ناباروری و نازایی در زنان چطور بررسی پزشکی میشود و درمان آن به چه صورت است؟
بسیاری از زن و شوهرهایی که تمایل دارند صاحب فرزند شوند چنانچه پس از چند ماه به خواسته خود نرسند احساس اضطراب میکنند. در زیر ۳۵ سالگی توصیه میشود اگر زوجین تا یک سال صاحب فرزند نشدند برای بررسی به پزشک مراجعه نمایند. به طور متوسط، در ۸۰٪ موارد با گذشت یک سال از تلاش برای بچه دار شدن، موفقیت حاصل میشود و در ۹۰٪ موارد نیز زوجین طی حداکثر ۲ سال صاحب فرزند خواهند شد. ناباروری (infertility) به ناتوانی در باروری، پس از یک سال نزدیکی بدون جلوگیری گفته میشود. ناباروری ممکن است اولیه یا ثانویه باشد. در ناباروری ثانویه، بارداری قبلی روی داده است هرچند الزاماً منجر به تولد زنده نشده باشد
عوامل مستعدکننده ناباروری عبارتند از:
سندرم تخمدان پلی کیستیک (مبحث ۱۷۸)؛ آندومتریوز (مبحث ۱۷۷) عفونت لگنی قبلی؛ انجام جراحی شکمی قبلی؛ فیبروئیدها (تومورهای خوش خیم رحم)؛ کم کاری تیرویید؛ مصرف کافئین؛ استعمال دخانیات؛ کمبود تغذیه؛ استرس و اضطراب؛ ازدیاد یا کمبود وزن چشمگیر.
- برای آنکه بارداری به طور طبیعی روی دهد، باید حداقل یکی از دو تخمدان زن قادر به آزاد کردن تخمک بالغ باشد؛ و در صورتی که لقاح روی دهد، تخمک بارور شده باید به سمت پایین، یعنی به طرف لوله رحمی حرکت کند و در لایه مفروشکننده رحم (آندومتر) کاشته شود. چنان چه هر یک از این مراحل صورت نگیرد، حاملگی طبیعی روی نخواهد داد. باردار شدن زن، همچنین به تولید اسپرم سالم و کافی به وسیله مرد و رسیدن آن به داخل مهبل نیاز دارد.
- مشکلات مربوط به تخمکگذاری، از علل شایع ناباروری به شمار میآیند.
- تخمکگذاری (آزاد شدن تخمک بالغ به وسیله تخمدان) از طریق تعامل هورمونی پیچیدهای کنترل میشود و در صورت وجود عدم تعادل هورمونی ممکن است به شکل منظم روی ندهد و یا اصلاً تخمکگذاری اتفاق نیفتد. عوامل مستعدکننده ناباروری که به آنها اشاره شد اغلب با ایجاد اختلال در تعادل هورمونی موجب ناباروری میشوند. در بعضی موارد، استفاده از قرصهای ضد بارداری خوراکی و یا تزریق آمپولهای ضد بارداری برای سالها موجب از بین رفتن سیکل هورمونی قاعدگی طبیعی یا الگوی تخمکگذاری میشود و پس از قطع این داروها مدتی وقت لازم است تا دوباره، پریودها، طبیعی و الگوی تخمکگذاری برقرار شود
- در بعضی از خانمها، رسیدن اسپرم مرد به تخمک، به دلیل تولید مخاط حاوی آنتیبادیها (پادتن)های ضد اسپرم به وسیله دهانه رحم، امکانپذیر نیست و در نتیجه، ناباروری ایجاد میشود.
- آسیب دیدگی لولههای رحمی در اثر عفونتهای لگن، اندومتریوز (مبحث ۱۷۷) یا جراحی شکمی قبلی میتواند موجب پیشگیری از انتقال تخمک بارور شده به رحم، و در نتیجه، بروز ناباروری شود.
- آسیب دیدگی لایه مخاطی مفروشکننده رحم در اثر عفونتهایی مانند سوزاک و یا بیماریهایی مانند فیبروئید (تومور خوش خیم عضله دیوراه رحم)، و به ندرت، ناهنجاریهای ساختمانی رحم میتواند از کاشته شدن تخمک لقاح شده در رحم ممانعت به عمل آورد و به ناباروری بیانجامد
با افزایش سن، احتمال باروری کاهش مییابد و در بالای ۳۵ سالگی این احتمال به میزان چشمگیری کمتر میشود. این امر تا حدودی ناشی از کاهش کیفیت تخمک در سنین بالا است و تا اندازهای نیز در اثر تغییرات هورمونی روی میدهد. با افزایش سن، قابلیت باروری مرد نیز کمتر میشود زیرا تحرک و قدرت اسپرم کاهش مییابد.
