جشن شب یلدا، تولد مهر یا چله چه ریشه‌های تاریخی در فرهنگ ایران دارد؟

جشن شب یلدا، تولد مهر یا چله است که فرزندان ایران زمین پیش از تسلط ایرانیان بر این سرزمین اهورایی آن را جشن می گرفتند.

یلدا، گاه پیروزی فرشته بر دیو است که میراث داران یکی از کهن ترین تمدن های بشری همه ساله آن را تا صبح و پیدایش مهر با شادی و سرور به انتظار می نشینند. شب یلدا در میان اقوام ایرانی تسلط سرما، تاریکی و طولانی ترین شب سال است که این مردمان همیشه امیدوار آن را تا طلوع صبح و شکست دیو تاریکی و سرما و دمیدن خورشید جهان افروز بیدار می نشینند.در فرهنگ برهان قاطع آمده یلدا کلمه ای سریانی به معنای میلاد است و زمان آن نیز اول ماه جدی و آخر ماه قوس است، شب یلدا یا چله بزرگ، طولانی ترین شب سال نشانه یکی از ژرف ترین باورهای اقوام ایرانی به پیروزی همیشگی نور و روشنایی بر ظلمت و سیاهی و نیکی بر پلیدی است.پیشینه یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند، سابقه ای بسیار دراز داشته و مربوط به ایزد مهر است.

این رسوم ویژه آریایی هاست و به خصوص پیروان آیین مهر، هزاران سال است آن را در ایران زمین برپا می دارند. شب یلدا شب زایش مهر است که به یادگار این سنت و باور آن را جشن می گیرند. ریشه این باور و اعتقاد برمی گردد به گاهشماری و اندیشه هایی که ایرانیان پیرو مهر یا میترائیسم از آن داشتند. زمان اجرای مراسم شب یلدا، یا آنچنان که اصطلاحاً در بین توده مردم به شب چله معروف است، از چندین هزار سال قبل در ایران برگزار می شود. نخستین شب زمستان فردایش اولین روز زمستان زایش خورشید یا جشن تولد مهر، خورشید شکست ناپذیر است، زیرا روشنی روز و تابش خورشید و اعتدال هوا در نظر ایرانیان مظاهر نیک و خوشایند و امیدوارکننده است، تاریکی، شب و سرما را نیز از اعمال اهریمنی می پنداشتند، با ژرف نگری مشاهده می کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می شود و شب ها کوتاه است.

کم کم این باور برایشان پیدا شد که نور و روشنایی و ظلمت و تاریکی مرتب در نبرد و کشمکش هستند، در طول سال دریافتند که کوتاه ترین روزها، آخرین روز پاییز، یعنی روز سی ام آذر و بلندترین شب ها شب اول زمستان یعنی نخستین شب دی ماه است. پس از بلندترین شب سال، از آغاز دی ماه روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود، خورشید هر روز بیشتر در آسمان می پاید و نور و گرمای خود را به جهانیان عرضه می دارد، به همین جهت آن شب را یلدا نامیدند، یعنی تولد، زایش خورشید شکست ناپذیر.اقوام قدیم آریایی، اعم از هند و ایرانی و هند و اروپایی، جشن تولد آفتاب را در آغاز زمستان می گرفتند، به ویژه ژرمنی ها عید تولد آفتاب را در آغاز زمستان گرفته و آن را به خدای آفتاب نسبت می دادند، این با بلندتر شدن روزها هماهنگ است.ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه ص ۲۵۵ آورده: روز اول ماه دی، خور نیز نامیده می شود. در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانی لندن خره روز ثبت شده، در گاهشماری ص ۵۸ «خرم روز» نامگذاری شده است.

