آنتوان لاوازیه، دانشمند گرفتار در انقلاب فرانسه – به مناسبت زادروز او

آنتوان لوان دو لاوازیه

(۱۷۴۳-۱۷۹۴)

«هیچ چیز از میان نمی‌رود، هیچ چیز هم پدید نمی‌آید، بلکه همه چیز استحاله می‌یابد»…

این جمله مشهور که اکنون دیگر تاریخی شده است، از لاوازیه است. این، همان «قانون بقای جرم» است، و لاوازیه، به سال ۱۷۷۲ آن را با این کلمات نیز بیان کرده بود: «وزن یک جسم مرکب مساوی است با مجموع اوزان مواد سازنده آن. البته در نظریات کنونی «قانون بقای جرم و انرژی» مقبول‌تر است، اما از عظمت کشف لاوازیه هنوز هم چیزی کاسته نشده است.

لاووازیه گرچه اشراف‌زاده و مقاطعه‌کار مالیات‌های پادشاهی بود، اما روحاً یک انقلابی بود. در سال ۱۷۸۷، در هنگامی که به نمایندگی از جانب «طبقه سوم» انتخاب شد، علیه نظام «بیگاری» قد علم کرد و آن را ناعادلانه خواند. حتی پیشنهاد کرد امتیازات طبقه نجبا و اشراف لغو شود؛ و نیز توصیه کرد که یک «صندوق پس‌انداز مردم» تاسیس شود تا بتواند بازنشستگی در ۶۰ سالگی را امکان‌پذیر سازد. با وجود این موضع‌گیری‌های بشردوستانه، مجلس طبقه سوم در ماه مارس ۱۷۸۹ (سال انقلاب) لاوازیه را از نمایندگی خلع کرد، و این بار او به عنوان نماینده طبقه نجبا به «مجمع طبقاتی عمومی» راه یافت.

لاوازیه پیش از هر چیز یک دانشمند بود. آزمایشگاهی که او تأسیس کرده بود، محل دیدار شیمی‌دان‌ها شده بود. برای نخستین بار، دانشمندان به صورت گروهی کار می‌کردند، و این به راستی نوآوری بزرگ و بی‌سابقه‌ای بود، چندان که برخی کسانی می‌پنداشتند که «فرقه جدیدی» ظهور کرده است!

از این کار گروهی بود که اصطلاحات «اکسیژن»، «هیدروژن» و «ازت» زاده شدند. علم تازه‌ای هم پدید آمد به نام «گرماسنجی» (کالری‌متری) که اساس آن اندازه‌گیری مقدار گرمایی است که در یک واکنش شیمیایی آزاد می‌شود. در سال ۱۷۸۵ لاوازیه برای نخستین بار اعلام کرد که آب از دو عنصر هیدروژن و اکسیژن تشکیل یافته است. تجربیات دیگری نیز در اثبات مرکب بودن بسیاری از مواد آلی به عمل آورد. اما اثری که موجب انقلاب در علم شیمی شد و نام لاوازیه را هم جاودانی ساخت کتابی بود با عنوان: رساله مقدماتی در علم شیمی که بر اساس قاعده جدید و کشفیات نو تدوین یافته است. لاوازیه این کتاب را در ۱۷۸۹، یعنی همان سال انقلاب منتشر کرد.

داستان پایان عمر لاوازیه، سرنوشت مشترک همه کسانی است که از انقلاب‌ها انتظارات شاعرانه‌ای دارند: با آن‌که لاوازیه به رغم تبار اشرافی خود جمهوری‌خواه سرسختی بود و با آن‌که در بسیاری از کمیسیون‌های انقلابی سهم فعالانه‌ای داشت، انقلابیون افراطی هرگز فراموش نکردند که او روزگاری مقاطعه‌کار مالیات‌های پادشاهی بوده و هرگز این گناه را بر او نبخشیدند.

روز ۱۱ نوامبر ۱۷۹۳ دستگیرش کردند.

لاووازیه رساله معروفی دربارهٔ اقتصاد سیاسی موسوم به ثروت‌های زیرزمینی فرانسه به رشته تحریر درآورد. این کتاب یکی از مهم‌ترین کتبی است که در مبحث اقتصاد نوشته شده‌است. سرانجام آنتوان لاووازیه در سال ۱۷۹۴ در حالی که ۵۱ سال داشت در دادگاه انقلابی به ریاست ژان باتیست کوفن هال به جرم خیانت به ملت همراه چند تن دیگر تسلیم تیغه گیوتین شد.

پس از مرگ لاووازیه لاگرانژ گفت:

«تنها یک لحظه از زمان، صرف بریدن سر لاوازیه شد اما شاید صد سال زمان لازم باشد تا کسی مانند او زاده شود.»

منبع: مجله دانشمند دهه 60