اگر چندین ماه تلاش شما و همسرتان برای بچه دار شدن ناموفق بوده است، هر دو با هم به پزشک مراجعه نمایید. این موضوع به ویژه در صورت بالاتر بودن سن زن یا شوهر، یا هر دو از ۳۵ سالگی اهمیت دارد.
- زن یا مرد مبتلا به ناباروری چگونه میتوانند احتمال باروری خود را افزایش دهند؟
- با عدم استعمال دخانیات و نخوردن الکل
- با حذف کافئین از رژیم غذایی
- با استراحت کافی و استفاده از آرامسازی
- با تغذیه صحیح و حفظ وزن در محدوده سالم
- با انجام ورزش کافی (و نه بیش از حد)
- با مقاربت منظم (به ویژه در روزهای میانی سیکل قاعدگی که احتمال باردار شدن زن در این روزها به حداکثر میرسد)
بسیاری از زوجینی که به مدت یک تا سه سال دچار ناباروری توجیه نشده هستند، خود به خود (بدون درمان) بچه دار میشوند.
درمانها
چنانچه زن و مرد هر دو کمتر از ۳۵ سال سن دارند و حدود یک سال تلاش آنها برای بچه دار شدن بینتیجه بوده است، پزشک ابتدا به آنها توصیه میکند از روش تعیین زمان مقاربت استفاده نمایند، یعنی در روزهای میانی سیکل قاعدگی زن نزدیکی کنند. در صورت بیتأثیر بودن این کار، باید بررسیهای لازم برای تعیین علت ناباروری صورت گیرد.
نکته:
تقریباً در نیمی از موارد ناباروری، مشکل، به زن مربوط میشود و دریک سوم موارد، مرد دچار مشکل باروری است. در بقیه موارد یا مشکل به هر دو مربوط است و یا نمیتوان درهیچ یک از زوجین مشکلی پیدا کرد و ناباروری، بدون توجیه است
برای تشخیص عامل ناباروری، انجام آزمایشهای مخصوص به منظور ارزیابی مقدار هورمونها و وقوع یا عدم وقوع تخمکگذاری در زن، و نیز آزمایش مایع منی در مرد ضرورت دارد. در صورت طبیعی بودن نتیجه این آزمایشها ممکن است زوجین تصمیم بگیرند تلاش برای بچه دار شدن را برای مدت دیگری ادامه دهند. در غیر این صورت، باید آزمایشهای بیشتری به وسیله پزشک درخواست شود. به عنوان مثال، باید از سونوگرافی (که به منظور بررسی اعضای لگن زن انجام میشود) و نیز هیستروسالپنگوگرافی (که برای ارزیابی لولههای رحمی و از طریق وارد کردن ماده حاجب رادیوگرافی از دهانه رحم به داخل آن و سپس عکسبرداری با اشعه X در هنگام عبور ماده حاجب از لولههای رحمی انجام میشود) نام برد.
میتوان به جای هیستروسالپنگوگرافی، از لاپاروسکوپی استفاده کرد که در آن، عبور ماده حاجب رادیوگرافی از لولههای رحمی در جریان لاپاروسکوپی پایش (مانیتور) میشود. (لاپاروسکوپی عبارت است از وارد کردن لوله مجهز به دوربین مخصوص، به داخل شکم، از طریق برش کوچکی که تحت بیهوشی عمومی در جدار شکم ایجاد میشود)
- چنان چه علت زمینهای مشخصی برای ناباروری پیدا شد باید در صورت امکان تحت درمان قرار بگیرد. به عنوان مثال، اگر کم کاری تیروئید در آزمایشهای به عمل آمده وجود داشت باید به تجویز مکمل هورمون تیروکسین در درمان آن پرداخت. در بعضی موارد، ممکن است بتوان آسیب دیدگی لولههای رحمی را با عمل جراحی موسوم به «سوراخ کلید» ترمیم کرد.
- اختلال تخمکگذاری که در مواردی مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک (مبحث ۱۷۸) موجب ناباروری میشود با دارویی مانند کلومیفن که تخمکگذاری را تحریک میکند قابل درمان است. در صورت استفاده از داروی مزبور امکان بروز حاملگی دو یا چند قلو وجود دارد. کلومفین در شروع سیکل قاعدگی خورده میشود و میتوان مصرف آن را تا ۶ ماه ادامه داد.