شب یلدا و روز دیگان (در ایران باستان ایام هفته وجود نداشت و هر روز برای خود نامی داشت) پیوند استواری با خورشید دارد، با مهر که از این روز بر تاریکی چیره می شود و رو به افزایش می نهد، اول دی روز خورشید است، روز مهر است و نزد ایرانیان، به ویژه مهر آیین ها بسیار گرامی بود و بزرگ ترین جشن یعنی جشن تولد مهر یا خورشید به شمار می رفت و آغاز سال محسوب می شد. آیین مهر از سوی ایرانیان در جهان غرب گسترش یافت، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی، به همین جهت روز ۲۱ دسامبر را که برابر با اول دی ماه بود، به عنوان روز تولد مهر یا میترای شکست ناپذیر جشن می گرفتند، اما در سده چهارم میلادی بر اثر اشتباهاتی که در کبیسه روی داد، تولد مهر نجات بخش، یا مسیحای منجی در ۲۵ دسامبر واقع شد و از آن زمان این امر تثبیت شد.لازم به یادآوری است تا آن زمان تولد عیسی مسیح در ششم ژانویه جشن گرفته می شد، در آن دوران دین اغلب رومیان و کشورهای اروپایی آیین مهر و میترا بود. هنگامی که کم کم مسیحیت در روم جا باز کرد متولیان کلیسا چون نتوانستند با برانداختن جشن تولد مهر در ۲۵ دسامبر غلبه کنند، همان روز را زایش حضرت مسیح اعلام کردند.

ثعالبی در کتاب شمارالقلوب می گوید: شب یلدا شب میلاد عیسی است و در درازی بدو مثل می زنند.

در فرهنگ سریانی به زبان انگلیسی تالیف پاین اسمیت هم یلدا با بابانوئل تطبیق داده شده است. لازم به ذکر است که فقط تولد مهر و هنگام و موقع زمانی آن نبود که در آیین مسیحیت تاثیر بسیار داشته بلکه در سلسله مراتب روحانیت (هفت مرحله تکامل مهری) و نوع لباس کاردینال ها و آداب و مراسم مذهبی آنان تاثیر شگرفی داشته و دارند.بیان این نکته لازم است که رنگ قرمز (سرخ) رنگ مورد علاقه و استفاده مهر آیینیان بوده و هست، بدین جهت عنایت خاصی به قرمز بودن هندوانه و انار در این شب داشته و داریم، زیرا رنگ شاد و سرورانگیزی است، در واقع امروزه همه مسیحیان جهان که شب تولد مسیح را جشن می گیرند و تا بامداد بیدار می مانند و با خوردن و نوشیدن به شادی می گذرانند، یادآور همان تولد مهر یا میترا، مسیحای نجات بخش یا سوشیانت را جشن می گیرند و اغلب مراسم و مناسک و آداب شان اقتباس شده از آیین مهر است، این همان چیزی است که در غرب به شکل بابانوئل مصداق می یابد و در هیبت پیرمردی با لباس قرمز و ریشی سفید و انبوه ظاهر می شود. باید گفت همه اینها به نوعی دیگر در باورهای باستانی ایرانیان وجود داشته است.بالاخره جشن یلدا نشانگر تقابل سرما، ناباروری، پژمردگی و مرگ با گرما، روشنایی، باروری، سبزی و زندگی است.

سفره شب یلدا

سفره شب یلدا، به نام سفره میزد MYAZD هم معروف است و میزد عبارت است از میوه های تازه مانند هندوانه، انار و انگور، سیب و گلابی و خربزه و به، میوه های خشک مانند برگه زردآلو، برگه هلو، انجیر خشک، سنجد، کشمش و آجیل شامل مغز گردو و بادام، پسته، فندق که در بین زرتشتیان به لرک LORK معروف است. به افتخار و ویژگی مهر یا خورشید همه حاضران از آن بهره مند شده و در خانه ای اگر فرد ناتوانی وجود داشته باشد که نتواند در آ ن جمع حاضر شود قسمتی از میوه ها و آجیل را به عنوان تبرک برایش هدیه می برند تا در این کار خیر هم بهره گردد.در این شب معمولاً رسم بر این بود که جهت حفظ کیان خانواده و اجتماع و بزرگداشت سالمندان این گونه مراسم در منزل یکی از بزرگان فامیل مثل پدربزرگ، مادربزرگ و … برگزار می شد و به شادی و برای عبرت آموزی با نقل قصه و اسطوره های دل انگیز و شادی آور و امیدوار کننده و شاهنامه خوانی و گرفتن فال و صرف میوه ها و شیرینی و آجیل گرد آمده تا صبح به جشن و شادی می پرداختند.

