کتاب ازدواج کودکان – کنکاشی در 100 سفرنامه‌ دوران صفویه و قاجاریه

دوران کودکی نیز مانند «مفهوم کودکی» در طول تاریخ اغلب نادیده گرفته می‌شد. به رغم اهمیت اجتماعی‌ای که دوران کودکی برخوردار است، این دوران در علوم اجتماعی نیز زمانی، نمود چندانی نداشت.

تنها در دهه‌های اخیر است که توجه اندیشمندان روان شناس به ویژه روان شناسان رشد، انسان شناس و تاریخ دانان به کودکی جلب شده است.  یکی از این مسائل مربوط به ازدواج است که از آن به عنوان «ازدواج کودکان» یاد می شود. کودکانی که در دنیای امروز با ازدواج پیش از موعد، به یکباره و به شکلی ناگهانی وارد دنیای بزرگسالی می شوند، با مسائل و مشکلاتی مواجه می شوند که شناخت این مسائل نیازمند مطالعات علمی دقیق و موشکافانه است.

با نگاهی کلی به گذشته، می توان دریافت که ازدواج و تشکیل خانواده، طی قرون متمادی یکی از ارزش های جامعه ایرانی بوده است؛ به گونه ای که چارچوب های ذهنی ایرانیان (اعم از آیین زرتشتی یا تفکر اسلامی) نه تنها به طور عمومی با آن منافات نداشته، بلکه از آن پشتیبانی نیز کرده است. اما پژوهش های مرتبط با تاریخ ازدواج در ایران، تاکنون عمدتا مسائلی چون نگاه های کلی به «ازدواج در ایران پیش از اسلام»، «نقش اسلام در بیان اهمیت نهاد خانواده» و به طور کلی به اثبات اهمیت ازدواج و تشکیل خانواده در جامعه ایرانی متمرکز بوده اند. لذا پژوهشی که به طور جداگانه به مسئله «سن ازدواج» و به گفتاری دقیق تر «ازدواج کودکان» در دوران گذشته بپردازد و ابعاد مختلف آن را مدنظر قرار داده باشد، وجود نداشت.

این خلأ مطالعاتی منجر گردید تا کتاب «ازدواج کودکان -کنکاشی در صد سفرنامه‌ی دوران صفویه و قاجاریه» نوشته شود.

این کتاب درصدد پاسخگویی به سؤالاتی از این دست است: متون در دسترس نظیر سفرنامه ها در مورد جایگاه و سن ازدواج به ما چه می گویند؛ وضعیت واقعی سن ازدواج در ایران چگونه بوده است؛ آیا «ازدواج کودکان» ویژگی ای دیرینه در تاریخ و جامعه ایرانی بوده است؟ آیا ازدواج کودکان بخشی از تاریخ فرهنگی – اجتماعی ایران بوده؛ آیا ازدواج کودکان همواره به مثابه ویژگی ای فرهنگی مورد تأکید و سفارش بوده یا به مثابه «عملکرد» در رفتار مردم مشاهده می شده است؛ آیا به راستی ایران جامعه ای بود که ازدواج کودکان در آن امری رایج و عمومی محسوب میشد یا اینکه این امر فقط ساخته و پرداخته ذهن کسانی است که با استناد به برخی موارد عینی و تجربی، حکم به عمومیت ازدواج کودکان در ایران داده اند؛ علل زمینه ساز و پیامدهای ازدواج کودکان چه بوده است و…

بدین منظور، به بررسی دو دوره تاریخی نه چندان دور از تاریخ ایران بعد از اسلام پرداخته خواهد شد: دوران صفویه و دوران قاجاریه.

کتاب حاضر در دوازده فصل تنظیم شده است.

در فصل نخست به بیان کلیات و تعریف مفاهیم اساسی در حوزه ازدواج کودکان پرداخته شد.

در فصل دوم عمومی بودن ازدواج کودکان ایرانی در دو دوره مورد بحث، تشریح گردیده

در فصل سوم و چهارم به ترتیب، به معیار ازدواج کودکان و غیرشخصی بودن آن اشاره شد. تشریح تشریفات ازدواج کودکان بر اساس تفاوت های دینی و قومی در فصل پنجم صورت گرفت.

