حمام چه کارکردهای اجتماعی در سده های میانه تاریخ ایران داشت؟!
امامعلی شعبانی – سعیده جباره
چکیده
حمام، برخلاف تصور رایج، صرفا، مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت ها و ویژگی های خود، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده است. این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به عنوان یکی از عوامل اثرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران، به ویژه در سده های میانه اسلامی، نقش و جایگاه مؤثری داشته است. حال، نوشتار حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع معتبر، در پی پاسخ به این پرسش اساسی بوده است که حمام در قرون میانه تاریخ ایران چه کارکردهای اجتماعی داشته است. یافته های پژوهش نیز حکایت از آن دارد که حمام در این دوره، با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی در بافت شهرها و روستاها و در نتیجه به عنوان کانون تجمع مردم، یکی از مراکز اصلی تعاملات اجتماعی در ابعاد و زمینه های اطلاع رسانی عمومی، وسیله سرشماری عمومی، محل مناظرات و مباحثات فعالیت درمانی و حتی معیار سنجش تشخص اجتماعی بود.
۱. مقدمه
بهره برداری ایرانیان از حمام و گرمابه به دوره باستانی بازمی گردد. با ورود اسلام به ایران و تأکید این دین بر نظافت و پاکیزگی، بر اهمیت و جایگاه آن بیش از پیش افزوده شد.
لذا، بی علت نیست که بخشی از اشعار شاعران و نویسندگان ایرانی به حمام یا گرمابه اختصاص یافته است.۱ لیکن، برخلاف تصور رایج، این جلوه گاه معماری ایرانی اسلامی صرفا مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت ها و ویژگی های خود، دارای کارکردهای متعدد و در عین حال متنوع اجتماعی و حتی سیاسی بوده است. موقعیت جغرافیایی حمام و قرارگرفتن آن در مرکز شهرها و روستاها و در کنار نهادها و مؤسسات اثرگذار شهری از جمله بازار، مسجد و دارالاماره موجب می گردید تا همواره به عنوان یکی از کانون های مهم تجمع در طول تاریخ ایران مطرح باشد. این امر خود موجب می گردید تا علاوه بر نقش و کارکرد اولیه خود یعنی پاکیزگی و نظافت، در نقش های اجتماعی و حتی سیاسی نیز خودنمایی کند. در این میان، نیازهای اجتماعی روز موجب می گردید تا حمام همواره به عنوان یک ابزار مؤثر در وقوع رویدادهای اجتماعی و توسط بازیگران این عرصه، مورد توجه قرار گیرد. حال، پرسش اساسی این جاست که حمام در سده های میانه تاریخ ایران چه کارکردهای اجتماعی داشته است؛ و یا اساسا، حمام با تحولات اجتماعی این دوره چه پیوندی دارد؟ پاسخ اولیه نیز بر آن است که تحولات اجتماعی و حمام در سده های میانه تاریخ ایران در یک ارتباط و تعامل تنگاتنگ و تأثیرگذار قرار داشته و فهم و رمزگشایی از تاریخ تحولات این دوره منوط به بررسی نوع پیوند آن دو است.
در اهمیت و ضرورت پژوهش نیز بایستی گفت تاریخ تحولات اجتماعی سیاسی ایران سده های میانه اسلامی بیانگر این واقعیت است که حمام در کنار جلوه گاه های دیگر معماری ایرانی اسلامی، همواره، به عنوان یکی از ساخت های اثرگذار در تاریخ تحولات این دوره ظاهر شده است.۲ لذا، مطالعه و بررسی پیرامون نقش و جایگاه اجتماعی آن می تواند ما را به ابعاد و زوایای جدیدی از تاریخ تحولات این دوره آشنا ساخته و از همه مهم تر، به علت فقدان پژوهش در این حوزه به رغم اهمیت و ضرورت به عنوان نمونه و الگویی جهت بررسی کارکردهای حمام در دیگر دوره های تاریخ ایران و اسلام مورد بهره برداری قرار گیرد. به لحاظ پیشینه پژوهش نیز شایان ذکر است که پژوهش های موجود در خصوص حمام صرفا در حد کلیات بوده و یا با رویکرد مردم شناختی و آن هم با تأکید بر تاریخ معاصر ایران انجام شده است (← فهرست منابع)؛ لذا، هیچ گونه پژوهش علمی با رویکرد تاریخی و با تأکید بر قرون میانه تاریخ ایران در دست نیست که خود از خلأ پژوهش در این حوزه حکایت دارد. تحقیق حاضر به لحاظ روشی نیز توصیفی تحلیلی بوده و استفاده از منابع کهن را در دستور کار خود قرار داده است.
۲. حمام در سده های میانه تاریخ ایران
حمام یا گرمابه از بناهای غیرمذهبی کهن و استواری است که با توجه به اهمیت و جایگاه آیین شست وشو، غسل و تطهیر در پاکی جسم و روان، یکی از مهم ترین جلوه گاه های معماری ایرانی بوده و خود سابقه ای چندهزارساله دارد. لذا، بی علت نیست که همواره یکی از ارکان مؤثر بافت شهری و روستایی و به عنوان یکی از مهم ترین بناهای شهری محسوب می شده است.۴ در این میان، قرارگرفتن حمام ها در گذرگاه های عمومی، راسته بازارها، کاروانسراها و نزدیکی مساجد موقعیت ممتازی بدان می بخشید که این امر خود بر کارکردهای آن در تحولات اجتماعی روز می افزود (← قزوینی، ۱۳۷۳: ۴۰؛ کیانی، ۱۳۷۹:
۲۴۳-۲۵۰؛ مزداپور، ۱۳۷۵: ۲۰۷-۲۰۸).
بنابه گزارش منابع تاریخی، از همان آغاز گسترش اسلام در ایران و در شهرها و روستاها به رغم پاره ای مخالفت های شرعی گرمابه های متعددی احداث شد که مورد استقبال عموم قرار گرفت. البته، تبحر و مهارت ممتاز ایرانیان در جهان اسلام و در زمینه ساخت حمام نیز در این امر بی تأثیر نبود. کاوش های باستان شناسی در کنار روایت های تاریخی امروزه بر این امر صحه می گذارد (کیانی، ۱۳۷۹: ۲۴۵-۲۴۸). در این میان، سده های میانه تاریخ ایران و با توجه به شرایط سیاسی، رونق اقتصادی و گاه به علت رقابت های سیاسی، یک دوره ممتاز در احداث حمام شمرده می شود. منابع تاریخی از وجود بیش از صدها حمام عمومی ۵ (به جز هزاران حمام خصوصی کاخ ها و سراهای پادشاهان و اعیان) در برخی از شهرها گزارش داده اند که البته بر سر جذب مشتری رقابت
شدیدی با یکدیگر داشتند (← صابی، ۱۳۴۶: ۱۵؛ ثعالبی، ۱۳۷۶: ۱۶۹؛ مظاهری، ۱۳۴۸:
۲۵۸؛ ۸۶۵-۸۶۳: ۱۹۸۸,Floor).