مراسم شب یلدا در برخی از نقاط ایران

شب یلدا مثل همه آیین  ها در شهرها و در بین اقوام مختلف با فرهنگ و سنن همان مناطق در هم آمیخته و ترکیب شده است.مثلاً در مناطق کردنشین مردم سنندج از سه ماه مانده به زمستان انگور بادامی را بر روی شاخه هایی از چوب یا طناب از سقف اتاقی خنک می آویزند، تا شب یلدا به همراه سیب و گلابی تناول نمایند. بیشتر خانواده های سنندجی هم چند عدد خربزه برای استفاده در این شب در ترشی می اندازند و در شب یلدا به جای هندوانه استفاده می کنند و انجام این کار را بی حکمت نمی دانند. خانواده هایی هم که دختر تازه عروس دارند در شب یلدا خنچه ای پر از میوه، شیرینی و آجیل به همراه خربزه ترشی برای دخترشان می فرستند. اگر دختری نامزد شده باشد نظیر این هدیه را از خانواده داماد دریافت می کند. در شهرهای نقده، پیرانشهر، اشنویه و مهاباد در شب یلدا بیت خوان ها به خواندن بیت کردی می پردازند و جوانان هم به جوراب بازی و فنجان بازی سرگرم می شوند ضمن تناول میوه ها و آجیل های تهیه شده. هم میهنان کرد بر این باورند که شب یلدا بدون برف و باران رونقی ندارد و بارش برف و باران در این شب را نشانه پربرکتی سال آینده می دانند.

زنان کرمانشاهی پوست آجیل شب یلدا را در آب روان می ریزند تا سال پربارانی داشته باشند. ریختن مقداری از آجیل شب یلدا را در آجیل عروسی شگون می دانند.مردم تکاب در شب یلدا گندم برشته می خورند و مقداری از آن را برای پرندگان به بام خانه می ریزند تا سال پربرکتی را داشته باشند. اهالی آذر  شهر شب یلدا هندوانه ممقان که ممتاز است و خواص آن را بیشتر می دانند، می خورند و عقیده دارند با خوردن هندوانه سوز و سرمای زمستان بر آنها اثر نمی کند. زنان آذرشهر پیش از فرا رسیدن زمستان و شب یلدا خانه تکانی می کنند.

ساکنان اردبیل همه شب یلدا یا شب چله بزرگ جشن می گیرند و پس از خوردن شام و هندوانه و خربزه و سایر میوه ها و خشکبار یکی از اعضای خانواده ماستی را که شبیه به پنیر درست شده بدین منظور آورده و با کارد می برد و می گوید: درد و بلاهایمان را امشب بریدیم و امیدواریم که عمرمان زیاد شود. خوردن ماست بریده شده را هم در شب یلدا سبب مقاومت بدن در سرمای زمستان می دانند.در مرند شب یلدا ضمن اجرای برنامه های تقریباً همسان با سایر نقاط کشور میوه هایی از قبیل هندوانه، سیب قرمز و انگور و آجیل و حلوای مخصوص که از شیره انگور تهیه می شود و مربای خانگی و غیره استفاده می نمایند ضمناً جهت خانواده عروس گذشته از خوراکی ها چراغی هم رسم بود که به همراه قواره ای پارچه هدیه می فرستادند (چراغ جهت روشنایی و خوشبخت بودن آنان.)

در فریدن اصفهان هم اهالی در منزل بزرگ فامیل جمع شده با آوردن محصول خود از قبیل میوه های زمستانی و خشکبار در برگزاری و هم بهره شدن و کمتر کردن هزینه اجرای مراسم او را یاری می نمایند بودن هندوانه، انار و انگور از ضروریات اجرای این مراسم است.اهالی شهرستان دامغان و روستاهای آن هم همانند سایر هموطنان جهت اجرای مراسم شب یلدا یا چله اهتمامی ویژه دارند و از چند ماه و روز قبل از آن با تهیه هندوانه، انار، خربزه و انگوری را که آونگ کرده یا به اصطلاح چیلو ریخته اند به اضافه خشکبار جهت استفاده میهمانان آماده می نمایند نقل قصه و داستان از جمله مراسم بایسته این جشن است ارسال سینی از میوه ها و آجیل و هدیه ای جهت عروس از زمان های دور در این شب مرسوم بوده که از سوی خانواده داماد برای خانواده عروس فرستاده می شد.جعفرشهری در کتاب تهران قدیم درباره خوراکی های مخصوص این شب و راز همنشینی آنها می نویسد: می گفتند با خوردنی های شب یلدا، مثل خوراکی های پای سفره هفت سین طبیعت گرم را می توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم کنند.

