جی.آر.آر. تالکین و دنیایی که در هابیت‌ها و ارباب حلقه ها خلق کرد

شاید در میان نویسندگان مختلف و برجسته جهان، جی.آر.آر. تالکین، جزو آنانی باشد که در تمامی آثارش همواره یک فضا و لحن کلی حاکم بوده است. در تحلیل آثار سایر داستان نویسان، آنچه از آن به عنوان برداشت و تحلیل کلی نام برده می شود بیش از همه معطوف به مضامین مشترک داستان هاست. مثلاً این گونه عنوان می شود که فلان نویسنده همواره به موضوعی مانند جنگ توجه نشان داده و به بررسی اثرات آن پرداخته است. اما در داستان های تالکین علاوه بر این که نگاه و بینش مشترکی بر کلیت آثار حاکم بوده، در عناصر داستانی نظیر شخصیت ها، ماجراها و … هم شباهت های فراوانی وجود دارد.

مثلاً شخصیت گندالف تقریباً در تمامی آثار این نویسنده به نحوی حضور داشته و حتی در برخی داستان ها نقشی محوری و اساسی را عهده دار بوده است. باید توجه داشت که ویژگی فوق، نه تنها موجبات سردرگمی و عدم استقبال خوانندگان را فراهم نکرده، بلکه در استقبال بی نظیر آنان به عنوان مهمترین نکته، نقش بازی کرده است. شاید از این جهت، داستان های تالکین با داستان های نویسنده شهیر آمریکایی یعنی ویلیام فاکنر دارای شباهت هایی باشد. چه، در داستان های فاکنر هم شخصیت هایی حضور داشته اند که گاه در یک داستان در نقش قهرمان ظاهر شده اند و به روایت ماجرایی از زندگی خود پرداخته اند و در بعضی دیگر تنها ناظر ماجراها بوده اند و به عنوان شخصیتی حاشیه ای در داستان معرفی شده اند. البته شباهت آثار تالکین با آثار نویسندگانی از جنس فاکنر تنها در همین نکته فوق خلاصه می شود. تالکین در آثارش از دنیایی سخن می گوید که در آن عناصری از رویا و خیالپردازی به وفور یافت می شود.

او حتی به واقعیت بیرونی به مثابه یک قرارداد میان خود و خواننده متعهد نمانده و دست به خلق دنیایی یکسره متفاوت از واقعیت زندگی زده است. اگر در داستان های او مشکل و کشمکشی وجود دارد، مانند داستان های فاکنر نیست. در آثار نویسندگانی همچون فاکنر مشکلاتی نظیر اختلافات سفیدپوستان و سیاه پوستان (که به هر حال در محدوده زندگی واقعی می گنجد) مطرح می شود حال آن که در داستان های تالکین نبردهای اسطوره ای و افسانه ای میان انسان و نژادهای دیگری از موجودات زنده (که مخلوق تخیل شگرف تالکین هستند) در می گیرد. در واقع آنچه از آن به عنوان کشمکش دراماتیک در داستان پردازی یاد می شود، در داستان های تالکین یکسره از جنس تخیل و رویاست و رنگی از واقعیت زندگی ندارد.

به نظر می رسد تالکین در ابتدا پیش از آن که به داستان نویسی مبادرت ورزیده باشد، در ذهنش درگیر و مجذوب دنیایی خیالی بوده که در آن جنبه هایی شبیه دنیای زمینی و واقعی به کمال یافت می شده است. پس از خلق چنین دنیایی، آن وقت ماجراها و وقایعی میان مخلوقان آن اتفاق می افتد که از دل آن، جهان رؤیاهای تالکین عینیت به خود می گیرد.

در میان آثار تالکین، رمان هابیت را بیش از همه به عنوان مقدمه ای بر مجموعه رمان های بزرگ ارباب حلقه ها معرفی کرده اند.دیدگاه فوق در برخی موارد درست به نظر می رسد. چراکه در ارباب حلقه ها نقش های اصلی از آن موجوداتی به نام هابیت است که در رمان هابیت به طور کامل پیرامون چیستی این موجودات توضیح داده می شود. ولی به هرحال این اثر دارای داستان و ماجرایی مستقل است که شاید در برخی خوانندگان آثار تالکین، افسون و جاذبه ای بیش از رمان های سه گانه ارباب حلقه ها به همراه داشته باشد.