اهمیت و جایگاه حمام در تاریخ یران این مقطع به گونه ای است که نه تنها تدوین کتبی با عنوان دخولالحمام را شاهد هستیم (سمعانی، ۱۳۸۲: ۱/ ۲۵)، بلکه بخشی از دستورالعمل های شهرداری و نیز کتب اندیشه ای به موضوع «حمام» اختصاص یافته است؛ به عنوان مثال، ابن اخوه به تفصیل از وظایف گرمابه دار، نظارت و بازرسی دقیق و مداوم محتسب بر گرمابه ها، ۶ ممنوعیت نقش و نگار بر حمام ها و… خبر می دهد (ابن اخوه،
۱۳۶۵: ۱۶۰-۱۶۳) و یا عنصرالمعالی در باب شانزدهم کتاب خود که به «اندر آیین گرمابه رفتن» اختصاص داده، از آداب و شرایط گرمابه رفتن به تفصیل سخن رانده است (←
عنصرالمعالی، ۱۳۸۳: ۸۸)؛ همچنین، یاقوت حموی از وجود آیین نامه هایی برای گرمابه ها و منع ورود بیماران بدان جا گزارش می دهد (یاقوت حموی، ۱۳۸۳: ۱/ ۲۳۳).
حمام ها به لحاظ معماری و طراحی نیز معمولا شامل خلوت، شاه نشین، صحن، دستشویی، خزینه، تون یا گرمخانه بوده و هریک از این فضاها به وسیله راهرو و هشتی از یکدیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود. معمولا، کف حمام ها از سنگ مرمر و دیگر سنگ ها پوشیده می شد و استفاده از کاشی با نقش و نگارها معمولا از مضامین شاهنامه و نوشته هایی نیز به عنوان تزئینات مورد استفاده بوده است (۸۶۵-۸۶۴: ۱۹۸۸,Floor).
۳. کارکرد اجتماعی
حمام ها، علاوه بر ارزش معماری، از دیدگاه اجتماعی نیز در طول تاریخ ایران سده های میانه اسلامی حایز اهمیت بسیار بوده ۷ و نقش مهمی در حیات اجتماعی روز داشت. آیین ها و سنت های بسیاری در ارتباط با حمام، از روزگاران گذشته تا کنون، پدیدار شده است که می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست. لذا، بایستی معترف بود که کارکرد اجتماعی حمام در درجه نخست و پیش تر از هر کارکرد دیگری خودنمایی می کند. این مسئله بی تردید به موقعیت ممتاز آن در بافت اجتماعی شهرها و در نتیجه پیوند تنگاتنگ با جامعه پویای سده های میانه اسلامی ایران بازمی گردد. در ادامه مهم ترین کارکردهای اجتماعی حمام در جامعه ایران مورد بررسی قرار می گیرد.
۱.۳ محل اطلاع رسانی عمومی
حمام ها، با توجه به تلاقی بخش زیادی از مردم از صنف ها و قشرهای مختلف در طول روز، همواره، در کنار کانون های خبری دیگری چون مسجد، بازار و آسیاب، محل اطلاع رسانی و ردوبدل کردن آخرین اخبار و شایعات بوده است. افراد اخبار و اطلاعات دست اول را در حمام دریافت می کردند و در بیرون از حمام در اختیار مردمی قرارمی دادند که از اتفاقات و مسائل روز بی خبر بودند؛ یعنی، در حقیقت، بایستی معترف بود که حمام ها در گذشته، نقش رسانه های عمومی امروزین از جمله روزنامه و رادیو و تلویزیون را ایفا می کردند و آخرین اخبار بدین وسیله نشر می یافت (۸۶۴: ۱۹۸۸,Floor؛ سجادی، ۱۳۸۲: ۹)؛ به عنوان مثال، خبر بخشیدن صله سلطان محمود به حمامی و فقاعی توسط فردوسی و در حقیقت ردکردن بذل و بخشش سلطان غزنوی، از همین رسانه به همه جا رسید، چنان که
نظامی عروضی بدان اشاره دارد:
چون فردوسی شاهنامه تمام کرد… محمود با آن جماعت تدبیر کرد که فردوسی را چه دهیم؟ گفتند پنجاه هزار درهم و این خود بسیار باشد که او مردی رافضی است … در جمله بیست هزار درهم به فردوسی رسید؛ به غایت رنجور شد و به گرمابه رفت و… آن سیم بین حمامی و فقاعی قسم فرمود (نظامی عروضی، ۱۳۸۰: ۴۷- ۵۱).
حمام، در همین راستا، البته، گاهی به عنوان محلی برای ابراز نیش وکنایه های سیاسی علیه حکومت ها و تنویر افکار عمومی مورد بهره برداری قرار می گرفته است، چنان که بدایع الملح به نمونه ای نه چندان اخلاقی از طعنه حاضران در حمام و مقایسه برهنگان آن جا با خلفا اشاره دارد که البته خود از روح زمانه و بینش حاکم در اجتماع خبر دارد
(طرائفی خوارزمی، ۱۳۸۲: ۱۳۹).
حمام، چنان که اشاره گردید، مکان مناسبی برای اطلاع رسانی عمومی بود. بازرگانی که از سرزمین دیگر وارد شهر می شد، برای رفع خستگی و از همه مهم تر برای آگاهی از اوضاع و احوال شهر نخست به حمام می رفت ۸ و بدین طریق می توانست به آخرین اخبار و تحولات شهر دست بیابد ۹ (← رشیدالدین فضل الله، ۱۳۵۸: ۲۰۶)؛ همچنین، به واسطه حمام و کارکرد اجتماعی آن، زنان از دختران دم بخت و نیز ازدواج مجدد مردان و مسائلی از این قبیل اطلاع می یافتند؛ شناخت انواع بیماری ها و نوع درمان را از طریق گفت وگوی بین افراد نیز می توان از دیگر دستاوردهای اجتماعی حمام و در بعد اطلاع رسانی عمومی دانست
(راوندی، ۱۳۷۸: ۵/ ۴۹۵).
۲.۳ محل ملاقات عمومی و مذاکرات خصوصی
حمام ها در کارکرد اجتماعی دیگر با توجه به حضور نسبتا طولانی مدت مردم در آن محلی برای ملاقات عمومی و نیز مذاکرات خصوصی آنان بوده است. حمام عمومی مکانی برای آشنایی ها، دیدوبازدیدها بود و اساسا چه بسیار بحث ها و قهر و آشتی ها که در حمام صورت می پذیرفت (روح الأمینی، ۱۳۸۶: ۱۳). اگرچه منابع تاریخی سده های میانه غالبا داده های چندانی به ما ارائه نمی دهند، نوشته های قرون بعدی نشان می دهد که طرح مسائل و مشکلات خانوادگی با گیس سفیدان و سالخوردگان و در نتیجه کسب راهنمایی و راه حل از آنان، گفت وگوهای دوستانه پیرامون ازدواج فرزندان و در نهایت طرح موضوع خواستگاری (با توجه به رواج روش سنتی ازدواج مبنی بر مقدمه چینی و انتخاب عروس توسط مادر داماد) و طرح دعاوی خانوادگی و در حقیقت ایفای نقش محاکم و دادگاه های حل اختلاف امروزین، در حمام صورت می پذیرفت (← دروویل، ۱۳۷۰: ۶۵؛ راوندی، ۱۳۷۸: ۵/ ۴۹۴-۴۹۶).