به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می برند هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می شوند توت، کشمش، خرما و مثل آن بخورند. در پایان ذکر این مطلب لازم است که در اجرای مراسم  ایرانی و در بین اقوام مختلف آن از گذشته های دور رازی مهم تر و نکته اساسی تری هم هست و آن اینکه آیین ها و سنت های ایرانی در عین سادگی حاوی مفاهیم و مضامینی بس ژرف هستند که در آن می کوشند رشته های عواطف و علائق و همبستگی را در نهاد خانواده و جامعه و حتی در بین هم میهمان گسترش داده و محکم کنند.

هنوز مشخص نیست لغت یلدا چه زمان و چگونه به زبان پارسی راه یافته است. اما گروهی از مورخان بر این باورند که شاید شکنجه ها و بدرفتاری هایی که با مسیحیان صورت می گرفت آنها را به سوی ایران در زمان ساسانیان روانه کرد و این گروه با مهاجرت به این سرزمین این لغت را در زبان پارسی جای دادند.اما بحث اصلی یعنی جشن این روز در این سرزمین رواج داشت و در بسیاری از فرهنگ های باستانی برگرفته از فرهنگ پارسی در این روز پیروزی نور بر تاریکی جشن گرفته می شد.چهار هزار سال پیش در مصر تولد مجدد حیات را در این شب و سپس به مدت ۱۲ روز که از ۱۲ حالتی که از خورشید در ماه های مختلف گرفته شده بود، جشن می گرفتند.پارسیان نیز در زمان فرمانروایی زرتشتیان با تشریفات خاص مذهبی این روز را گرامی می داشتند. در متون و کتاب های قدیمی درباره این روز آمده است: «آخرین روز ماه آذر پارسی که اهریمن از اهورامزدا شکست می خورد که روز تولد خورشید است و به خرم روز نیز معروف است.»«هتر الیزابت پترسون» محقق زرتشتی از دانشگاه بالتیمور می نویسد: بر اساس اعتقاد زرتشتیان آتش باید در تمام شب بسوزد تا اهریمن مغلوب شود و افراد خانه ضمن جشن و سرور برای در امان ماندن محصولات از سرما، دعا کنند.

با اینکه بسیاری از مراسم این جشن در طول سالیان دراز از میان رفته اما بر اساس مدارک موجود در این روز پادشاهان ساسانی با تن پوش های سفید مانند افراد عادی با ترک طبقه خود در میان مردم عادی حاضر می شدند و شاه بدلی که از میان مردم انتخاب میژشد در خیابان های شهر قدم می زد.

در دوران قدیم مصری ها نیز به مانند ایرانیان در این روز جشن فصل بذر را برپا می کردند که با الهام از این جشن ایرانی مصری ها خانه هایشان را تزئین می کردند و جنگ و خشونت در این روز فراموش می شد، همه در کنار هم جمع می شدند. پولدار و فقیر و برده ها و از نکات جالب این مراسم این است که فرزندان در این روز سرپرست خانه بودند و در همین حال تا صبح شمع روشن می کردند تا تاریکی و ظلمت فرار کند.با ظهور مسیحیت و اعلام روز تولد حضرت عیسی به عنوان مهمترین جشن مسیحیان این دو جشن یعنی یلدا و تولد مسیح در یک روز جشن گرفته می شد. این محقق زرتشتی می نویسد: با پیروزی اسلام در سرزمین پارس و شرایط حاکم بر ایران در سال های نخست، بسیاری از جشن های پارسی به فراموشی سپرده شد. در حال حاضر شب چله به یک جشن اجتماعی بدل شده که اقوام و دوستان در کنار هم جمع می شوند و میوه های خشک و تازه زمستان در این مراسم خورده می شود.