- چنانچه نتوان علتی برای ناباروری تشخیص داد یا عامل ناباروری قابل درمان نباشد باید از روشهای افزایشدهنده احتمال لقاح استفاده کرد
میتوان از روش منی افشانی داخل رحمی (intrauterine insemination; Iul) استفاده کرد. برای این کار، اسپرم تولید شده از طریق دهانه رحم، به وسیله لوله نرم و نازک مخصوصی به داخل رحم هدایت میشود. این روش فقط در زنانی مورد استفاده قرار میگیرد که لولههای رحمی سالمی دارند. میتوان برای اطمینان از روی دادن تخمکگذاری، داروهای مورد استفاده در درمان دارو نیز تجویز کرد.
لقاح آزمایشگاهی in – vitro fertilization, IVF)) روشدیگری است که برای انجام آن، تخمکها از تخمدان بیرون آورده و در خارج از بدن، به اسپرمها اضافه میشوند و سپس در صورتی که لقاح صورت گرفت، تخمک بارور شده به داخل رحم فرستاده میشود. این روش گاهی در زنان مبتلا به آسیب لوله رحمی و نیز در ناباروریهای بدون توجیه مورد استفاده قرار میگیرد.
- در روش انتقال گامت به لوله رحمی (لوله فالوپ)، (یا روش gamete intrafallppian transfer,GIFT)
تخمکها از تخمدان خارج میشوند و سپس همراه با اسپرم از طریق لوله نازک مخصوص به انتهای خارجی لوله رحمی انتقال مییابند. سپس تخمک و اسپرم با یکدیگر اختلاط مییابند و ممکن است. لقاح صورت گیرد.
این روش میتوان در ناباروری بدون توجیه استفاده کرد.
- در روش IVF و GIFT، باید از تعدادی داروهای باروری به منظور تحریک تخمدانها برای تولید تخمک نیز استفاده نمود. تخمدانها به طور منظم تا زمان آماده شدن تخمکها برای خروج، به وسیله سونوگرافی پایش میشوند.
از روشهای دیگر، از جمله تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (intracytoplasmic sperm injection; ICSI در موارد وجود اشکال در اسپرم استفاده میشود.
- درمان ناباروری میتواند از نظر عاطفی و اقتصادی برای زوجین مشکل ساز باشد، از این رو امروزه در کلینیکهای باروری از مشاوره درمانی برای موارد مزبور استفاده میشود. ممکن است روان درمانیهای دیگر، مانند گروه درمانی نیز مفید واقع شوند.
احتیاط:
داروهای مورد استفاده در درمان ناباروری میتوانند عوارض جانبی ایجاد کنند. در این باره با پزشک مشورت نمایید
حدود 10% افراد، در سنین باروری دچار ناباروری هستند.
تغذیه درمانی:
به نظر میرسد مصرف کافئین، باروری را کاهش میدهد. مصرف یک تا یک نیم فنجان قهوه در روز میتواند لقاح را به تأخیر بیاندازد و توانایی باروری را کاهش دهد. بنابراین با عدم مصرف قهوه، چای و کولا میتوان احتمال باروری را افزایش داد.
- ممکن است ناباروری با کمبود تغذیه ارتباط داشته باشد. در یک مطالعه مشخص شد که مصرف مکمل مولتی ویتأمین – مینرال باروری را افزایش میدهد و سیکلهای قاعدگی را منظمتر میکند.
- استفاده از رژیم غذایی سالم و متعادل، شامل میوه، سبزیجات، آجیل، ماهی، غلات کامل و غذاهای عملآوری نشده از اهمیت بسیار در باروری برخوردار است
هومیوپاتی:
اگرچه تحقیقات رسمی درباره اثر هومیوپاتی در ناباروری وجود ندارد، بسیاری از متخصصان هومیوپاتی، نقش مؤثر آن را در درمان ناباروری و سقطهای مکرر در سه ماهه اول حاملگی به ویژه در مواردی که علت عضوی مشخصی وجود ندارد تأیید کردهاند. از جمله داروهای هومیوپاتیک مورد استفاده در ناباروری عبارتند از: Aristolochia، Sepia Oophorinum و folliculinum که همگی باید به وسیله متخصص هومیوتاپی تجویز شوند.
گیاه درمانی غربی:
در محدودههای مشخص، گیاه درمانی میتواند در افزایش باروری بسیار مؤثر واقع شود. گیاه درمانی در زنانی که از بهداشت عمومی متوسط تا خوب برخوردارند، به ویژه در بالای ۳۵ سالگی مفید واقع میشود. البته گیاه درمانی قادر نیست عوامل فیزیکی ایجادکننده ناباروری مانند انسداد لوله رحمی را برطرف کند و قبل از شروع گیاه درمانی باید وجود این نوع اختلالات را رد کرد. همچنین گیاه درمانی نمیتواند اختلالات هورمونی هیپوفیزی و تخمدانی را درمان کند و قبل از آغاز گیاه درمانی باید میزان هورمونها طبیعی (یا فقط کمی غیر متعادل) باشد.