در فصل های شش تا هشت نیز به علل، پیامدها و راهکارهای ازدواج کودکان پرداخته شد.

در باب ناهمسانی های سنی ازدواج کودک-دختران نیز در فصل نه توضیح داده شد.

در فصل ده اولین مقاومت هایی که در برابر ازدواج کودکان در حوزه های نظم و نثر شکل گرفت، تشریح گردید.

در فصل یازدهم، نمونه ای تاریخی از این پدیده را در دوران قاجار مورد بررسی قرار داده که برگرفته از کتاب خاطرات تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار بوده است

و در نهایت در فصل دوازدهم، به جمع بندی مباحث مطروحه در کتاب پرداخته شد.

جهت مطالعه درباره ازدواج کودکان و با توجه به ماهیت موضوع به منابع و متون مختلف برجای مانده از این دوران رجوع شد. این منابع که به لحاظ کمی و کیفی از جمله منابع مهم و مفید دوران صفویه و به ویژه قاجاریه هستند، شامل سفرنامه ها، اسناد، روزنامه ها، نشریات پراکنده، نقاشی ها، عکس ها، تصاویر و… می شوند. اما با وجود منابع متعدد و مطالعه وقت گیر و دقیق آنها، به جهت کمرنگ بودن پدیده مورد بررسی، در نهایت و به ناچار به متون معدودی ارجاع شد. در این میان نوشته های خارجیان در قالب خاطرات و سفرنامه از دوران صفویه و قاجار مفید تشخیص داده شد. به عبارتی دقیق تر، یکی از منابع ارزشمند برای مطالعه موضوع ازدواج کودکان در دوران صفوی و قاجاری «سفرنامه ها» هستند، چرا که مسافران خارجی فراتر از ذهنیت ایرانیان به بیان رویدادهایی پرداختند که برایشان قابل توجه و شگفت انگیز بوده است و این درست همان وقایعی است که در بسیاری از موارد برای ایرانیان بدیهی انگاشته شده.  سفرنامه ها همچون تابلوی نقاشی از صحنه های مختلف اجتماعی جامعه، تصاویری را بدست می دهند که می تواند در مطالعات و بررسی های تاریخی، جامعه شناختی و مردم شناختی به کار آیند.

به طور کلی، سفرنامه ها و شرح خاطرات از منابع مهم مطالعات و بررسی های تاریخی، جامعه شناختی و مردم شناختی کشورهای شرقی است. در این سرزمین ها، جهل و بی سوادی عمومی، وابستگی تام و تمام بیشترین دانش آموختگان به دستگاه حکومتی و خدمات دیوانی، ممیزی مسلط بر جامعه از سوی نظام ارزش های فرهنگی مستقر، و حکام مستبد و خودکامه کمتر فرصتی برای بررسی ابعاد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی زندگی اجتماعی مردم به دست داده است.

توصیف پدیده ازدواج در سنین پایین و تشریفات و مراسمات مرتبط با آن، نشان از اهمیت آنها در ذهنیت این سفرنامه نویسان داشته که ناظر بر وجود کاستی های موجود در جامعه ایران آن دوران نیز بوده است. علاوه بر این، توصیف پدیده مذکور میزان شناخت و درک آنها از این پدیده را عیان می سازد. بدین ترتیب، آنان نه تنها اطلاعات مختلف درباره ایرانیان حتی براساس تفکیکهای زندگی شهری، روستایی و عشایری یا بر مبنای ایرانی یا غیرایرانی بودن یا بر حسب تفاوت های مذهبی و قومی را مطرح ساخته اند، بلکه در مقام مقایسه برآمده و زندگی ایرانیان را با مردم کشورهای خودشان نیز مورد قیاس قرار داده اند.

کتاب ازدواج کودکان

کنکاشی در صد سفرنامه‌ی دوران صفویه و قاجاریه

نویسنده: عهدیه اسدپور    

نشر علم