مردم دعا می کنند تا سرما محصولات آنها را از بین نبرد.کلیمی های ایران که دارای تمدن قدیمی هستند شب چله را با جشن درخت خود که همزمان با یلدا است جشن می گیرند و این جشن بسیار نزدیک به شب چله است.شمع ها روشن و میوه های مختلف در جشن چیده و گوشت خاصی طبخ می شود.در جنوب روسیه نیز جشن های بسیار نزدیک شبیه شب چله برگزار می شود. نان های شیرین به شکل حیوانات و انسان  چیده می شود، آتش روشن می کنند و به دور آن می رقصند.یکی از محققان دانشگاه بالتیمور در معرفی شب یلدا می نویسد: یلدا یک جشن است. با اینکه سال نو پارسی در مارس آغاز می شود، اما در این روز برای گرامیداشت طولانی ترین شب سال افراد دورهم جمع می شوند. این سنت از زمان زرتشت پیامبر بر جای مانده است. هر چند که در طول قرن ها بسیاری از جشن های زرتشتیان تغییر کرده و در حال حاضر ۳۰۰ هزار زرتشتی که در هند و ایران زندگی می کنند برخی از جشن های زرتشتیان را برگزار می کنند.یلدا در پاکستان و هند و در واشنگتن و شمال آمریکا از طرف زرتشتیان جشن گرفته می شود. در جشن شب یلدا که سال گذشته در واشنگتن برگزار شد بسیاری از زرتشتیان پارسی، هندی و پاکستانی تا طلوع خورشید با گوش دادن به موزیک های ایرانی به پایکوبی پرداختند.سال گذشته یکی از محققان زرتشتی در شب یلدا خطاب به مدعوین گفت: چقدر از مردم حاضر در اینجا درخت کریسمس را آماده کرده اند؟ تعدادی دست بالا رفت. سپس پرسید چند تن درخت یلدا را تزیین کرده اند، مدعوین متعجب شدند برخی خندیدند. این محقق با تندی گفت این چیزی است که شما باید داشته باشید: «درخت یلدا». زیرا درخت کریسمس از درخت یلدا گرفته شده است.

وی سپس ادامه داد که در دوران پارس باستان در شب یلدا درخت سبزی را تزیین می کردند که نشانه سبزی همیشگی باشد. یعنی روز تولد خورشید. دختران جوان آرزو می کردند و لباس های بافته شده از نقره را به دور درخت می بستند تا به خواسته خود برسند اما این رسم آرام آرام تغییر کرد.زیرا مسیحیان و پاپ لئو در قرن چهارم برای از بین بردن این سنت تلاش کردند و سرانجام پیروز شدند.همزمانی تولد مسیح با شب یلدا سبب شد که این دو جشن با هم برگزار شود ولی به تدریج با تغییر مداوم تاریخ، زمان آن تغییرکرد. در قرن هیجدم «لوتران» آلمانی با اقتباس از درخت یلدای پارسیان درخت کریسمس را به جمع تزیینات شب تولد مسیح آورد.با رواج اسلام در ایران، زرتشتیان مدت ها در خفا مراسم خود را برگزار می کردند تا حدی که بسیاری از سنت ها به دلیل مخفی شدن این جشن منسوخ شد و در بسیاری از نقاط مانند پاکستان و هند این رسم بسیار کم رنگ شده اما در ایران هنوز پا برجاست.به قولی شب یلدا زمان تولد مهر یا میترا است. طرفداران قوم آریا در ایران وهند و اروپا این شب را با کمی تغییرات در سنت ها جشن می گیرند. درابتدای شب اقوام و گروه های مختلف مردم گردهم جمع می شوند با روشن کردن آتش میوه های فصل زمستان و میوه هایی را که در طول تابستان خشک کرده اند می خورند و دعا می کنند و شعر می خوانند.

در حال حاضر تمامی مسیحیان جهان که آماده برگزاری جشن کریسمس هستند شب یلدای ایرانی را نیز با جمع شدن در کنار هم و ایجاد فضای آرام جشن می گیرند و به صبح می رسانند.

منبع:

Greenbelt Interfaith News Heather Elizabeth Peterson University Baltimour

Winter Solstice