همچنین، حمام یکی از کانون های اصلی تعاملات اجتماعی و ایجاد دوستی و هم نشینی بین مردم بوده است. در این خصوص، می توان به شعر مشهور سعدی با مطلع «گلی خوشبوی در حمام روزی / رسید از دست محبوبی به دستم» اشاره کرد که خود از معاشرت و هم نشینی و ایجاد دوستی با دیگران در حمام و نیز تأثیرات مثبت این هم نشینی حکایت دارد (← سعدی، ۱۳۹۱: ۱۶). البته، ظاهرا، این هم نشینی ها به ویژه در صنف نسوان و در
10 بعد منفی خود، محلی برای خودنمایی، فخرفروشی، بهتان و تهمت نسبت به دیگران و نیز محل مشاجره و دعوا بوده است.۱۱ شاید، به همین علت است که ابن اخوه در اوایل قرن هشتم هجری رفتن زنان را به حمام عمل مکروهی شمرده و حتی پرداخت هزینه حمام را
توسط همسر او به علت کمک به عملی مکروه، مکروه شمرده است ۱۲ (← ابن اخوه، ۱۳۶۵:
۱۶۱) و یا باخرزی به فردی اشاره دارد که به دیگری نامه نوشت و از او درباره خطایی که از او در حمام سرزد، تقاضای صلح کرد (باخرزی، ۱۴۱۴: ۱/ ۴۶۲).
علاوه بر کارکردهای عمومی حمام در این خصوص، گاهی ملاقات ها و مذاکرات سران حکومتی در حمام صورت می پذیرفته است، چنان که عطاملک جوینی از ملاقات مجدالملک با ایلخان آباقا (۶۶۳-۶۸۰ ق) در مسلخ ۱۳ حمام به هنگام اقامت او در شرویاز
14
(۶۷۸ ق) و ارائه گزارش های مهم حکومتی خبر می دهد (جوینی، ۱۳۸۵: ۱/ ۵۶).
۳.۳ کارکرد علمی فرهنگی
کارکرد علمی فرهنگی نوع دیگری از کارکردهای اجتماعی حمام را در سده های میانه اسلامی تاریخ ایران به نمایش می گذارد؛ یعنی، در حقیقت، حمام در تحول فکری جامعه به عنوان یکی از کانون های علمی عمل می کرد.۱۵ در درجه نخست بایستی به استفاده از این مکان به عنوان محل ملاقات بزرگان و فرهیختگان و در نتیجه مباحثات و مناظرات علمی اشاره کرد. این مناظرات که میان دو ادیب، دو شیخ و گاهی میان دو عارف صورت می پذیرفت، غا با با استقبال عمومی مواجه می شد و مردم عادی از سر کنجکاوی و یا در راستای کسب اطلاعات سودمند، در آن شرکت می جستند. البته، این مناظرات در کنار فواید و نتایج سودمند خود ظاهرا گاهی باعث ناراحتی و مشاجره بین طر ین نیز می گردید، چنان که در یک نمونه برجسته می توان به مناظره و بحث و گفت وگوی بین سعدی شیرازی و خواجه همام در حمامی در تبریز اشاره کرد. چهارمقاله تصویر گویایی از
این مباحثه با مدخلی ناخوشایند برای ما به یادگار نهاده است:
روزی شیخ سعدی در تبریز به حمام درآمد. خواجه همام نیز با عظمت تمام، در حمام بود. شیخ طاسی آب آورد و بر سر خواجه همام ریخت. خواجه همام پرسید
که این درویش از کجاست؟ شیخ گفت: از خاک پاک شیراز. خواجه همام گفت:
عجب حالی است که شیرازی در شهر ما از سگ بیشتر است. شیخ تبسمی کرد و گفت:
که در این صورت، خلاف شهر ماست که تبریزی در شهر شیراز، از سگ کمتر است
(نظامی عروضی، ۱۳۸۰: ۲۰۳).
البته، نظامی عروضی در ادامه حکایت خود به عذرخواهی خواجه همام از سعدی پس از اطلاع از هویت او خبر می دهد که خود مقدمه دوستی بین آنان گردید (همان: ۲۰۴).
حمام محل تذکر و اندرز نیز بود، زیرا به حمام عمومی رفتن عارفان و عالمان که معمولا به درازا می کشید، فرصتی برای پرسش و پاسخ سالکان و علاقه مندان به بحث و اشارات عرفانی و حکمت آمیز بود؛ به عنوان مثال، محمدبن منور، مؤلف اسرارالتوحید، به چند مورد از حمام رفتن شیخ ابوسعیدابی الخیر و مباحثاتی که با عالمان و مردم عادی پیرامون موضوعات اخلاقی و عرفانی داشته، اشاره کرده که خود بر کارکرد علمی حمام در این دوره تأکید دارد (محمدبن منور، ۱۳۸۱: ۲۲۵).
سرودن و قرائت شعر در حمام، نوع دیگری از کارکرد علمی فرهنگی حمام در طول تاریخ ایران را نشان می دهد. اگرچه شاعران عموما فضای باز و یا باغ و بستان را برای شکوفایی ذوق و قریحه خود انتخاب می کنند، گاه بهترین مکان برای این امر حمام بوده است. علت این امر نیز در آن است که شاعر باید هنگام سرودن شعر در حالت نشاط و آرامش خاطر و به دور از دل مشغولی های روز باشد و در این راستا حمام و محیط آن می توانست چنین زمینه مساعدی را برای او فراهم سازد. محتملا، انعکاس طنین انداز صدای شاعر در حمام نیز می توانست خود مشوق دیگری در انتخاب این مکان برای سرودن شعر باشد. نوشته ابن خلدون بر این امر از یکسو و نیز رواج آن در تاریخ ایران سده های میانه از
دیگر سو صحه می گذارد، چنان که می آورد:
گفته اند بهترین اوقات برای سرودن شعر سحرگاهان … در هوای حمام است ». وی در ادامه به علت این امر نیز این گونه اشاره دارد که «آن آن که به گرمابه می روند… حرارت و هوا به روح آنان بپیوندد و در نتیجه روح آنان گرمی پذیرد شادی و فرح به آنان روی می دهد چه بسا که در بسیاری از این گونه کس آن که از شدت شادی حالت وجد و سرود خوانی پدید می آید ۱۶ (ابن خلدون، ۱۳۶۳: ۲/ ۱۳۷۸).
