داروغه به چه کسی می‌گفتند و در دوران صفویه چه وظیفه و اختیاراتی داشت؟
نوشته شهرام یوسفی فر – محمد بختیاری
در دوره صفویه برخی از وجوه ساختاری و عملکردی مناصب اجرایی کشور دگرگونی هایی را از سر گذرانید و در جریان آن شماری از آن مناصب به منظور اثربخشی بیش تر در مأموریت های اداری، سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی مربوط توسعه و تکامل یافت. از آن جمله منصب داروغه، که پیدایش آن به دوره قبل از صفویه مربوط بود، در این دوره برخی دگرگونی های ساختاری و عملکردی را پذیرا شد و در نتیجه آن نقش و عملکرد اداری و سیاسی آن به همراه منزلت و جایگاه اجتماعی آن، تحول یافت. الگوی ساختار و عملکرد منصب داروغه که در دوره صفویه ظاهر شد، در ادوار بعد میل به انحطاط یافت و در اواخر دوره قاجار زوال یافت. در این مقاله بررسی تاریخی مبتنی بر اسناد و داده های موجود در منابع، از ساختار و عملکرد منصب داروغه در دوره صفوی، صورت می گیرد. نتیجه این تحقیق نشان می دهد در این دوره به علت توسعه کارکردهای این منصب، این عنوان برای صاحب منصبان نظامی و اداری، استفاده می شد و داروغه ها نقش و عملکردهای گوناگون و مهمی در حوزه های اجرایی، قضا، و امنیت اجتماعی برعهده داشتند. اهمیت و منزلت اداری و اجتماعی دارندگان این منصب سبب می شد آنان افزون بر وظایف اصلی خود گاه به عنوان سفیر، مشاور، و عامل مالی به کار گرفته شوند و مأموریت نظامی و مواردی دیگر را به عهده بگیرند.
۱. مقدمه
بررسی ساختار، عملکرد، و نقش سیاسی و اجتماعی مناصب اداری یک دوره تاریخی تأثیر بسزایی در فهم ژرف تر مناسبات اجتماعی و تحولات نظام مدیریت اجرایی و سیاسی آن دوره دارد. بر همین اساس، بررسی منصب داروغه به منزله یکی از مناصب و مشاغل میانی، در برابر مناصب اصلی و پایینی جامعه شهری دوره صفویه، ساختار و عملکرد قضایی و انتظامی آن، جایگاه سیاسی و نحوه برخوردش با دیگر مناصب کشوری و لشکری، و اعتبار آن در نزد سایر گروه های اجتماعی از اهمیت خاصی برخوردار است. این منصب ازجمله مناصبی بود که پیش از صفویه ظاهر و وظایف گوناگونی برعهده داشت و در این دوره، در نتیجه تحولی که یافت، نقش مهمی در اداره امور ایفا کرد و به اوج قدرت خود رسید. در دوره صفویه، داروغه علاوه بر انجام دادن وظایف اصلی خود در امور انتظامی و قضایی، گاه به عنوان سفیر، مشاور، محصل مالیات، و نظایر این ها به کار گرفته می شد. درواقع، وظایف داروغه به سبب نبودن تمایز میان طبقات گوناگون حکومتی، نبود هرگونه تعریف روشن از مناصب، تأثیر قدرت و نفوذ یا نالایقی او، میزان نفوذ و قدرت پادشاه و سایر صاحب منصبان حکومتی، قرارگرفتن کشور در موقعیت جنگ یا صلح، و بسیاری از عوامل دیگر در حال تغییر بود. علاوه بر این، تغییر و تحولات حکومت صفوی از ماهیت نظامی و مذهبی اوایل صفویه به ماهیت دیوان سالاری و متمرکز دوره شاه عباس (۹۹۶-۱۰۳۸ ق) و دوره زوال بعد از مرگ وی، تأثیر عمده ای در میزان قدرت و کثرت وظایف داروغه و تعدد مناصب آن داشته است. اما با سقوط حکومت صفوی به تدریج از اهمیت داروغه در سازمان اداری ایران کاسته شد تا جایی که در دوره زندیه در زیردست کلانتر به ادای پاره ای از وظایف قبلی خود پرداخت (ورهرام، ۱۳۶۸: ۲۴۲)؛ و در عهد قاجار به خصوص بعد از انقلاب مشروطه، مقام او مقامی غیررسمی شده و وظایفش به یک نیروی پلیس که بر اساس الگوهای غربی تشکیل شده بود و نیز به شهرداری منتقل شده و وظیفه او در خصوص گروه های قبیله ای به ارتش انتقال یافت (لمبتون، ۱۳۶۳: ۱۶۲).
پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از اسناد و داده های کتاب خانه ای، ضمن اشاره به مناصب گوناگون داروغه، ساختار و عملکرد هریک از مناصب و جایگاه سیاسی و اجتماعی آن ها را در دوره صفویه بررسی کند.
۲. معنای لغوی داروغه
واژه داروغه از لغت ترکی مغولی درو (drav) گرفته شده و به معنای «فشاردادن» و
«مهرکردن» است (همان: ۱۵۳). این واژه به صورت داروغا و داروغاء (نطنزی، ۱۳۳۶: ۲۱۹) نیز استعمال می شد. اما رایج ترین شکل استعمال آن در متون تاریخی و ادبی داروغه است.
معنای این واژه، از نظر لغوی، از مفهوم حاکم نظامی یک منطقه (ایالت) و شهر، به عنوان حاکم شهر، به معنای «مدیر» و «رئیس» قسمت ها در دوره صفوی (شاردن، ۱۳۴۵: ۸/ ۱۷۸؛ میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۱۳۶) تحول یافته است. از نظر اصطلاحی داروغه به طور کلی به حکام اطلاق می شد و در دوره صفوی به حاکم پایتخت و نیز به منشیان طراز اول در ادارات بزرگ دولتی که بر دیگر منشیان سمت سرپرستی و نظارت (همان) داشتند، داروغه گفته می شد؛ که از آن جمله داروغه دفترخانه و داروغه فراش خانه است. این تغییرات نشان دهنده دگرگونی هایی بود که در ساختار و عملکرد این منصب و افزایش منزلت اجتماعی، سیاسی، و اداری آن در دوره صفویه روی داد.
