شمس العماره چگونه ساخته شد؟ تاریخچه
ظاهراً گویا ناصرالدین شاه قبل از سفرهایش به اروپا با دیدن تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای غربی در مجلات فرنگی که آن زمان برای دربار به ایران می آمد، تمایلی پیدا می کند که بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت ممالک محروسه! ایجاد نماید تا از بالای آن خود و زنانش بتوانند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کنند. و بالاخره در حدود سال 1282 ه. ق. این قصد خود را با دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک در میان می گذارد و او را برای ساختن چنین بنایی در سمت شرقی ارگ سلطنتی مأمور می کند.
معیرالممالک به زودی به وسیله استادان و معماران ما هر ان زمان طرح عمارت را ریخته و پی کنی آن را شروع می کند. ساختمان شمس العماره پس از دو سال یعنی در سال 1284 ه. ق. به پایان می رسد و بعد از ساخته شدن آن را شمس العماره نامیدند تاریخ بنایش را به حساب جمل «کاخ شاهانشاه» ثبت و ضبط کردند.
این ساختمان را معیرالممالک به خرج خود ساخته و به علتی که بهتر است از نظر تکمیل تاریخچه بنا شرح آن را از زبان نواده اش دوستعلی خان معیرالممالک بشنویم، تقدیم ناصرالدین شاه کرد.
می گوید: «حاج میرزا حسین خان سپهسالار که با معیرالممالک نرد مخالفت می باخت نهانی چند تن را بر آن گماشت تا صورت مخارج بنای مزبور را با دقت بردارند و در آخر کار آن را برای مقابله با سیاهه تقدیمی معیر «که احتمال می داد هزینه ها را بیشتر نوشته باشد» به دست شاه داده و ضربتی کاری به کار رقیب خود برد.
پس از دو سال بنای شمس العماره به پایان رسید و مخارج آن از هر جهت با اثاثه و فرش و غیره به چهل هزار تومان بالغ گردید، روزی را جشن گرفتند و شاه رسماً به عمارت مزبور آمد و حاج میرزاحسین خان هم برای مشاهده نتیجه نقشه خود حضور به هم رسانید شعرا با مدیحه های آبدار مقدم خسروانه و میمنت بنای تازه را تبریک گفتند و شاه پس از بازدید اطاق ها و تمجید بسیار رو به معیرالممالک نموده گفت «فی الواقع بنای زیبا و با شکوهی است ولی باید برای دولت گران تمام شده باشد؟» معیر عرض کرد: قربان برای چاکر گران تمام شد، زیرا بنا تقدیم خاکپای همایونی و طومار آن اینست که از نظر مبارک می گذرد و گامی پیشتر نهاده صورت مخارج را به دست شاه داد، سلطان از شنیدن این سخن تغییر قیافه داده و بی اختیار نگاه خشمناک به حاج میرزا حسین خان افکند که معناً از نظر حضار پوشیده نماند….»
همچنین در کتاب المآثر والآثار درباره شمس العماره آمده است:
«… اولا عمارت شمس العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی این دولت جاوید شوکت می باشد. تالارهای آینه و ستون های بلند بزرگ از مرمر و ازاره و پله ها نیز کلا از مرمر مراتب زیادی الی بالای عمارت دارد. چهل ذرع ارتفاع این عمارت است و دو برج دارد با یک مهتابی که روی برج ها نشیمن عالی ساخته اند برای تفرج، وقتی که بالای آن برج ها می روند شهر تهران و اطراف و کوه ها و صحراها کلا پیدا و چشم انداز بسیار خوب و با روحی دارد در کمال خوبی می توان دید. حتی همه دره ها و آبشارهای کوه ها پیداست و در این عمارت هم از اسباب و اشیاء نفیسه بسیار است و ساعت بزرگی در بالای این عمارت می باشد که صدای زنگ ان در اکثر مواضع شهر شنیده می شود».
باز همو در المآثر و الآثار می نویسد:
«بنیان و بنیاد کوشک مبارک معروف شمس العماره که از عظایم آثار این شهریار و امتیازش بر جمیع ابنیه تهران بلکه ایران اظهر من الشمس است مشتمل بر طبقات خمس. و این یادگار بزرگوار چنانکه در اوایل این باب… اشارت شد به دستیاری دوستعلی خان معیرالممالک به سبک قصور عمارات فرنگستان طرح ریخته و پرداخته و بناء برداشته و افراخته شده است تاریخ تأسیس آن بنیاد و این اثر سعادت نهاد 1284 سال بیست و یکم از جلوس همایون است.»
طرح و نقشه شمس العماره گویا از خود معیرالممالک و معماری آن بااستاد علی محمد کاشی بوده است. دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک، فرزند حسینعلی خان معیرالممالک (متوفی به سال 1274 ه.. ق.) و پدر دوست محمد خان معیرالممالک (داماد ناصرالدین شاه) و جد دوستعلی خان معیرالممالک اخیر (نویسندهٔ کتاب «یادداشت هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه») است. مرحوم عباس اقبال در صفحه 67 شماره نهم و دهم سال چهاردهم مجله یادگار به اشتباه خود دستعلی خان نظام الدوله را شوهر عصمت الدوله و داماد ناصرالدین شاه پنداشته در حالی که او پدر داماد شاه بوده است.
آزما- شماره 157