نمونه های متعدد تاریخی بر این کارکرد حمام دلالت دارد؛ به عنوان نمونه، ثعالبی در شرح حال فردی گمنام و به بیان او اشاره دارد که وی دیوان شعر «ابی تمام» را در حمام می خوانده است (ثعالبی، ۱۴۲۰: ۴/ ۳۰۰) و یا عماد اصفهانی از قول فردی آورده است که
«شاگرد فقیه ما در نزد حمامی در حالی که او را چرک می کرد، اشعاری را می خواند» (اصفهانی، ۱۳۷۵: ۱۲/ ۲۲۹). وی همچنین در جای دیگر نقل قول فرد دیگری را ذکر می کند که وقتی به حمام می رفت، عمویش، ابویعلی نام، اشعار شادی را در ازدواج او قرائت می کرد (همان: ۱۲/ ۶۲). در همین راستا، نواختن آلات موسیقی در حمام نیز امر مرسومی بوده است، چنان که ابوحیان توحیدی از غلامی نام می برد که در حمام طنبور می نواخته است ۱۷ (توحیدی، ۱۴۱۹: ۴/ ۱۳۹).
تعلیم و تربیت و در رأس آن شاهنامه خوانی در حمام سده های میانه تاریخ ایران ظاهرا امری متداول بوده که خود از اهمیت و جایگاه اجتماعی این بنای ایرانی اسلامی در بعد علمی فرهنگی حکایت دارد.۱۸ وجود جمعیت بسیار در حمام و فضای انعکاسی آن در کنار آرامش و نشاط حضار موجب می گردید تا قرائت و نیز آموزش کتبی چون شاهنامه ظاهرا مرسوم باشد.۱۹ بدین ترتیب، کار آموزش به بی سوادان و علاقه مندان به علم و دانش صورت می پذیرفت. مرعشی به نمونه ای برجسته از آموزش شاهنامه در حمام اشاره دارد.
وی به نقل از کتب تاریخی می نویسد که ملک فخرالدوله حسن باوندی، آخرین فرمانروای آل باوند، به کیاعلی و برادرش کیامحمد که اتفاقا هر دو «جوان و خوش آواز» بودند، در حمام شاهنامه تعلیم می داد. متأسفانه، قتل وی ۲۰ نیز در حمام به هنگام آموزش شاهنامه به
شاهزادگان مذکور و به دست آنان رقم خورد:
روزی فخرالدوله به حمام رفت ولی باز هم حتی در حمام شاهنامه و تعلیم خواندن شاهنامه را از دست ننهاد آن دو را تا حمام برد و شاهنامه پیش آن ها نهاد و خنجر خود را کشیده بر سطر شاهنامه نهاد و ایشان را بیت بیت و مصراع مصراع تعلیم می داد. یکی
21
از آن ها خنجر را برداشت و بر سینه ملک زد و ملک را به قتل رسانید (۷۵۰ ق)
(مرعشی، ۱۳۴۵: ۱۲۱).
همچنین، کارکرد علمی فرهنگی حمام را در سده های میانه می توان در دیوارنوشته ها و تصاویر آن نیز مشاهده کرد. در این راستا، ابیاتی پرمفهوم از شاعران بر روی کتیبه ای نوشته می شد و آن گاه بر دیوار حمام نصب می گردید. واصفی در ذیل حکایتی از دوره سلطان محمود غزنوی و ماجرای سوءقصد به جان او در حمام، به عبارت «اشترا کج گردنا دانم چه خواهی کردنا» اشاره دارد که اتفاقا قرائت بلند آن توسط سلطان غزنوی موجب خوف سرتراش ۲۲ و در نتیجه نجات جان او گردید ۲۳ (واصفی، ۱۳۴۹: ۲/ ۳۲۷ –
۳۲۸). علاوه بر این، گرمابه ها به رغم تحریم صورتگری از سوی برخی فقها آراسته به تصاویر متنوع با مضامین انسانی، طبیعی و اسطوره ای و در رأس آن شاهنامه می شدند که خود بر کارکرد علمی فرهنگی آن دلالت دارد. گزارش های تاریخی و نیز آثاری از نقاشی های دیواری برجای مانده از حمام های تاریخی ایران بر این امر صحه می گذارد
(کریمیان، ۱۳۸۲: ۱۰۱).
۴.۳ کارکرد درمانی
کارکرد درمانی یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی حمام در سده های میانه تاریخ ایران بود.۲۴ حمام های قدیم معمولا دارای خزینه و حوض های متعدد از آب بسیار گرم تا ملایم و سرد و چندین صحن و صفه بزرگ و کوچک با حرارت و گرمی متفاوت بودند که خود می توانست مورد استفاده اشخاص بیمار باشد؛ به عنوان مثال، مناسب ترین مکان برای رگ زدن و حجامت، که نوعی طب سنتی محسوب می شد، از دیرباز حمام بوده است. این کار معمولا توسط دلاک ها صورت می پذیرفت که در کارهای دیگری چون تراشیدن سر مردم خبره بودند و البته می بایست شرایط و ویژگی هایی را در این شغل ملحوظ می داشتند. علاوه بر این، حمام ها در همین راستا گاهی اوقات به عنوان محل کار پزشکان و برای مداوای بیماران نیز مورد استفاده قرار می گرفت ۲۵ (۸۶۳: ۱۹۸۸,Floor؛ راوندی، ۱۳۷۸: ۵/ ۴۶۹).
حکایتی نغز از نظامی عروضی پیرامون بیماری شدید امیر منصوربن نوح سامانی (۳۵۰-۳۶۶ ق) و درمان او توسط طبیب مشهور ایرانی، محمدبن زکریای رازی، از کارکرد درمانی حمام (و در عین حال انعکاسی از نبوغ و استعداد ایرانیان مسلمان در عرصه های علمی) پرده برمی دارد. گویا، امیر مذکور به بیماری نادری مبتلا گردید که بر اثر آن قادر به حرکت نبود.۲۶ پس از آن که پزشکان دربار سامانی از معالجه او درماندند، رازی را به بخارا آوردند و او به واسطه حمام به معالجه امیر پرداخت. این پزشک شهیر ایرانی امیر را به گرمابه برد و اجازه هم نداد تا کسی وارد حمام شود. آن گاه سلطان سامانی را در خزینه ای از آب ملایم فروبرد و سپس به او شربتی خوراند تا بدین ترتیب رسوباتی که در مفاصل او جمع شده بود، اندک اندک حل شود. وی آن گاه لباس خود را پوشید و شروع به دشنام دادن به امیر بیمار سامانی کرد و حتی او را به علت بستن دست و پایش، ۲۷ به مرگ تهدید کرد.
لذا، امیر منصور از ترس جان و همچنین از روی خشم تا سر زانو بلند شد. رازی او را بیشتر تحریک کرد و همین امر سبب گردید که امیر بیشتر خشمگین شود و کاملا از جای خود برخیزد و بدین ترتیب معالجه شود (نظامی عروضی، ۱۳۸۰: ۸۶-۸۷).