داروغه ها برای انجام دادن وظایف انتظامی و اداری خود مأمورانی داشتند که در متون تاریخی دوره صفویه از آنان با عناوین گوناگون «گزمه»، «عسس»، «احداث»، «میرشب»،
«سلطان اللیل»، و «نایب داروغه» یاد شده است (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۰؛ میرزا سمیعا،
. (49-48:1378
۳. پیشینه کاربرد منصب داروغه
بر اساس روایت، یک منبع چینی به نام افسانه نهان اشاره دارد که داروغه اولین بار با عنوان
«داروغتسی» در دستگاه دیوانی مغولان به کار رفته است (بارتولد، ۱۳۶۶: ۲/ ۹۶۵-۹۶۶).
وظیفه او جمع آوری مالیات و نظارت بر نحوه اداره مناطق فتح شده به دست مغولان، از طرف خان بزرگ بود (لمبتون، ۱۳۶۳: ۱۵۳). این در حالی است که در هیچ یک از منابع فارسی دوره مغولان و ایلخانان به واژه داروغه اشاره نشده است و در آثار آنان بسیاری از اموری که بعدا به عهده متصدی داروغه بوده، جزو وظایف «شحنه» دانسته شده است.
شحنه از دوران قبل از ایلخانان وجود داشت و یکی از مناصب مهم دستگاه دیوان سالاری سلسله های سلجوقی و خوارزمشاهی بود. کاربرد عنوان شحنه تا دوره تیموریان معادل داروغه بعدی رایج بود و بخشی از وظایفی را که بعدا به داروغه واگذار شد انجام می داد.
در دوره مغول، شحنه، به عنوان نماینده حکومت، اداره امور سیاسی و اجرایی مناطق و نحوه وصول مالیات ها و عایدات دیگر را تحت نظارت داشت. این وظایف معادل وظایفی است که منبع چینی برای دارنده منصب داروغتسی ذکر کرده است.
بررسی متون تاریخی نشان می دهد واژه داروغه برای اولین بار در دوره تیموریان در منابع فارسی به جای شحنه مورد استفاده قرار گرفته است. تا این زمان منصبی که وظایف داروغه های بعدی را برعهده داشت با عنوان شحنه ذکر می شد. به نظر می رسد عبدالرزاق سمرقندی احتمالا اولین نویسنده ای است که این واژه را به کار برده است و برای دارنده آن وظایفی را برمی شمارد که مورخان عهد ایلخانان در مورد شحنه ذکر کرده اند (سمرقندی،
۱۳۸۳: ۱/ ۵۴۲). به تدریج بر این امور و قدرت داروغه افزوده شد و در دوره صفویه به اوج خود رسید.
۴. نصب و عزل داروغه
انتخاب داروغه ها در دوره صفویه به روش های متعدد صورت می گرفت. معمولا حاکمان و گاهی وزیران ولایات و ایالات داروغه را انتخاب و انتصاب می کردند. یکی از
سفرنامه نویسان دوره صفوی اشاره دارد:
خان نماینده ای به نام داروغه (قاضی محکمه جنایی) تعیین می کند و او شخصی به نام عسس را در زیر امر خود دارد که احکام صادره را به موقع به اجرا گذارد (جملی کارری،
. (161:1383
در تذکره صفویه کرمان نیز اشارات بسیاری شده است که وزیر داروغه را انتخاب و منصوب می کرد. ازجمله،
در غره شهر جمادی الاول ۱۰۸۰ ق که وزیر به شرف پای بوس وزارت کرمان سرافراز شده بود، و متعاقب اردوی کیهان پوی به ییلاقات اصفهان روانه شد، میرزا سعید برادر را به نیابت و عباس خان بیگ ولد میرزا آقا بیگ برادرزاده را به داروغگی بلده کرمان تعیین و روانه کرمان نمود (مشیزی (بردسیری)، ۱۳۶۹: ۶۶۱).
با آن که شماری از سفرنامه نویسان خارجی انتخاب داروغه را یک اختیار حاکم ولایت می دانند، اما در دوره صفویه انتصاب حکام، از هر درجه، حق پادشاه بود و همواره با صدور فرمان شاهانه عملی می شد. هرچند او گاه از این حق استفاده نمی کرد و آن را به یکی از صاحب منصبان تفویض می کرد (حسینی استرآبادی، ۱۳۶۴: ۲۵۴؛ برن، ۱۳۴۹: ۳۷). اشاره
شاردن در این باره موثق تر است:
شاه برای حکم رانان در همه شهرها و جاهای معتبر ایالت، داروغه یا پلیس دژبانی تعیین
می کند، وی امور پلیس و مأموران مخصوص را سر و سامان می دهد و لقب بیگ و ارباب دارد و بر هریک نظارت می کند (شاردن، ۱۳۴۵: ۸/ ۱۸۹).
به طور کلی می توان چنین بیان کرد که انتصاب داروغه در دوره صفویه از اختیارات شاه بود که عموما این کار با صدور حکمی انجام می شد و گاه اختیار این امر به حاکمان ولایات تفویض می شد. اگرچه باید توجه داشت اطلاعات موجود در مورد انتخاب داروغه در معنای «رئیس پلیس شهر» است و در مورد انتصاب شماری از صاحب منصبان داروغه، مانند داروغه فراش خانه و داروغه دفترخانه اطلاعات مستقیمی در دست نیست.
در دوره صفویه شاه منصب داروغه را عموما به افراد برجسته ای از گروه نظامی و دیوانی اعطا می کرد. گاه تمایل بر آن بود که داروغه ها از میان خانواده های منصوب به سی و دو قبیله قدرت مند در ساختار حکومت صفوی انتخاب شوند (بیات، ۱۳۳۸: ۶۸).