احتیاط:
- قبل از استفاده از داروهای گیاهی و چنانچه از داروی دیگری استفاده میکنید با متخصص گیاه درمانی مشورت نمایید.
بهداشت محیط:
تماس با موادی که برای تکامل تخمک یا قسمتهایی از دستگاه تناسلی سمی تلقی میشوند ممکن است موجب ناباروری خانمها شود
تماس با مقادیر زیاد سرب میتواند موجب سقط خود به خود شود. همچنین در یک مورد مطالعه مشاهده شد که تماس با حلالهای مورد استفاده در آزمایشگاهها یا رنگها، احتمال سقط خود به خود را ۲ تا ۴ برابر افزایش داده است و در برخی مطالعات دیگر نشان داده شد که این ترکیبات میتوانند موجب ناباروری و اختلالات قاعدگی شوند
تماس با دود سیگار میتواند موجب ناباروری شود
ترکیباتی مانند پروکلرواتیلن که در صنعت خشک شویی مورد استفاده قرار میگیرد)، هیدروکربنهای کلرینه (مانند حشره کش DDT یا PCBها)، یا اتیلن اکساید (ماده شیمیایی مورد استفاده درکلینیکهای پزشکی و دندان پزشکی)، احتمال سقط خود به خود را افزایش میدهند. تماس با تولوئن (نوعی ماده شیمیایی مورد استفاده در رنگسازی) میتواند باروری را به تعویق بیاندازد.
- مصرف مرتب الکل نیز همین اثر را دارد
- گزنو هورمونها ترکیباتی هستند که بر بدن انسان، اثر هورمونی دارند و در موادی مانند حشره کش DDT و سایر حشره کشها، رنگها، و بیسفنول A (که به طور شایع به عنوان پوشش قوطی و ظرفهای حلبی به کار میرود) یافت میشوند. بعضی مطالعات نشان داده است که این ترکیبات میتوانند سقط خود به خودی را افزایش دهند که البته هنوز صحت این موضوع مورد بحث است
طب سوزنی:
بسیاری از خانمها اظهار داشتهاند که ناباروری توجیه نشده آنها پس از یک دوره درمان ۲ تا ۴ جلسه در ماه با طب سوزنی، پس از ۳ تا ۴ ماه برطرف شده است ولی اطلاعات قطعی در این زمینه وجود ندارد. در بیماری پلی کیستیک تخمدان (تخمدان حاوی چندین کیست)، ممکن است طب سوزنی به طبیعی شدن مقدار هورمون بدن کمک کند.
بازآموزی تنفس:
- در بعضی موارد، اضطراب، موجب ناباروری میشود. استفاده از تمرینهای تنفسی یا ماساژ درمانی معمولاً میتواند اضطراب را کاهش دهد و از این طریق به درمان ناباروریهای ناشی از اضطراب کمک کند.
درمانهای روان- تنی:
- روان درمانی میتواند جنبههای عاطفی ناباروری را بهبود بخشد
- آرامسازی با کاهش اضطراب، افسردگی و خستگی و افزایش مقدار انرژی میتواند احتمال باروری را افزایش دهد.
- در بعضی مطالعات، رفتار درمانی شناختی از بهترین اثر در روان درمانی زنان مبتلا به ناباروری برخوردار بوده است.
داروی کلومیفن چگونه اثر میکند؟
داروی کلومیفن سیترات (با نام تجاری Serophene و Clomid) نوعی استروژن صناعی ضعیف است که چنانچه با دوز دارویی معمول برای القای تخمکگذاری تجویز شود، فعالیت ضد استروژنی را تقلید میکند. کلومیفن به مدت طولانی به گیرندههای استروژن واقع در هیپوتالاموس (غدهای واقع در مغز) متصل میشود و آنها را مسدود میکند و در نتیجه، موجب کاهش فیدبک (پسخوراند) طبیعی تخمدانی – هیپوتالاموسی میشود. این مسدود شدن، باعث افزایش ترشح گنادوتروپین در هیپوفیز میشود که به پیشبرد رشد و تکامل فولیکولی در تخمدان میانجامد. کلومیفن ممکن است از طریق مستقیم بر هیپوفیز یا تخمدان هم بر تخمکگذاری اثر نماید. در نتیجه، کلومیفن با القای تخمکگذاری، موجب باروری زن و وقوع حاملگی میشود.