گاهی از حمام برای کاستن از دردها نیز استفاده می شده است که در حقیقت نقش چشمه های آب گرم را ایفا می کرد، چنان که بیتی از فردوسی، که خود مربوط به قرن پنجم
هجری است، بر این کارکرد درمانی حمام دلالت دارد:
به گرمابه شد با تن رنجمند ز زنجیر فرسوده و مستمند
(فردوسی، ۱۳۸۳: ۵۰۰)
۵.۳ حمام معیار تشخص اجتماعی
حمام ها در تاریخ اجتماعی یران خود معیاری برای تشخص اجتماعی بوده است. در درجه نخست آن که ظاهر گویا استفاده از آن برای طبقات پایین جامعه، از جمله کشاورزان و پیشه وران خرده پا و دامداران، امر شناخته شده ای نبود. به همین علت، بیشتر بیماری های عفونی و در نتیجه مرگ ومیرها به ویژه در کودکان در میان مردمان این طبقه اتفاق می افتاد؛ علاوه بر این، به نظرمی رسد در خود حمام ها نیز میان طبقات پایین و طبقات بالای جامعه تمایز بوده و افراد بر اساس موقعیت اجتماعی شان در قسمت های مختلف آن جای می گرفتند (← ۸۶۴: ۱۹۸۸,Floor)، چنان که عنصرالمعالی و یا نظامی عروضی از «میانگین»
حمام یاد می کنند که به معنای وسط و میانه حمام بوده و ظاهرا به طبقات بالا اختصاص داشته است (عنصرالمعالی، ۱۳۸۳: ۸۵، ۳۲۵؛ نظامی عروضی، ۱۳۸۰: ۱۱۶).
حکایت مشهور ناصرخسرو در ماجرای حمام رفتن او و برادرش در شهر بصره، نمونه برجسته ای از این کارکرد اجتماعی حمام در تاریخ سده های میانه اسلامی ایران به ویژه قرن پنجم هجری ارائه می دهد، ۲۸ چنان که خود وی تصریح می دارد مندرس بودن لباس آنان موجب گردید تا گرمابه بان مانع از ورودشان به گرمابه شود؛ به خصوص آن که محتملا تصور می کرد که آنان ممکن است بخواهند برای خوابیدن نیز در حمام بمانند.۲۹ گزارش وی از
این حکایت شنیدنی است:
سه ماه بود که موی سر باز نکرده بودیم و می خواستم که در گرمابه روم باشد که گرم شوم که هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر یک لنگی کهنه پوشیده بودیم … گفتم اکنون ما را که در حمام گذارد؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می نهادم، بفروختم و از بهای آن درمکی چند، سیاه، در کاغذ کردم که به گرمابه بان دهم تا باشد که ما را دمکی زیادت تر در گرمابه بگذارد که شوخ از خود بازکنیم. چون آن درمک ها پیش او نهادم در ما نگریست؛ پنداشت که ما دیوانه ایم. گفت: «بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می آیند» و
30
نگذاشت که ما به گرمابه دررویم. از آن جا با خجالت بیرون آمدیم و به شتاب برفتیم
(ناصرخسرو، ۱۳۸۱: ۱۵۴- ۱۵۵).
البته، ناصرخسرو، در ادامه، به بهبود شرایط اقتصادی و پوششی خود به لطف وزیر ملک اهواز ابوالفتح علی بن احمد و تفاوت در نوع برخوردها را توسط حمامی و کارگران حمام مذکور پس از تغییر وضعیت به تصویر می کشد که خود بر جایگاه حمام به عنوان یکی
از معیارهای تشخص و منزلت اجتماعی در این دوره مهر تأیید می زند:
بعد از آن که حال دنیاوی ما نیک شده بود و هریک لباسی پوشیدیم، روزی به در آن گرمابه شدیم که ما را در آن جا نگذاشتند. چون از در رفتیم، گرمابه بان و هر که آن جا بودند، همه برپای خاستند و بایستادند چندان که ما در حمام شدیم، و دلاک و قیم درآمدند و خدمت کردند و به وقتی که بیرون آمدیم هر که در مسلخ گرمابه بود، همه برپای خاسته بودند و نمی نشستند، تا ما جامه پوشیدیم و بیرون آمدیم. و در آن میانه [شنیدم]
حمامی به یاری از آن خود می گوید: «این جوانان آنان اند که فلان روز ما ایشان را در حمام نگذاشتیم» و گمان بردند که ما زبان ایشان ندانیم؛ من به زبان تازی گفتم که: «راست می گویی، ما آ [نا] نیم که پلاس پاره ها بر پشت بسته بودیم». آن مرد خجل شد و عذرها خواست (همان: ۱۵۷- ۱۵۸).
علاوه بر این، حمام ها خود به عنوان معیاری در جهت تکریم به دیگران به ویژه میهمانان مورد استفاده بوده اند، چنان که منابع تاریخی یکی از مؤلفه های احترام نهادن به میهمان را بردن او به حمام و بر تن پوشاندن لباس نو می شمارند؛ به عنوان مثال، تنوخی در مدح فردی و به بیان مهمان او آورده است که «پس ما را وارد حمام خانه با کمال میل به همراه دو نوجوان خوش سیما ساخت. این دو به جای حمامی به ما خدمت می کردند» (تنوخی، ۱۳۹۱: ۲/ ۱۷۳). منابع تاریخی این دوره به نمونه های متعدد دیگری در این خصوص اشاره دارند (← همان: ۵/ ۵۴؛ بیهقی، ۱۴۲۰: ۱۳۶؛ عوفی، ۱۳۸۶: ۴/ ۴۶۴).
۶.۳ حمام به مثابه پناهگاه
حمام، با توجه به موقعیت جغرافیایی و نیز وضعیت فیزیکی، ۳۱ گاهی در نقش پناهگاهی برای گریختگان از حوادث مختلف اجتماعی و یا حتی سیاسی خودنمایی کرده است که منابع تاریخی بدان اشاره دارند. عوفی به حکایتی از عصر آل بویه اشاره دارد که گرمابه به عنوان پناهگاه یا مخفیگاهی برای حفظ جان و از دست اشرار و اوباش قرارگرفت و البته موجب نجات جان فرد نیز گردید (همان: ۴/ ۶۰۹-۶۱۲). تنوخی از قرن پنجم هجری و به حکایت فردی اشاره دارد که از دست اراذل و اوباش به تون یا گرمخانه حمام پناه برد و تا صبح در آن جا ماند. نکته عجیب آن که وی در همان حال مردی را دید که کنیز خود را داخل تون کرد و به قتل رساند (تنوخی، ۱۳۹۱: ۵/ ۱۴۰).