به نظر می رسد اشارات مربوط به انتصاب افراد برجسته ای چون یک سید به مقام داروغگی اصفهان (سیدبیگ کمونه) ناظر به چنین موقعیتی باشد (ترکمان، ۱۳۸۳: ۱/ ۳۵۹).
اطلاعات موجود حاکی از آن است که در نیمه اول حکومت صفوی گرایش بر آن بود که منصب داروغه بیش تر به قزلباشان واگذار شود (الحسینی، ۱۳۷۹: ۲۹)، اما پس از برآمدن گروه های رقیب قزلباشان در حکومت صفوی معادله به هم خورد. از دوره شاه عباس اول
(۹۹۶-۱۰۳۸ ق)، منصب بسیار مهم داروغگی اصفهان که حکم حاکم پایتخت را داشت به گرجیان واگذار شد و به تدریج در نزد آنان موروثی شد. آنان برای تصاحب این شغل باید مسلمان می بودند و تصدی این مقام بخش مهمی امور اساسی پایتخت را در اختیار آنان قرار می داد (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۱۵۲؛ کمپفر، ۱۳۶۰: ۱۶۳). به نظر می رسد شاه عباس به منظور کاهش قدرت قزلباشان تصدی منصب داروغه اصفهان را از آنان گرفت و در اختیار گرجیان قرار داد. در سایر نقاط کشور در این دوران منصب داروغگی به افراد مختلف از لایه های مختلف داده می شد و متصدی داروغگی پایتخت بود که از دوره شاه عباس تحت تأثیر معادلات سیاسی با عنصر نژادی ارتباط یافت. در ایالات دیگر، افراد گوناگون اعم از گرجی، ایرانی، قزلباش، ترک، لر، و … به منصب داروغگی انتخاب می شدند (مشیزی (بردسیری)،
۱۳۶۹: ۹۰، ۱۲۱، ۴۶۰).
اعطای منصب داروغگی به اشخاص غالبا در ازای خدمت درخشان، حسن سلوک و شایستگی، و گاه پاداش خوش خدمتی به شاهان که در نظر مقامات مورد پسند واقع می شد صورت می گرفت (لاری شیرازی، ۱۳۸۹: ۳۲۱؛ عالم آرای شاه اسماعیل، ۱۳۴۹: ۱۴۹).
خدمات شایان در جنگ ها و نشان دادن لیاقت و شایستگی در میدان نبرد نیز یکی از عوامل مهم در اعطای منصب داروغگی بود. واله اصفهانی در گزارشی به انتخاب داروغه ها از طرف شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ ق) در جشن بهار ۱۰۵۵ ق در ازای خدمات شایسته
آن ها اشاره کرده است:
داروغگی دارالسلطنه قزوین و گیلان و بیه پس و دارالملک شیراز و دارالعباد یزد به گرجاسب بیگ یساولان صحبت برادر اوتار خان و صفی بیگ شیره چی باشی و باداده بیگ ارسطا و یوزباشی غلامان و امام وردی بیگ غلام شریفه به ازای خدمات شایسته و جان فشانی های بایسته که در آن هنگامه بوالعجب از هریک سمت بروز یافته بود، کرامت شد (واله اصفهانی، ۱۳۸۰: ۴۲۰).
در مورد مدت زمان تصدی دارنده منصب داروغه و ارثی شدن آن قاعده مشخصی نبود.
برخی از محققان به استناد سخن شاردن مدت زمان معمول مقام داروغگی در زمان صفویه را دو سال دانسته اند (لمبتون، ۱۳۶۳: ۱۵۵)، اگرچه نمی توان این نظر را با اطلاعات دقیق تر موثق کرد.
گاه منصب داروغه به صورت دائمی به شخص واگذار می شد و حتی به ارث می رسید.
اشاره شده است شاهی بیگ خان در ازای خدمات محمود سلطان، داروغگی بخارا را به وی سپرد و وعده داد بخارا به وی و فرزندانش تعلق داشته باشد (عالم آرای صفوی، ۱۳۶۳: ۲۴۷).
چنان چه متصدی منصب داروغه در دوره خدمتش مرتکب اعمال خلاف می شد یا زیردستان از وی شکایت می کردند و پس از رسیدگی به موضوع تقصیر او معلوم می شد، ممکن بود این موضوع به عزل وی منجر شود (منجم، ۱۳۶۶: ۳۹۸). گزارش ها حاکی از آن است که برخی از داروغه ها با قدرت تمام در مقام خود باقی بودند و با مرگ یا استعفای آنان این مقام با تأیید پادشاه به یکی از نزدیکانشان داده می شد. اشارات منابع دلالت بر آن دارد که این امر بیش تر در مورد منصب دیوانی داروغگی رایج بود. برای مثال بعد از فوت الهی بیگ، منصب داروغگی محاسبات خراسان به علیقلی خان پسرش مرجوع گشت و او به مشهد مقدس رفت و پس از مرگ وی منصب مذکور به یادگار بیگ برادر او مرجوع شد
(ترکمان، ۱۳۸۳: ۲/ ۱۰۸۲).
۵. انواع مناصب داروغه
در بسیاری از آثار دوره صفوی به صراحت اعلام شده که داروغه در زیردست «دیوان بیگی»
به اجرای نقش خود می پرداخت (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۴۸). اما با کمی دقت در این متون می توان متوجه شد که آن ها بیش تر به وظایف قضایی داروغه نظر داشته اند و انواع دیگر مناصب داروغه را که با پسوند همراه است مبنای قضاوت قرار نداده اند. مثلا داروغه دفترخانه که یکی از داروغه های مهم دوره صفوی است، هیچ ارتباطی با دیوان بیگی نداشته و در دفترخانه و زیردست مستوفی الممالک به فعالیت می پرداخته است (همان: ۱۳۶).