هابیت به شرح جنگاوری ها و دلاوری های بیلبوبگینز می پردازد که در جریان آن، این هابیت به حلقه ای دست می یابد که زمینه ساز وقوع ماجراهای ارباب حلقه ها می شود. حلقه رمان هابیت با حلقه رمان ارباب حلقه ها، از لحاظ مفهومی به طور کامل متفاوت است. بیلبوبگینز در رمان هابیت به حلقه، نگاهی توأم با تفریح و بازیگوشی دارد و حتی لحن روایت داستان نیز مؤید این نگاه است. حال آن که در ارباب حلقه ها، حلقه دچار نیروهای جادویی و خطرناک می شود و به تبع آن لحن راوی نیز تغییر می کند. شاید لحن حاکم بر رمان هابیت با ابتدای رمان ارباب حلقه ها شباهت هایی داشته باشد. در ابتدای ارباب حلقه ها لحن راوی لحنی شوخ و شنگ است که به تدریج به لحنی که در سطور بالا ذکر شد تغییر می یابد. در هابیت به طور کامل، این لحن حاکم است و حتی در توصیف جنگ های به وقوع پیوسته در رمان هم به کار می رود و یک دست باقی می ماند.

بخشی از وقایع هابیت بدون هیچ تغییری در ارباب حلقه ها استفاده می شود. گذشته از ماجرای پیرامون حلقه و موجودی خیالی به نام گولوم،  در جنگ پایانی که میان گابلین ها با الف ها ودوارف ها در می گیرد، عقاب ها خاتمه دهنده جنگ هستند. چنین ماجرایی عیناً در ارباب حلقه ها با نام بازگشت شاه اتفاق می افتد و حتی یکی از هابیت ها به آن اشاره می کند و می گوید که این مربوط به داستان بیلبوبگینز و هابیت است.

در ساختار داستانی رمان، تالکین یک تمهید هوشمندانه به کار برده است. از زمانی که اسماگ (غول ساکن در غار) کشته می شود، اختلافاتی میان دوارف ها با انسان ها و الف ها بروز می کند. سردسته دوارف ها پس از به دست آوردن غار، بر حفظ یکی از جواهرات مهم آنجا تأکید می کند. انسان ها و الف ها هم به جواهر مذکور علاقه دارند و برای کسب آن تلاش می کنند. همین موضوع، موجبات اختلاف این دو دسته را به وجود می آورد. از ابتدای رمان، شخصیت گندالف دلیل حضور بیلبو در سفر را به خاطر توانایی های نهفته در درون او اعلام می کند.

در این بخش، این توانایی ها، نمود عینی تری به خود می گیرد. بیلبو، شبانه، جواهر را از غار می دزدد و سپس به نزد گندالف می رود. این اقدام او تنش میان دو گروه را به اوج می رساند. اما نویسنده در اینجا برخلاف حدس خواننده، داستان را به گونه ای دیگر پیش می برد. خواننده در طول این قسمت گمان می کند که جنگ میان دو دسته مذکور و پیروزی یکی از آنها، پایان بخش رمان خواهد بود. حال آن که در این میان نیروی سومی (گابلین ها) وارد ماجرا می شود که حضورش برای خواننده بسیار غافلگیر کننده است. همچنین همانطور که اشاره شد به مانند ارباب حلقه ها عقاب ها در آسمان ظاهر می شوند و گروه الف ها، دوارف ها و آدم ها را پیروز می کنند. چنین تمهیداتی البته در آثار تالکین کمتر دیده شده و پیرنگ های پیچیده داستانی و عناصری نظیر تعلیق و غافلگیری، عموماً در ذهن داستان پرداز او جایی نداشته اند. مهمترین ویژگی داستان های فوق در تخیل شگرف و بی حد و حصر نویسنده در خلق دنیایی متکی به رویا تجلی می یابد.

اگر بخواهیم در جست وجوی خصیصه مذکور در مجموعه آثار تالکین برآییم، نماد آن، رمان هابیت خواهد بود.اهمیت رمان هابیت در مجموعه آثار تالکین، از جنبه ای دیگر هم قابل بررسی است. اگر خواننده ای بخواهد خلاصه ای از حال و هوای حاکم بر آثار این نویسنده را به دست بیاورد، قطعاً اثر هابیت مهمترین کمک او در این هدف خواهد بود. گذشته از آن که، قبل از خواندن سه گانه ارباب حلقه ها، مطالعه این رمان ضروری به نظر می رسد، عناصر کلی این آثار اعم از شخصیت ها، اشعار، مکان ها و … هم بیش از پیش در اثر فوق وجود دارد. مسلماً انتشار این اثر در کشورمان اتفاق فرهنگی مهمی به شمار می رود که اگر اطلاع رسانی درستی صورت گیرد خواننده ایرانی این کتاب، همانند سایر خوانندگان جهان، لذت زیادی از خواندن آن کسب خواهد کرد.