خلیفه القاهر عباسی (۳۲۰-۳۲۲ ق) پس از آن که امرای ترک علیه او به شورش برخاستند، بر بالای حمام کاخ بخش زنان گریخت و درصدد دفاع ناموفق از خود برآمد
(ابن مسکویه، ۱۳۷۶: ۵/ ۳۸۶-۳۸۷). همچنین، بجکم خمار تکینی، که از سوی سامانیان تحریک شده بود، پس از شکست از سپاه معزالدوله دیلمی در کرمانشاه، به حمام پناه برد که البته دستگیر گردید (ابن اثیر، ۱۳۷۱: ۱۸/ ۴). در حادثه اترار و قتل بازرگانان مغولی نیز آن یک نفر گریخته از چنگ غایرخان، ظاهرا با پناه گرفتن در حمام توانست جان خود را نجات دهد و خود را به مغولستان برساند (جوزجانی، ۱۳۶۳: ۱/ ۳۱۱). ضمنا، عماد اصفهانی روایت می کند که ناصرالدوله مظفربن حماد، مالک بطیحه، ۳۲ از ترس شورشیانی که درصدد تصاحب خانه او بودند، به حمام پناه برد (اصفهانی، ۱۳۷۵: ۶/ ۵۳۰).
همچنین، حمام ها در این راستا گاهی می توانست در تغییر چهره و در نتیجه فرار و نجات جان افراد ظاهر شده و آنان را از مرگ حتمی نجات دهد. در یک نمونه برجسته، می توان به نجات جان احمدبن سهل یکی از بزرگترین سالاران دولت سامانی اشاره کرد.
وی برای رهایی از زندان صفاریان دست به ابتکار جالبی زد که در الکامل فی التاریخ به خوبی انعکاس یافته و خود از کارکرد حمام در این خصوص حکایت دارد: «درخواست استحمام کرد و نوره و زرنیخ خواست. چون خواسته را به او دادند، او به سر و ریش خود مالید و موی سر و ریش وی ریخت» و بدین ترتیب گریخت (ابن اثیر، ۱۳۷۱: ۱۹/ ۱۶۲). همچنین، سلطان محمود قراخانی خواهرزاده و جانشین سلطان سنجر سلجوقی جهت رهایی از دست غزان که به نیشابور یورش آورده بودند، رفتن به گرمابه را بهانه کرد و بدین ترتیب از
33
چنگ آنان فرار کرد (۵۵۶ ق) (همو، ۱۳۷۱: ۲۱/ ۹۹-۱۰۰).
۷.۳ وسیله سرشماری، محل عبادت و مرگ
علاوه بر کارکردهای اجتماعی گفته شده برای حمام در قرون میانه تاریخ ایران اسلامی، نقش های اجتماعی دیگری از این بناها در اجتماع این دوره ثبت گردیده است که البته منابع تاریخی گذرا بدان اشاره داشته اند. نخست، بایستی از آن به عنوان وسیله سرشماری یاد کرد.
برخلاف امروزه که برای سرشماری و آگاهی از جمعیت تقریبی یک شهر یا روستا مراجعه به خانه ها یک امر معمول به شمار می رود، در گذشته، یکی از وسایل عمده جهت تخمین جمعیت، حمام بود. مردم یک شهر یا روستا غالبا فاقد حمام خصوصی بودند و به همین علت پیوسته به حمام عمومی مراجعه می کردند. لذا، این نوع حمام ها می توانستند بهترین مکان برای سرشماری و دانستن جمعیت تقریبی یک شهر و یا روستا باشند. در این راستا، مأموران سرشماری تعداد افرادی را که وارد حمام می شدند شمارش می کردند و از این طریق مجموع جمعیت شهر یا روستا را تقریبی به دست می آوردند (← صابی، ۱۳۴۶: ۲۰؛ فقیهی، ۱۳۵۸: ۷۵۸).
کارکرد عبادی نوع دیگری از کارکرد اجتماعی مسجد را در این مقطع از تاریخ ایران به نمایش می گذارد. اساسا، از حمام به عنوان عاملی در جهت زدودن رنج و نفاق از روح و قلب یاد شده است (شریف مرتضی، ۱۹۹۸: ۱/ ۱۹۶) لذا، بی علت نیست که ابن جوزی از عابدی یاد می کند که در حمام قسم خورد تا عبادت خداوند را بسیار به جای آورد.
البته، عبادت او ظاهرا به حدی طولانی شد که خود موجب بیماری اش گردید
(ابن جوزی، ۱۴۲۲: ۲۰۴).
همچنین، حمام گاهی ناخواسته محل مرگ اشخاص نیز بوده است که خود می تواند بیانگر نوع دیگری از کارکرد اجتماعی آن باشد؛ به عنوان مثال، مرگ الحاکم نیشابوری، دانشمند معروف قرن سوم و چهارم هجری، در حمامی در نیشابور و بر اثر سکته اتفاق افتاد
(نیشابوری، ۱۳۷۵: ۳۲) و یا ابوبکر طواویسی، از فقهای مشهور به سال ۳۲۴ ق، در حمامی در سمرقند دارفانی را وداع گفت (سمعانی، ۱۳۸۲: ۹/ ۹۲)؛ همچنین، نومردی از فقهای شافعی به هنگام خروج از حمام، دیوار بر سرش فروریخت و کشته شد (۳۲۹ ق) (همان: ۱۳/ ۲۱۲).
۴. نتیجه گیری
مطالعه و بررسی در تحولات اجتماعی ایران سده های میانه اسلامی بیانگر اهمیت، جایگاه و نقش انکارناپذیر حمام است. حمام ها به لحاظ اجتماعی محل مذاکرات و گفت وگو، اطلاع رسانی عمومی، تعاملات علمی و فرهنگی، محل تفریح و تفرج، محل عبادت، محل تشریک مساعی و حل مشکلات جامعه، محل سرشماری عمومی، معیار تشخص اجتماعی، محل درمان بیماری ها و… بود. لذا، با تفوق کارکرد اجتماعی حمام بر کارکرد ذاتی آن یعنی نظافت و تطهیر، بر وزن و اعتبار آن در جامعه قرون میانه اسلامی ایران دوچندان افزوده شد. در این میان، مختصات جغرافیایی و معماری و نیز در پرتو تحولات سیاسی مذهبی روز، موجب گردید تا حمام یکی از کانون های اصلی نقش آفرینی اجتماع محسوب و عملا به عنوان بخشی انکارناپذیر از زندگی مردم، در نقش یک نهاد اثرگذار بر تحولات اجتماعی این دوره ظاهر گردد.
پی نوشت
۱. برخی از متون ادبی و اندیشه ای در مدح و نیز در ذم حمام و یا در ذیل حکایات تاریخی مطالب ارزشمندی ارائه داده اند (← ثعالبی، ۱۳۸۵: ۶۷- ۶۸؛ فردوسی، ۱۳۸۳: ۵۰۰؛ ابن اخوه،
. (161 -160:1365
۲. این تأثیرگذاری حتی در زمینه باورهای عمومی نیز قابل تعقیب است؛ به عنوان مثال، افسانه های فراوانی در اذهان عمومی این دوره شکل گرفت که از حضور جنیان در حمام حکایت می کرد.
فضای پیچ درپیچ حمام، وجود آتش در زیر آن و قرارداشتن خزینه های زندان وار موجب می گردید تا عوام الناس چنین تصور کنند که حمام ساخته جنیان و ارواح و جولانگاه آنان است.