بنابراین در طی دوره صفویه از انواع گوناگون منصب داروغه نام برده شده که وظایف و حقوق متفاوتی داشتند و هریک در زیردست یکی از مناصب بالاتر فعالیت می کردند.
در کتاب تذکرهالملوک و دستورالملوک که اختصاصا درباره سازمان اداری دوره صفوی به نگارش درآمده اند و در اغلب متون تاریخی و سفرنامه ها، از سه نوع داروغه نام برده شده است: ۱. داروغه در مقام صاحب منصب انتظامی ولایات و ایالات؛ ۲. داروغه دفترخانه؛ و
۳. داروغه فراش خانه. اما افزون بر این موارد در منابع تاریخی این دوره از داروغه های دیگری نیز نام برده می شود که وظایف و تکالیف متفاوت از داروغه های مزبور برعهده داشتند، مانند: «داروغه بازار»، «داروغه ترکمانان»، «داروغه الوار بختیاری»، «داروغه محاسبات»، «داروغه مجوسیان»، «داروغه جلفا»، «داروغگی تمغاخانه»، «داروغگی قصاب خانه»، و «داروغگی صابون خانه».
بر این اساس، درادامه، هرکدام از این مناصب و کارکرد آن ها بررسی می شود.
۱.۵ داروغه در مقام صاحب منصب انتظامی ولایات و ایالات
۱.۱.۵ داروغه
بیش ترین اشارات به انواع مناصب داروغه مربوط به صاحب منصب امور انتظامی دوره صفوی است که در سطح ایالات و ولایات فعالیت می کرد. داروغه که از طرف شاه یا حاکم ایالت و ولایت برگزیده می شد، زیر نظر دیوان بیگی و حاکم ایالت به فعالیت می پرداخت. وی از داروغه های دیگر قدرت و وظایف بیش تری داشت. گاه حکومت و داروغگی ایالتی به صورت توأمان در اختیار یک فرد قرار می گرفت. این امر نه تنها در ایالات و ولایات کوچک بلکه در شهر قزوین نیز که زمانی پایتخت صفویان بود، دیده می شد که حکومت و داروغگی با هم در اختیار یک نفر قرار داده می شد. این شهر یک حاکم داشت که داروغه شهر نیز محسوب می شد (افوشته ای نطنزی، ۱۳۵۰: ۵۴۴؛ سانسون، ۱۳۴۶: ۶۱). البته روال کلی این بود که برای هر شهری داروغه ای انتخاب
می شد تا در کنار حاکم، به وظایف خود که مکمل وظایف حاکم شهر بود، عمل کند.
یکی از اصلی ترین وظیفه هر دو منصب برقراری نظم و امنیت در ناحیه تحت حکومتشان بود. داروغه از نظر اختیارات و مسئولیت ها، در مرتبه ای پایین تر از حاکم و تحت نظر وی، نظم و امنیت را در شهر و روستاهای اطراف برقرار می کرد. در مواقعی هم که حاکم ایالت را ترک می کرد، داروغه جانشین او می شد. گاهی اوقات نیز حاکمان به محل خدمت خود نمی رفتند بلکه کسی را در سمت داروغه از طرف خود به آن جا اعزام می کردند و خود در ایالت دیگری که حکومت آن جا را هم برعهده داشتند یا در پایتخت اسکان می گزیدند (ترکمان، ۱۳۸۳: ۱/ ۵۳۰). مثلا وقتی شهر یزد فتح شد و حکومت آن جا به حسین بیگ لله تفویض شد «آن جناب از قبل خود شعیب آقا را به
داروغگی تعیین نمود، و روانه کرد» (روملو، ۱۳۸۴: ۲/ ۱۰۰۳؛ امینی هروی، ۱۳۸۳:
۲۳۲). در این مواقع داروغه در مقام نائب حاکم جایگزین وی می شد و نقش و وظایف داروغگی را نیز ایفا می نمود.
گاه داروغه هم زمان با تصدی منصب داروغگی، شغل دیگری اعم از وزارت یا حکومت ناحیه دیگری را در دست داشت. برای مثال در گزارشی چنین آمده است «ایالت آن ولایت را به انضمام حکومت کنگرکنان [لنگرکنان] و داروغگی مغان به وی [کلبعلی بیگ قاجار] کرامت فرمود» (واله اصفهانی، ۱۳۸۰: ۲۴۱). در گزارش دیگری، از وزارت و داروغگی هم زمان یک داروغه سخن می رود: «عوض بیگ وزیر و داروغه خطه لار بنا به کبر سن از شغل مذکور استعفا نمود. منصب مذکور به الله وردی بیگ ولد مشارالیه، که وزیر کسگر بود، عنایت شد» (همان: ۵۷۷).
در متون تاریخی دوره صفویه، وظایف گوناگونی برای منصب داروغه ذکر شده است.
در مرور کلی وظایف مذکور در متون آن دوره باید عنایت داشت که شماری از آن موارد جزو وظایف سازمانی و همیشگی داروغه نبود بلکه بنا به شرایط خاص بر عهده وی واگذار می شد. وظیفه اصلی داروغه در دو حوزه قضایی و انتظامی تعریف شده بود. وی زیر نظر حاکم شهر و دیوان بیگی (رئیس دادگستری امروز) به انجام دادن پاره ای از وظایفی که به امور قضایی و امنیتی شهر مربوط می شد می پرداخت و دیوان بیگی و حاکم را در
وظایفشان کمک می کرد. مینورسکی در اشاره به وظایف داروغه اصفهان می آورد که:
«داروغه اصفهان رئیس تأمینات محسوب می شد و تاحدودی صلاحیت قضاوت نیز داشت» (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۱۵۳).
