چه کسی تختی را کشت؟ نوشته سرگه بارسقیان

درباره تراژدی زندگی و نه مرگ جهان پهلوان

جویندگان راز شکست غلامرضا تختی» در گیشه اکران نوروزی ۹۸ یک سؤال مشابه داشتند: چرا روایت زندگی جهان پهلوان نفروخت و فیلم سیاه و سفید بهرام توکلی چنین غریب از پرده سینماهای کشور پایین آمد؟ آیا جامعه دیگر قهرمان پرور نیست و یا اسطوره زدایی چنان ریشه دوانده که دیگر غلامرضا تختی هم نمی تواند در این زمانه محاکمه سلاطین، خاطره عیاران روزگار را زنده کند؟ یا شاید عیار تغییر کرده و مال برندگان از مال دهندگان ارجشان بیشتر است؟

مبهوتان شکست تختی از حریفان امروزی دو دسته اند: یکی آن ها که گفتند «تختی» سینمایی مغلوب «تختی» واقعی شد و نمایش مرگ خودخواسته اش آن را زمین زد؛ دوم آن ها که اسطوره زدایی از قهرمان را ستودند ولی گفتند بیان خودکشی اش نه تازگی دارد و نه جسارتی که حتی فرزندش هم می گوید تختی خودکشی کرده و این جلال آل احمد بود که «دروغ شهیدسازی» را راه انداخت. حرف این دو دسته یکی است: تختی خودکشی کرده اما دسته اول می گوید هنوز زود است که بگوییم چرا و دسته دوم می گوید دیگر دیر شده است که بگوییم چگونه؟

چنانکه بابک تختی همان حرفی را زد که جمشید مشایخی گفت؛ هر دو می گویند تختی چگونه مرد؛ خودکشی کرد. اما در اینکه چرا خودکشی کرد، مشایخی از بن بستی در زندگی خانوادگی تختی می گوید که «اگر با زنش زندگی می کرد، تختی نبود و اگر طلاق هم می گرفت تختی نبود. اگر خودش را می کشت تختی بود.» و فرزند گلایه مند است که منظور مشایخی از مشکل تختی با مادرش شهلا توکلی نه «اختلاف» که «خیانت» است وگرنه گفتن اینکه «جهان پهلوان یک مملکتی از دست یک دختر ۲۱ ساله خودش را کشته است، نابود کردن تختی است.»

حتی در مجادله های دیگر از واکنش فدراسیون کشتی به «اسطوره کشی» صداوسیما گرفته تا اعتراض روزنامه ای اصولگرا به «قربانی کردن یک اسطوره» در برنامه تلویزیونی و از آنسو کنایه کارگردان سینما در تلویزیون به «اسطوره شکنی» یک روزنامه اصلاح طلب و…کسی منکر خودکشی تختی نشد؛ اختلاف بر سر اینست که چه کسی و یا کسانی تختی را به مرگ آرام در اتاق ۲۳ هتل آتلانتیک در ۱۷ دی ۱۳۴۶ وادار کردند؟ ساواک یا شهلا؟ مردم یا زمانه؟ بویژه آنکه تختی خود این راز را مکتوم گذاشت و روایت ۵۰ ساله آل احمد و دیگران چنان غالب بود که هر نوع اشاره به خودکشی تختی قهرمان کشی تعبیر می شد. به باور فرزندش بابک، تختی رفته بود هتل به این امید که شاید یکی سراغش بیاید و نجاتش بدهد؛ وگرنه می توانست برود باغ خودش. در محاسبات جهان پهلوان اما سرنوشت مدیر هتل منظور نشده بود؛ امیرحسین ساعد که بعد از انقلاب «قاتل تختی» شد، نقشی که قبل از انقلاب و این روزها با فراگیری روایت خودکشی تختی به شهلا دادند. پرونده مرگ تختی یک متهم می خواست؛ ساواک و ساعد یا شکست (خانوادگی و ورزشی) و شهلا؟