لذا، برای راندن این موجودات خیالی، باورهای خرافی ویژه ای داشتند؛ مثلا، افرادی را برای حفاظت از جان خود به حمام می بردند و یا در سردر و درون گرمابه ها تصویر شیطان زشت رو را نقش می کردند. گاهی نیز حکمرانان از امرای نظامی و فرماندهان لشکری برای بیرون راندن جنیان کمک می گرفتند. به احتمال، وجود دیدگاه انتقادی و «خانه شیطان» دانستن حمام، در ایجاد چنین نگرشی در فرهنگ عمومی جامعه بی تأثیر نبوده است (← غزالی، ۱۳۶۸: ۱۵۴؛ ثعالبی،
۱۳۸۵: ۶۸؛ کریمیان، ۱۳۸۲: ۱۰۳؛ سجادی، ۱۳۸۲: ۹۰-۹۱).
۳. تاریخ نگاری ایرانی به رغم تعدد و تنوع، متأسفانه، به علت نپرداختن جدی به مباحث اجتماعی، مورد نقد جدی است که البته در نوشتار حاضر به عنوان یکی از مشکلات جدی پژوهش مطرح بوده است (← اسکات میثمی، جولی (۱۳۹۱). تاریخنگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان)، تهران: ماهی).
۴. سده های میانه تاریخ ایران را می بایست در حقیقت باشکوه ترین و طلایی ترین دوره هنر معماری ایران به شمار آورد. منابع تاریخی، جستارهای باستان شناسی، توصیف های تک نگارانه، گزارش سیاحان و… بر این نکته مهر تأیید می زند (← اتینگهاوزن و گرابار ۱۳۷۸: ۳۷۵؛ کیانی، ۱۳۸۵: ۱).
۵. گفتنی است که حمام های عمومی را غالبا افراد خیر و به عنوان وقف می ساختند که البته در این دوره خود امر متعارفی محسوب می شده است، چنان که به نوشته تاریخ بخارا، بزرگترین گرمابه بخارا وقف مدرسه فقهای این شهر بود (نرشخی، ۱۳۶۳: ۴۲) و یا وقف نامه ربع رشیدی به نمونه ای از وقف حمام «بر مصالح اصول» و «بقاع» اشاره دارد (رشیدالدین فضل الله، ۱۳۵۶: ۴۳).
۶. اهمیت و جایگاه اجتماعی سیاسی حمام و در نتیجه لزوم نظارت حکومت بر آن، موجب گردید که حتی به روایت حموی، ساخت گرمابه در بعضی از شهرها منوط به کسب اجازه از حاکم و موافقت او باشد (یاقوت حموی، ۱۳۸۳: ۱/ ۵۸۸).
۷. این اهمیت زمانی آشکار می شود که حمام رفتن مردم در گذشته های دور با فاصله یک هفته، پانزده روز، یک ماه، دو ماه و حتی چند ماه طول می کشید (← روح الامینی، ۱۳۸۶: ۵۵).
۸. حتی، اساسا، برخی از حمام ها در دروازه شهرها احداث می شد تا مورد استفاده کاروانیان قرارگیرد (کیانی، ۱۳۷۹: ۲۴۷).
۹. حمام در کارکرد اقتصادی خود یز محل مذاکرات و معاملات تجاری ین بازرگانان بوده است.
نظافت و استراحت بازرگانان مسافر در حمام، بهانه خوبی برای ملاقات و نیز انجام مذاکرات و معاملات تجاری بود. علاوه بر این، خود حمام یز با شغل های گوناگون و م نوع مر بط با آن، یکی از کانون های شغلی شهر و روستا محسوب می شد. منابع از خریدوفروش اجناس در آن به ویژه مرتبط با استحمام به ما خبر می دهند (برای نمونه ها ← ابن جوزی، ۱۹۹۰: ۱۵۵؛ اصفهانی، ۱۳۷۵: ۱۲/ ۳۹۷).
۱۰. در توجیه این نکته نیز بایستی خاطرنشان ساخت که معمولا مردها صبح خیلی زود یا شب به حمام می رفتند، حال آن که زن ها در طول روز و ضمنا فرصت خودنمایی و خودآرایی بیشتری داشتند (← ۸۶۶: ۱۹۸۸,Floor).
۱۱. بیراه نخواهد بود اگر گفته شود که حمام در بعد منفی اجتماعی گاهی به عنوان محل فساد و افعال غیراخلاقی در این دوره مورد استفاده بوده است. سندبادنامه به حکایتی از شاهزاده قنوج و به فعل ناشایست او در حمام اشاره دارد که با همدستی گرمابه بان صورت پذیرفت (ظهیری سمرقندی، ۱۳۸۱: ۱۲۶- ۱۲۸) و یا تنوخی به نمونه دیگری از رذایل اخلاقی صورت گرفته در آن اشاره دارد (← تنوخی، ۱۳۹۱: ۲/ ۱۷۳).
۱۲. احتمالا، تأکید بخشی از یشوایان دینی م نی بر مضرات توقف طولانی در حمام و یز خوردن و استراحت در آن محتملا با این مسئله بی ارتباط باشد (← غزالی، ۱۳۶۸: ۱۵۴).
۱۳. رخت کن
۱۴. حدود چمن سلطانیه
۱۵. این اهمیت و جایگاه حتی در عرصه اندیشه نیز هویداست، چنان که ثعالبی به نقل از بزرگان و در مدح حمام، چنین آورده است که: «حمام خانه ای است که حکماء آن را بنا نهاده اند و نسبت آن به حکمت است؛ اگر چه قرین آتش است» (ثعالبی، ۱۳۸۵: ۶۷) و یا در جای دیگر از قول ادیبی می نویسد: «من از دانشی که در همه جا، حتی در حمام همراه من نباشد بیزار و گریزانم» که خود از پیوند بین حمام و علم حکایت دارد (همان: ۲۹۵).
۱۶. لذا، بی علت نیست که حمام در ادبیات ایرانی و در مفهوم اصلی و یا در قالب کنایه و استعاره بخشی را به خود اختصاص داده است (← روح الامینی، ۱۳۸۶: ۶۵- ۶۷).
۱۷. لذا، شاید بی علت نیست که حمام با هنر موسیقی به شدت پیوند خورده است. متخصصان حوزه تاریخ موسیقی انواع مختلفی برای موسیقی حمام از جمله موسیقی راه حمام، موسیقی مربوط به خود حمام، موسیقی و بازی در حمام، موسیقی بیرون حمام و در ارتباط با آیین هایی چون اعیاد و عروسی، توبه و استعفار، تشرف، سور، آشتی، عافیت، زایمان و… در طول تاریخ ایران نام می برند (جاوید، ۱۳۸۲: ۴۴ – ۴۷).
۱۸. حکایت مذکور بیانگر این واقعیت است که تعلیم و تربیت در تاریخ ایران و اسلام به گونه ای حایز اهمیت بوده که حتی از موقعیت حمام و استحمام نیز برای فراگیری علم صرف نظر نمی شده است.
۱۹. اگرچه شاهنامه خوانی و آموزش آن غالبا در قهوه خانه ها متمرکز بوده، حمام ها نیز گاهی چنین نقشی را در جامعه آن روز ایفامی کردند.