مهم ترین وظایف داروغه به شرح زیر گزارش شده است:
۱. ایجاد و حفظ نظم و امنیت در شهر و مناطق اطراف؛ از مهم ترین و اصلی ترین وظیفه داروغه ها بود. در گزارش رسمی دوره صفوی این وظیفه چنین وصف شده است:
شغل مشارالیه این که اصل شهر و خارج شهر را محافظت می نمود که احدی مرتکب و پیرامون خلاف حساب و ظلم و نزاعی نگردد (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۴۹؛ میرزا سمیعا،
. (48:1378
داروغه این کار را با کمک زیردستان و مأموران خود که از «سرکارات قورچی و غلام و آقایان و تفنگچی و توپچی» به خدمت می گرفت انجام می داد. او زیردستان خود را در چند دسته سازمان دهی می کرد و برای هر گروه شخصی را که «سردسته» نامیده می شد انتخاب می نمود. هریک از این گروه ها وظیفه داشتند یک محله یا قسمتی از شهر را، که داروغه تعیین می کرد، محافظت کنند تا کسی مرتکب اعمال خلاف و نامشروع نشود (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۰؛ میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۴۸).
هرچند وظیفه داروغه حفظ نظم و امنیت در تمام طول شبانه روز بود، اما در گزارش رسمی از وظایف وی در دوره صفوی بیش تر به عملکرد وی در طول شب اشاره شده است. داروغه اصفهان سه ساعت پس از غروب آفتاب، ساعتی بر در قیصریه می ایستاد، سپس با عده ای از مأموران خود به گردش در یکی از محلات شهر می پرداخت و محلات دیگر را به احداث (عسس میرشب) و سایر مأموران خود می سپرد. آن ها وظیفه داشتند هر اتفاقی را که در شب رخ می داد روز بعد به داروغه گزارش دهند
(همان: ۴۹).
۲. ممانعت از امور خلاف شرع؛ داروغه از کارهای خلاف شرع مانند فحشا، شراب خواری، و سایر امور نامشروع جلوگیری می کرد تا کسی مرتکب نشود (میرزا رفیعا،
۱۳۸۵: ۲۴۹؛ میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۴۸).
نکته ای که در این جا باید بدان توجه داشت این که، برخی از وظایف داروغه با اعمال بعضی از مناصب دیگر به خصوص محتسب هم پوشانی داشت. این موضوع در
گزارشی از سانسون در مورد داروغه بیش تر به چشم می خورد:
داروغه ها می توانند دماغ و گوشت و ماهیچه قصاب و نانواهای متخلف را قطع کنند، درصورتی که پلیس یا قائم مقام او داروغه را متقاعد کرده باشد که قصاب یا نانوا گران فروشی کرده و یا در وزن گوشت و نان تقلب کرده است (سانسون، ۱۳۴۶: ۲۴۹).
هرچند موارد مذکور در گزارش فوق جزو وظایف محتسب بود، اما به نظر می رسد محدودشدن قدرت محتسب در دوره صفوی (فلور، ۱۳۸۸: ۸۵) و نبودن مرز مشخص میان وظایف و تکالیف مناصب گوناگون موجب شده داروغه گاه وظایف محتسب را نیز برعهده گیرد.
۳. تعیین مجازات برای افراد متخطی؛ «هرگاه شخصی مرتکب عمل خلاف می شد داروغه او را تنبیه می کرد یا به فراخور تقصیر و قدر استطاعت مجرم از او جریمه دریافت می نمود» (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۴۹). داروغه حتی بنابر تشخیص خود می توانست کسی را محکوم به اعدام کند یا این که با دریافت رشوه مجرمان را آزاد کند. این کار برای داروغه ثروت و حشمت زیادی فراهم می آورد (تاورنیه، ۱۳۸۳: ۲۴۸؛ کمپفر، ۱۳۶۰: ۱۰۴؛ دوسرسو، ۱۳۶۴: ۶۱).
۴. ممانعت از سرقت و کشف سارق پس از وقوع سرقت؛ اگر در یکی از محلات شهر سرقتی به وقوع می پیوست، احداث زیردست داروغه بایستی مال مسروقه را کشف می کرد و بعد از برداشتن یک سوم آن، که طبق معمول حق او بود، دوسوم دیگر را با اطلاع دیوان بیگی و داروغه به صاحبش پس می داد. ولی اگر موفق به دست گیری دزد نمی شد، نخست مهلتی را برای یافتن دزد طلب می کرد، بعد از انقضای مهلت مذکور در صورت پیدانکردن دزد بایستی از عین المال خود جبران مافات می کرد (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۱؛ میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۴۹).
۵. کنترل رفت و آمد شهرنشینان در شب؛ داروغه و زیردستان او همه کسانی را که در ساعات غیر مجاز شب در بیرون به سر می بردند، مورد بازجویی قرار می دادند و آن ها را در صورت ارائه ندادن مجوز و دلیل قانع کننده، روانه زندان می کردند (تاورنیه، ۱۳۸۳: ۲۷۴).
۶. رسیدگی به دعاوی کوچک جنایی؛ به طور کلی، محکمه در ایران عهد صفوی به دو نوع تقسیم می شد. یکی محکمه مذهبی یا شرعی، که مسائل و مرافعات مذهبی و مدنی مانند عقود، خرید و فروش، عقد ازدواج و طلاق، و نظایر آن ها را حل و فصل می نمود.
ریاست آن بر عهده صدر بود و قاضی و شیخ الاسلام او را در اجرای امور یاری می کردند.
