.

زرتشت، ایرانیان را به پرستش خدای یگانه (اهورا مزدا) فراخواند، و دیگر پرودگاران آریایی، از جمله میترا را به رتبه فرشتگی تنزل داد. ایرانیان نتوانستند یکباره خاطره میترای آریایی را از یاد ببرند، بر مرتبه او افزودند و به مقام پرستش ارتقا دادند. چنان که در بند دوم مهریشت، اهورا مزدا به زرتشت گوید: «من مهر را مانند خود شایسته ستایش و سزاوار نیایش آفریدم». در دوران پانصد ساله حکومت پارت‌ها (اشکانیان)، آیین مهر، آیین رسمی ایران بود.

ریشه یلدا

یلدا واژه‌ای است سریانی به معنای تولد. در اصطلاح عمومی آن را شب چله می‌گویند. و میان آن را ناتالیس انویکتیو (Natalis Invictus) یعنی روز تولد (مهر) شکست ناپذیر نامند. ابوریحان بیرونی در اوایل سده پنجم هجری در کتاب آثار الباقیه در باره یلدا چنین می‌نویسد. «این شب در مذهب رومیان عید یلداست و آن میلاد مسیح است.».

در گاه‌شماری ایران باستان، سال با فصل سرد شروع می‌شد، خود واژه سال که ازآن زمان به یادگار مانده است، از واژه «سرده» گرفته شده است. از این‌جا معلوم می‌گردد که سال اوستایی روزگاری با فصل سرما یعنی از نقطه «انقلاب زمستانی» و اول دی‌ماه آغاز می‌شد و اول سال مسیحی که در فصل سرد و از اول ژانویه شروع می‌شود، یادگاری از همان دوارن‌ها است.

شب یلدا یا شب چله، شب اول زمستان و درازترین شب سال است و فردای آن با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی فزونی می‌یابد، ایرانیان باستان شب آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا تولد خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند.

نماد جهانی ایزد مهر

ماه فهتم ایرانیان به نام مهر خوانده می‌شود و برابر است با ماه قمری بابلی‌ها به نام ترازو، از این رو در ایران باستان، مهر را به نام «ترازودار» می‌خواندند و اعتقاد داشتند که «ایزد مهر» با ترازوی در دست، ارواح مردگان پس از مرگ را داوری خواهد کرد و از آن هنگام، علامت یا نماد ترازو و در ایران، علامت دادگستری شد. این نشان را ابتدا (تصویرتصویر) اقوام آریایی و بعد همه مردمان جهان پذیرا شدند و رواج یافت.

بنابر باورداشت کیش زرتشت، روح یک قوه ابدی است و سه روز پس از مرگ از بدن جدا شده و پیش محکمه اهورا مزدا حاضر می‌شود و قاضی این محکمه «میترا یا فرشته مهر» است که اعمال آدمی را می‌سنجد.

مراسم شب یلدا

آنچه از مراسم شب چله یا شب یلدا در میان ایرانیان مانده است، شب‌نشینی شب چله است. یلدا را می‌توان جشن گردهمایی خانوادگی دانست. در این شب خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده جمع می‌شوند و تا نیمه شب در سرمای آغازین زمستان با شادمانی به گفت‌وگو و خوردن آجیل مخصوص، میوه (هندوانه و آنار) و شیرینی می‌پردازند.

یکی از رسم‌های شب یلدا، فال حافظ گرفتن است. فال حافظ در سده‌های اخیر به رسم‌های شب چله افزوده شده است.

زنده‌یاد دکتر بهرام فره‌وشی در کتاب «جهان فروری» در خصوص مراسم شب چله می‌نویسد. «اما رسمی جالب که در شهر کرمان رواج دارد. این است ک در این شب مردم گاه تا صبح بیدار می‌مانند و می‌پندارند که درآن شب قارون به شکل هیزم شکنی که پشته هیزم بر پشت دارد به خانه نیکوکاران مستمند می‌رود و به آنها هیزم می‌دهد و این هیزم‌ها تبدیل به شمش‌های طلا می‌شوند و در ایام قدیم برخی از مردم به چله می‌نشستند و چهل روز مراسم چله‌نشینی انجام می‌دادند و به امید اینکه قارون به خانه آنها وارد شود و به آنها شمش بدهد. این رسم یادآور بابانوئل در مراسم کریسمس است و می‌رساند که یلدای ایرانی و کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته‌اند». سنایی در سده پنجم هجری در باره شب یلدا و تقارن آن با تولد عیسی مسیح چنین سروده است.

به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا

برگرفته از مقاله «پیشینه مهر پرستی» در ایران و تاثیر جهانی آن، نوشته مجتبی انوری،1381.