۲۰. در علت تل فخرالدوله شیعی مذهب، بازگشت وی به سوی هم یمانان سابق خود یعنی کیا یان جلالی و پشت کردن به کیا یان چلاوی سنی مذهب و در رأس آنان کیاافراسیاب چلاوی پدر قاتل ذکر گردید. افراسیاب پس از اخذ توای تل از علمای آمل و به اتهام زنا با خواهرزاده اش، نقشه تل او را در حمام به اجرا درآورد (← مرعشی، ۱۳۴۵: ۱۲۰- ۱۲۱؛ آملی، ۱۳۴۸: ۲۰۱).
۲۱. نکته ظریف این جاست که مرعشی در ادامه گزارش خود مدعی می شود که شاهنامه به خون
آغشته مذکور را در اختیار داشته است (مرعشی، ۱۳۴۵: ۱۹۲).
۲۲. یکی از کارکردهای ظاهرا ذاتی حمام، تراشیدن موهای سر بوده است، چنان که سمعانی از عالمی به نام قوهیاری (کوهیاری) (مرگ ۳۳۲ ق) یاد می کند که در حمام آرایشگری سر او را می تراشید و در همان هنگام تیغ سرش را زخمی ساخت (سمعانی، ۱۳۸۲: ۱۰/ ۵۱۷).
۲۳. شعر مذکور به عبدالواسع جبلی، شاعر معروف قرن ششم هجری، نسبت داده شده است. اگر صرفا وی صاحب چنین شعری باشد، در آن صورت می بایست در خصوص سلطان مورد اشاره به تردید جدی پرداخت، مگر آن که شاعری از اوایل قرن پنجم هجری و یا اساسا قرن چهارم هجری نیز چنین شعری سروده باشد. البته، بایستی متذکر شد که حتی اگر بر فرض، مرجع چنین شعری هم پیدا نشود؛ خللی به بحث اصلی ما یعنی کارکردهای فرهنگی حمام وارد نخواهد کرد
(← واصفی، ۱۳۴۹: ۲/ ۳۲۷ – ۳۲۸؛ مستوفی، ۱۳۶۴: ۷۴۰).
۲۴. پیش از ورود به این بحث، ضروری است گفته شود حتی یکی از وظایف مورد تأکید محتسب، نظارت بر بهداشت حمام و ممانعت از ورود بیماران مسری بدان جا بوده است که خود می تواند بر نقش درمانی حمام تأکید داشته باشد (ابن اخوه، ۱۳۶۵: ۱۶۲).
۲۵. چنان چه پیش تر و در بحث حمام به عنوان کانون اطلاع رسانی عمومی اشاره گردید، حمام ها محل تبادلات آگاهی های پزشکی مردم از جمله انواع بیماری ها نیز محسوب می گردید که خود از کارکرد درمانی آن حکایت دارد.
۲۶. متأسفانه، هیچ منبعی به نام این بیماری کمیاب اشاره نداشته است. لذا، به ناچار، به پزشکان متخصص این حوزه مراجعه گردید. آنان نیز غالبا معتقد بودند فلج عضلات یا رعشه عصبی که با عنوان «داء الفی» در پزشکی اسلامی شناخته می شود، می تواند علت بیماری امیر سامانی باشد.
در خصوص نوع معالجه رازی نیز بر این باور بودند که به بیان امروزی همان عمل «فیزیوتراپی»
بر امیر سامانی صورت پذیرفته است.
۲۷. ظاهرا، رازی در مسیر بخارا تا جیحون می آید و پس از آن از ترس غرق شدن، از نشستن در کشتی خودداری کرده و به جای خود کتاب طب منصوری را به نزد امیر سامانی می فرستد و چنین پیغام می دهد که «من این کتابم». این اقدام موجب خشم امیر و در نتیجه دستور او مبنی بر بستن دست و پای رازی گردید. بدین ترتیب، وی را در کشتی نشاندند و به بخارا آوردند
(نظامی عروضی، ۱۳۸۰: ۱۱۵).
۲۸. جالب این جاست گفته شود که حکیم ناصرخسرو خود یکی از فعالان نهضت حمام سازی در قرون میانه اسلامی بوده است، چنان که قزوینی به حمامی باعظمت در یمکان زادگاه ناصرخسرو اشاره دارد که دانشمند مذکور بنا کرد و وقف عموم گردید. جالب این جاست که حمام مذکور تا زمان وی یعنی اواخر قرن هفتم هجری همچنان پابرجا بود (قزوینی، ۱۳۷۳: ۵۶۶ – ۵۶۷).
۲۹. این امر می تواند بر کارکرد اجتماعی دیگر حمام مبنی بر محل اسکان برای بی سرپناهان و یا مسافران دلالت داشته باشد.
۳۰. ناصرخسرو در ادامه این ماجرا می نویسد که کودکانی که در جلوی گرمابه بازی می کردند، به سمت آنان سنگ پرتاب می کردند و فریاد می زدند (ناصرخسرو، ۱۳۸۱: ۱۵۵). این نکته خود یانگر این و قعیت است که حمام ها غا با در مناطق کانونی شهرها نا می شدند و علاوه بر این خود به موقعیت آن منطقه وزن و اع بار می بخشیدند. این مس له بر نقش و جایگاه ممتاز حمام در تحولات اجتماعی سده های میانه تاریخ یران تأکید دارد.
۳۱. حمام های ایرانی با توجه به کارکردهای بسیار آن در جامعه، همواره در کنار مسجد، یکی از مستحکم ترین بنای معماری بوده است که امروزه بقایای بسیاری از آنان مؤید این امر است. از سوی دیگر، لزوم گرم ماندن آن موجب می گردید تا نوعی معماری درون گرایانه با کمترین منافذ و پنجره ها در آن به کاررود. این نوع رویکرد معماری حتی در مناطق سرد ایران شدت بیشتری می یافت، چنان که گاهی حمام ها نه در سطح که در عمق زمین احداث می شده و عموما چند پله از سطح زمین پایین تر بوده اند. علاوه بر این، ضرورت های آب رسانی از چشمه ها و قنات نیز در این مسئله تأثیرگذار بوده است (روح الامینی، ۱۳۸۶: ۲۸).
۳۲. بطیحه قسمت سفلای دجله و فرات که از واسط و کوفه در شمال تا بصره در جنوب گستره است.
۳۳. البته، گاهی حمام در نقش متضاد آن ظاهر شده و به عنوان مکانی مناسب برای به دام انداختن مظنونین و مخالفان مورد بهره برداری قرار می گرفت، چنان که در یک نمونه منحصربه فرد، تاریخ بیهق اشاره دارد که هنگامی که خواجه نظام الملک برای دیدار با وزیر احمد عبدالصمد به غزنین رفته بود، به هنگام خروج از گرمابه مورد شناسایی شخص سوری بن معتز، حاکم غزنوی خراسان، قرار گرفت و دستگیر گردید (ابن فندق، ۱۳۶۱: ۸۰).
این نوشتهها را هم بخوانید