دیگری محکمه حقوق عمومی یا عرف که عمدتا به جرایم کیفری و جنایی از قبیل خیانت، تعدی، اختلاس، رشوه، ارتشاع، نزاع، قتل، سرقت، و نظایر این ها رسیدگی می کرد و ریاست آن را دیوان بیگی برعهده داشت که با کمک داروغه به اجرای آن در سراسر کشور می پرداخت. البته دیوان بیگی بیش تر به احداث اربعه که شامل ضرب و جرح بدنی،
کورکردن، تجاوز به ناموس، و قتل می شد رسیدگی می کرد و قضاوت در مورد سایر جرائم کوچک را به عهده داروغه محل، که زیر نظر او کار می کرد، می سپرد (فلور، ۱۳۸۸: ۱۷،
۱۰۳؛ کمپفر، ۱۳۶۰: ۹۹، ۱۲۴). بنا به گزارش منابع در ایالت فارس و لارستان در دوره صفویه این روال چنین بود: «غیر احداث سبعه که در دیوان خاصه به مقتضای شریعت غرای محمدی غوررسی می شود، باقی قضایا به او [داروغه] رفع نماید» (لاری شیرازی،
۱۳۸۹: ۳۲۷). داروغه هم چنین به دعاوی کم تر از دوازده تومان، که در شهر یا دهات رخ می داد، رسیدگی می کرد و بالاتر از آن را به دیوان بیگی گزارش می داد. دیوان بیگی می توانست در احکام و اعمالی که مربوط به داروغه بود دخالت کند، اما داروغه چنین حقی نسبت به دیوان بیگی نداشت (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۱؛ میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۴۸).
۷. مأمور اجرای احکام دیوان بیگی؛ داروغه مأمور اجرای احکام صادره از طرف دیوان بیگی نیز بود. این وظیفه برای او منافع زیادی دربر داشت (سانسون، ۱۳۴۶: ۲۰۹).
به نظر می رسد وی علاوه بر اجرای احکام صادره ازسوی دیوان بیگی، اجرای احکام محاکم شرعی را نیز برعهده داشت. در تذکرهالملوک اشاره می شود: «و هر دعوایی که قاضی حکم شرعی آن را می نویسد دیوانیان اجرا و حق را به من له الحق می رسانند» (میرزا سمیعا،
۱۳۷۸: ۳) به نظر می رسد منظور از دیوانیان داروغه بوده باشد.
۸. مقابله با شورش و ناآرامی های شهری؛ در گزارشات تاریخی دوره صفوی به سرکوب و دفع شورش و درگیری در شهرهای مختلف ایران به دست داروغه ها اشارات زیادی شده است. مثلا وقتی در ۱۰۴۱ ق شخصی به نام درویش رضا در شهر قزوین شورش کرد، داروغه قزوین آن را سرکوب کرد (واله اصفهانی، ۱۳۸۰: ۹۹-۱۰۴). سرکوب
قیام نقدی بیگ شاملو در آذربایجان نیز به دست داروغه فراش خانه صورت گرفت (همان:
۴۳). در بسیاری مواقع که رقابت ها بین حیدری ها و نعمتی ها به نزاع می انجامید، موضوع با دخالت مسلحانه داروغه شهر فیصله می یافت و از خونریزی و نزاع علنی جلوگیری می شد
(کمپفر، ۱۳۶۰: ۱۳۸).
۹. استقبال از سفرای خارجی و تهیه وسایل آسایش آنان؛ استقبال از میهمانان داخلی و خارجی شاه و فراهم کردن وسایل مورد نیاز آنان از وظایف ایشیک آغاسی باشی و زیردستان او بود، ولی گاه این مأموریت بر عهده داروغه گذاشته می شد، البته داروغه به همراه سایر بزرگان در این گونه مراسم استقبال از سفرا و مهمانان شرکت می کرد (کرملی، ۱۳۸۳: ۱۷۳؛ گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ۱۳۵۷: ۵۰-۵۱).
۱۰. گذاردن سفارت از طرف شاه یا حاکم؛ گاه داروغه در جایگاه سفیر به سفارت کشوری دیگر یا نزد حاکم منطقه ای فرستاده می شد (ترکمان، ۱۳۸۳: ۱/ ۴۴۳؛ حسینی استرآبادی، ۱۳۶۴: ۱۵۱)؛ مثلا وقتی شاه عباس قندهار را فتح کرد، رقعه ای را که به خط خود نوشته بود، به دست میر ولی بیگ نام، داروغه شترخان، برای نورالدین محمد جهانگیر، فرستاد (فلسفی، ۱۳۷۱: ۴ و ۵/ ۱۴۰۵).
۱۱. جمع آوری مالیات؛ در برخی منابع اشاره شده است که اگر در شهری خان مستقر وجود نداشت، وظیفه جمع آوری و پرداخت مالیات بر عهده داروغه گذاشته می شد. از
جمله این شهرها اصفهان بود:
در اوایل سال نو و نوروز هر خان می بایستی هدایای ذی قیمتی را که شامل پول و جواهرات می شد، به شاه تقدیم کند ولی عده ای دیگر از ایالات و شهرها که خان ندارند و سرباز هم نگه داری نمی کنند، مانند اصفهان می بایستی مالیات اضافی را به خان بدهند. امور این شهرها در دست داروغه است که خود او هم مسئول پرداخت مالیات می باشد
(اولئاریوس، ۱۳۶۹: ۲/ ۷۴۱).
۱۲. شرکت در مجالس مشورتی دربار در مواقع ضروری؛ داروغه شهرهایی چون اصفهان به علت اطلاع از احوال شهر گاه طرف مشورت شاهان صفوی قرار می گرفت.
گزارش منابع حاکی از آن است که در دوره شاه صفی (۱۰۳۸- ۱۰۵۲ ق) که بر احوال ممالک چندان مطلع نبود چند نفر از معتمدان درگاه مثل عیسی خان قورچی باشی، خلیفه سلطان اعتمادالدوله، زینل خان، رستم خان (خسرو میرزا داروغه)، و ابوالقاسم بیگ در باب مسائل حکومت و نحوه تدبیر مملکت به وی مشورت می دادند
(خواجگی اصفهانی، ۱۳۶۸: ۲۹۱).
۱۳. مرزداری و شرکت در جنگ؛ بنا به گزارشات، گاه داروغه مانند یک فرمانده جنگی در امور نظامی و لشکرکشی شرکت می جست یا هم چون حاکم یک ناحیه مرزداری آن منطقه را برعهده می گرفت (همان: ۱۱۵).