سرنوشت تختی تراژدی بود؛ به قول لوریس چکناواریان که سوییت سمفونی «جهان پهلوان تختی» را ساخته تمام زندگی تختی تراژدی بود؛ حتی پیروزی اش در المپیک هم به تراژدی شبیه است. اما تراژدی ها چگونه شکل می گیرند؟ سایمون کرایچلی، فیلسوف بریتانیایی در کتاب جدیدش «تراژدی، یونانیان و ما» نوشته تراژدی نه یک بداقبالی خارج از کنترل که مصیبتی است که با آن همدست می شویم؛ مشارکت در بلایی است که نابودمان می کند؛ بدخواهی تقدیر نیست، بلکه همدستی ما با تقدیر است. این تعبیر از تراژدی به طرز غریبی با زندگی تختی عجین است. تراژدی تختی در متن تجربه اجتماعی ما ایرانیان ساخته شد؛ هم زندگی و هم مرگش. برای رهایی از عذاب وجدان تنهایی قهرمان، چاره ای جز خلق مرگی حماسی و رمزآلود از او نبود. این همان نقد محمدعلی سپانلو به مدعیان قتل تختی است که «آن ها ندانستند مهم زندگی او بود، نه مرگش، که او در زندگی اش شهادتی بزرگ را مردانه پذیرفته بود. پس چه تعجب که پهلوان در زندگی عادی شکست بخورد؟ آخر اسطوره که نمی تواند ازدواج کند.»

آنان که می پرسند تختی قهرمان را چه نسبتی با خودکشی، این شهادت بزرگ زندگی او را ندیدند. اینکه تختی حق اشتباه ندارد، حق شکست، حق اختلاف خانوادگی و حتی حق خلاص کردن خودش از دنیا. اسطوره کشی با غلبه مرگ خودخواسته تختی بر قتل تختی شروع نشد که با مشارکت اجتماعی در خلق تراژدی تختی در دوره زندگی بارها و بارها تجربه شد. «تهران مصور» در ۲۳ دی ۱۳۴۶ به نقل از خواهر تختی نوشت که غلامرضا به او گفته بود «من که بین مردم آبرو و حیثیت دارم نمی توانم پس از یک سال که از زندگی زناشویی ما گذشته از او جدا شوم.» روایتی که گناه مرگ تختی را به گردن شهلا می اندازد اما اشارتی ظریف به رنج او در زندگی در اجتماعی دارد که از جهان پهلوان انتظار چنین تصمیمی ندارد. همان روایت مشایخی که نه با زنش می تواند زندگی کند و نه طلاق دهد. چاره چیست؟ مرگ خود.

فروکاستن تراژدی مرگ تختی به اختلافش با شهلا پاک کردن صورت مساله تراژدی زندگی اوست که طی نیم قرن نادیده گرفته شده و شاید فیلم «غلامرضا تختی» توانست تا حدودی آن را روایت کند؛ نوعی مشارکت جمعی در ساخت بلای مرگ تختی که هم حکومتی که مانع ورودش به اماکن ورزشی شد را متهم کرد، هم غریبه و آشنایانی که فقط انتظار مالی از تختی داشتند را مقصر دانست و هم ورزشکارانی که با حسادتی ناتمام به جهان پهلوان او را بیگانه ای می دیدند ناهمرنگ با جماعت.

تراژدی تختی نه از مرگ که از تولدش شروع شد؛ از مصیبتی اجتماعی که عشق او به کشتی را در بدو کار تحقیر می کند و مثالی است از استعدادهایی که با مربیان بدخو و معلمان بدخلق در نطفه می میرند؛ از عدم برخورد درست جامعه با قهرمانی جهانی که انتظار پول پاشی از او دارند؛ از اشتباه حکومت در برخورد با چهره ای محبوب که علایق سیاسی مغایری با چارچوب های خود دارد و…

تراژدی تختی، همدستی همه ماست با تقدیری که ابرمرد می سازد و بر زمین می اندازد. کسی در اتاق ۲۳ هتل آتلانتیک را نزد. تختی در تنهایی جام مرگ خود را هم زد و این تنهایی تراژدی همگانی است که روز و شب در حال مشارکت در آنیم. نه با زندگی سازش می کند و نه مرگ را سرزنش می کند. قهرمان جهان را شهلا نکشت؛ این زندگی ما بود که تختی را کشت که نه عاشقی آموخته و نه امیدی اندوخته می شود که اتاق ۲۳ را چنین امن و آرام نکند تا کسی به در نزند و جانی به در نرود.

منبع: شماره 131 نشریه بخارا