آنتوان سوروگین – عکاسی که منظره‌های دوران ناصر الدین شاه را به تصویر کشید
آنتوان سوروگین در ۱۸۳۰ میلادی در تهران به دنیا آمد. پدرش ارمنی و از اتباع روسیه تزاری و دیپلمات و شرق شناس بود، مادرش نیز اهل گرجستان روسیه. وقتی پدر در یک سانحه سواری در تهران کشته می شود و دولت تزاری از دادن حقوق او به خانواده اش سر باز می زند مادر او تصمیم به بازگشت به تفلیس گرجستان می گیرد و بعد از مدتی به شهر کوچک و ارزان تری بنام آکولیس کوچ می کنند و آنتوان در همانجا رشد می کند. بعدها او برای تحصیل در زمینه نقاشی و عکاسی به تفلیس می رود و آنجا با عکاسی به نام دیمیتری ایوانویچ ژرماکف آشنا می شود. ژرماکف از سال ۱۸۷۰ میلادی مشغول سفر و عکاسی از ایران بوده است که تا زمان آخرین سفرش به ایران در سال ۱۹۱۵ موفق به تهیه ۲۴، ۵۵۶ عکس از ایران می شود. سوروگین نیز پس از آشنایی با ژرماکف تصمیم می گیرد به ایران سفر کند تا از جغرافیا، فرهنگ و مردمان ایران عکسهایی تهیه کند.
در سال ۱۸۷۰ به همراه برادرانش کولیا و امانوئل به ایران سفر می کند و اولین عکسهایش را از آذربایجان، کردستان و لرستان می گیرد. او ابتدا استودیو عکاسی ای در تبریز دایر می کند و سپس به تهران می آید و در خیابان علاءالدوله به کسب و کار عکاسی می پردازد. در تهران با خانم لوییز گرجیان که از خانواده ای ارمنی ایرانی بود ازدواج می کند و صاحب هفت فرزند می شود.
عکسهای او توجه ناصرالدین شاه را جلب میکند و شاه او را به عنوان یکی از عکاسان دربار ناصری انتخاب میکند و پس از چندی به او لقب خان می دهد و از آنجا آنتوان سوروگین در ایران به آنتوان خان معروف می شود. همزمان با عکسهای آتلیه ای که در تهران از بسیاری از حاکمین و خوانین محلی می گیرد با برخی از آنها دوست می شود که بعدها آنها امنیت سفرهای او را برای عکاسی در نقاط مختلف ایران تامین می کنند. اخلاق خوش، روی گشاده و تسلط او بر زبان فارسی نزدیکی او را به سوژه هایش دوچندان می کرد و حاصل این سالها برایش بیش از ۷۰۰۰ شیشه عکس بود.
او همچنین سفرهای متعددی به اروپا داشت و سعی می کرد از آخرین دستاوردهای صنعت نوپای عکاسی بهره مند شود. عکسهایش دو جایزه بین المللی را در ۱۸۹۷ و ۱۹۰۰ نصیب او کرد. در جریان جنبش مشروطه و به توپ بستن مجلس، به خاطر نزدیکی او با مشروطه خواهان، او و خانواده اش به سفارت انگلیس پناه بردند اما بمبی که توسط قوای مستبدین در کنار آتلیه اش در خیابان علاءالدوله کار گذاشته شد صدمه ای عظیم به آرشیو عکسهایش زد و در نهایت فقط ۲۰۰۰ عکس از آرشیوش سالم ماندند.
سوروگین پس از این حادثه به عکاسی ادامه داد تا اینکه در زمان رضا شاه دومین ضربه بزرگ به آرشیو عکسهایش وارد شد به این ترتیب که باقیمانده عکسهایش توسط دولت وقت، تحت این عنوان که عکسهای او نشان دهنده رژیمی کهنه و از بین رفته است و با تصویر ایران مدرن که دولت سعی به نشان دادن آن داشته منافات دارد، مصادره شد. سوروگین تا زمان مرگش در ۱۹۳۳ میلادی (۱۳۱۲ خورشیدی) در تهران اقامت داشت و استودیو او تا سالها پس از مرگش فعال بود.
بعدها در زمان محمد رضا شاه، دختر سوروگین موفق شد بخش کوچکی از آرشیو پدر را باز پس بگیرد و بدین ترتیب ۶۹۶ عکس را نجات دهد. نگاتیو شیشه ای این عکسها بعد ها خریداری و به موسسه اسمیتسونیان آمریکا اهدا شد.
بی شک سوروگین یکی از نوابغ کمتر شناخته شده دوران آغازین عکاسی بود و عکسهای باقی مانده از او از لحاظ انتخاب سوژه، کادر بندی و نور پردازی گواه این حقیقت است.
این عکسها برای محققین تاریخ، باستانشناسان، مرمت گران، عکاسان، مردم شناسان منبعی غنی و ذی قیمت محسوب می شود.
۱۶۸ قطعه از عکسهای او به موزه مردم شناسی شهر لیدن در هلند اهدا شده که این مجموعه در ۱۳۷۸ به همت نشر زمان در تهران به چاپ رسید.
کلیه ۶۹۵ نگاتیو شیشه ای موجود در موسسه اسمیتسونیان بصورت دیجیتالی اسکن شدند و به رایگان برای استفاده محققین بر روی اینترنت قرار داده شده اند که باید از زحمات سرکار خانم دکتر معصومه فرهاد مسئول بخش هنرهای اسلامی موسسه و همچنین خانم شبنم رحیمی گلخندان برای توضیحات و موضوع بندی عکسها تشکر کرد.
همچنین مجموعه دیگری از عکسهای چاپ شده سوروگین نیز به تدریج توسط موسسه اسمیتسونیان خریداری شدند و بر روی آرشیو اینترنتی سوروگین قرار داده شدند.
مجموعه عکسهایی که ازین شماره به بعد در بخارا به چاپ خواهد رسید با استفاده از همین آرشیو دیجیتال تهیه شده اند و مجموعه اول آن منتخب عکسهای مشاهیر دوره قاجار است که در ذیل مشاهده می کنید.
منبع: دانشنامه ایرانیکا، وب سایت موسسه اسمیتسونیان
شماره 99 نشریه بخارا