۱۴. اداره امور زندان ها؛ در برخی از منابع دوره صفوی اداره امور زندان ها نیز از وظایف داروغه برشمرده شده است (سانسون، ۱۳۴۶: ۲۰۹).
داروغه در انظار عامه: در مورد اهمیت، جایگاه، و تصویر صاحب منصبان داروغه در نزد پادشاهان صفوی و عامه مردم گزارشات متفاوتی در منابع دیده می شود. یکی از
سیاحان معروف دوره صفوی کار داروغه را بسیار پست تلقی کرده و چنین می گوید که:
همه از داروغه متنفرند، حتی اگر یک شاه زاده گرجی باشد؛ داروغه اصفهان نه تنها در میهمانی های شاه محلی ندارد بلکه در میهمانی های خوانین و امرای بزرگ نیز حضور به هم نمی رساند زیرا به هرحال به او به چشم دژخیم و زندان بان می نگرند (همان: ۶۱).
درحالی که سیاح دیگری داروغه اصفهان را فردی مهم و برجسته معرفی کرده که در شورای عالی و دربار حضور داشت (کمپفر، ۱۳۶۰: ۱۰۴). در گزارش های رسمی وی را با عنوان مقرب الحضره ذکر کرده و از جمله مقربان دانسته که «در مجلس بهشت آیین با تاج و طومار در وسط مجلس مابین کارخانه آقاسی ها و یساولان صحبت می ایستاد» (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۱).
در خصوص اهمیت و جایگاه داروغه های سایر ولایات نیز می توان به محتوای سندی که در آن علی خلیفه الحی به داروغگی شیراز و توابع آن برگزیده شده است استناد کرد.
در این سند از سادات، علما، قضات، کلانتران، کدخدایان، اعیان، صواحب، عامه رعایا، و
متوطنان دارالملک مذکور خواسته شده که:
خلیفه مزبور را داروغه مطلق العنان دانسته لوازم موافقت و مراسم متابعت بجا آورند و به جار و طلب او حاضر شوند، از سخن و صلاح خانی او بیرون نروند و هر قضیه و حادثه که میانه ایشان روی نماید، بر او باز نمایند تا از کمال معدلت غوررسی نموده، جریمه برحسب گناه بازیافت نماید (لاری شیرازی، ۱۳۸۹: ۳۰۰).
وظایف داروغه در برابر عامه: در مقابل اطاعت همه رعایا از داروغه، وظایفی نیز به عهده وی گذاشته می شد.
وظیفه خلیفه [یکی از داروغه های دوره صفوی] آن که حسن سلوک خود را بر عالمیان ظاهر ساخته از قاعده صواب و جاده حساب و محافظت رعیت و محارست ملک به هیچ وجه تجاوز نکند و نگذارد که بر چهره احدی گرد تعدی نشسته و آثار شکر خلایق، که ودایع حضرت خالق اند، ظاهر و متظاهر گرداند، در این باب قدغن لازم دانند (همان).
دیوان بیگی شکایت علیه داروغه را رسیدگی می کرد. مثلا اگر کسی در زندان داروغه یا عسس فوت می کرد به دیوان بیگی اعلام می شد، او نیز غسال باشی را مأمور بررسی جنازه می کرد؛ چنان چه مرگ بر اساس گزارش غسال باشی عمدی نبود از او نوشته ای جهت دفن دریافت می نمودند و اگر اثر ضرب داشت، دیوان بیگی به موضوع رسیدگی می کرد و اگر مشخص می شد که بی جهت مقتول شده، به عرض شاه می رساند و او
داروغه را بازخواست می کرد (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۰). برخی مواقع نیز عامه خودشان شورش کرده و داروغه و ملازمانش را مورد حمله قرار می دادند (منجم، ۱۳۶۶: ۲۶۸).
حقوق و مزایای داروغه: بنا به گفته میرزا سمیعا: «داروغه اصفهان [را] رسوم به عنوان مختلف از سیصد تومان تا پانصد تومان می شد» (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۵۸) و با روش خاصی بازیافت می شد. بدین صورت که، یک نفر از طرف کلانتر و شخص دیگری ازسوی وزیر تعیین می شد و وجوه جرائمی را که داروغه در طول یک سال به دست آورده، محاسبه می کردند؛ اگر معادل سیصد تومان شده بود «فهوالمطلوب، اگر کسری داشت، وجه منکسر را عمال اصفهان داخل طومار صادر مملکت آن سال نموده به داروغه از دفتر جزو اصفهان در تحت مالیات تنخواه می دادند و اگر زاید بر وجه مزبور به عمل آمده بود به اسم او ابواب جمع تنخواه ارباب حوالات دیوانی می نمودند» (میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۱).
از گزارشات تاریخی چنین مستفاد می شود که علاوه بر شیوه مذکور که احتمالا بیش تر در پایتخت رایج بوده و اساس قضاوت میرزا رفیعا قرار گرفته، در سایر ایالات مبلغی با عنوان «داروغگی» یا «رسوم داروغگی» نیز ازسوی داروغه ها گرفته می شد (مشیزی
(بردسیری)، ۱۳۶۹: ۳۴۸؛ نوایی، ۱۳۴۷: ۱۰۲؛ لمبتون، ۱۳۴۵: ۲۰۹؛ بوسه، ۱۳۶۷: ۱۷۸).
هم چنین در جای دیگری از اجاره منصب داروغگی سخن گفته شده است (بوسه، ۱۳۶۷:
۵۲۹) که بدین معنی است در دوره صفویه نیز، هم چون عهد قاجار، برخی از مشاغل به اجاره داده می شد.
۲.۱.۵ داروغه بازار
در تاریخ عالم آرای عباسی و احسن التواریخ از داروغه بازار در شهر قزوین یاد شده است.
اگرچه از وجود چنین منصبی در سایر ایالات و ولایات ایران عهد صفوی اطلاعاتی در دست نیست، اما به نظر می رسد به علت اهمیت بازارها در زندگی شهری و لزوم برقراری و حفظ نظم و امنیت مؤثر در آن ها وجود داروغه در آن ها اجتناب ناپذیر بوده است. گزارش اسکندر بیگ در مورد داروغه بازار قزوین حاوی جزئیاتی است که پرتویی بر وظایف این صاحب منصب می افکند. وی اشاره دارد در جریان دعوایی که بین اطرافیان و عبدالغنی بیگ استاجلو (داروغه قزوین) بر سر خرید و فروخت گوسفندی واقع شد، صوفیان داروغه بازار و سایر ملازمان او را زدند. چون افراد داروغه از پس آن برنیامدند، وی خود با ملازمانش سوار شد و به میدان رفت اما مغلوب شد. درنهایت اسماعیل میرزا به امرا دستور داد آن طبقه را قتل عام کنند (ترکمان، ۱۳۸۳: ۱/ ۲۰۸). از گزارش فوق استنباط می شود که داروغه بازار
زیر نظر داروغه فعالیت داشت و به نظم و امنیت در بازار رسیدگی می کرد و چنان چه در برقراری امنیت ناتوان می بود و بازاریان از او فرمان نمی بردند، به داروغه شهر متوسل می شد.
در مورد نحوه انتخاب، حقوق، وظایف، و مسائل دیگر مربوط به این منصب اطلاعات زیادی در متون تاریخی این دوره در دست نیست.
۳.۱.۵ داروغگان ایلات و طوایف
در دوره صفوی، از داروغه هایی که در جایگاه مسئول امور انتظامی و اداری طوایف و قبایل مختلف گمارده می شدند اطلاعاتی در دست است. ازجمله اشاره شده که داروغه ترکمانان و داروغه الوار بختیاری در این دوره وجود داشته است. منشی قمی در این زمینه اشاره دارد که: «شاطر بیگ از طرف شاهوردی بیگ کچل، حاکم گرگان، داروغگی ترکمانان را داشت» (منشی قمی، ۱۳۸۳: ۱/ ۳۴۶). در گزارش دیگری نیز به داروغه الوار بختیاری اشاره شده است (واله اصفهانی، ۱۳۸۰: ۳۳۴، ۴۰۸). اما در گزارش های مزبور و منابع دیگر اطلاعات بیش تری در این مورد در دست نیست. اطلاعات موجود تنها به انتصاب یا عزل داروغه یکی از قبایل دلالت دارد.
۴.۱.۵ داروغه مجوسیان
در دوره صفویه، از منصب «داروغه مجوسیان» و مالیاتی به نام «داروغگی مجوسیان» که از زرتشتیان گرفته می شد اطلاعاتی در دست است. مالیات داروغگی غیر از وجوه
جزیه المجوس بود که از زرتشتیان اخذ می شد. گاه شخصی این وجوه را اجاره می کرد مثلا
«میرزا ابوالحسن، کلانتر کرمان وجوه جزیه المجوس و داروغگی مجوسیان کرمان را به اضافه ده یازده بر اجاره مستوفی نیز اجاره کرد» (مشیزی (بردسیری)، ۱۳۶۹: ۵۲۹).
نکته دیگری که در مورد داروغه مجوسیان باید به آن اشاره کرد این که، دارنده این شغل کلانتر ولایت نیز بوده است. به عبارت دیگر، در مناطقی که زرتشتیان حضور داشتند کلانتر ولایت داروغگی مجوسیان را هم برعهده داشته است. اما در مورد این که این شخص از بین مسلمانان یا زرتشتیان انتخاب می شد و دارای چه وظایف و اختیاراتی بود، منابع سکوت کرده اند. یگانه اطلاعاتی که از منابع استنباط می شود این است که داروغه مجوسیان به اداره امور مربوط به زرتشتیان رسیدگی می کرد و رابط بین آن ها و حکومت مرکزی بود و جزیه و داروغگی آن ها را جمع آوری کرده و به حکومت تحویل می داد
(همان: ۳۶۰-۳۶۱، ۵۷۵-۵۷۶).
۵.۱.۵ داروغه جلفا
نگارنده به رغم جست وجوی فراوانی که در منابع دوره صفوی انجام داد، نشانه ای از وجود داروغه یهودیان و داروغه مسیحیان در دوره صفوی به دست نیاورد. بر اساس آن چه از اسناد ماتنه داران مستفاد می شود، در این دوره امور مربوط به مسیحیان را خلیفه ای انجام می داد که از طرف دولت مرکزی انتخاب می شد. وی رابط بین مسیحیان، اعم از ارمنی و غیره و حکومت مرکزی بود. از طرف حکومت مرکزی به جمع آوری مالیات مسیحیان می پرداخت و درمقابل، از آن ها در برابر عاملان حکومتی حمایت می کرد و از ظلم و ستم آنان در نزد شاهان صفوی شکایت می کرد. اسناد مذکور مملو از احکامی است که در آن ها پادشاهان صفوی از حکام، داروغگان، کلانتران، و دیگر عاملان حکومتی خواسته اند که متعرض مسیحیان نشوند و بگذارند آن ها به همان سبک و سیاقی که قبلا عمل می کردند رفتار کنند (فرامین فارسی ماتنه داران، ۲۰۰۸: ۱/ ۲۵۸،
۲۷۰، ۴۴۸، ۴۷۰، ۴۸۷).
البته در اثری مربوط به یکی از ارمنیان تازه مسلمان شده از منصب داروغه جلفا یاد شده است (اعترافنامه، ۱۳۸۸: ۱۱۵). که منظور همان جلفای اصفهان است. شخص مذکور مأمور رسیدگی به امور ارمنیان جلفای اصفهان بوده و غیر از داروغه ای بوده است که به کل اصفهان رسیدگی می کرد. این شخص برخلاف کلانتر ارامنه جلفای اصفهان که از میان خود ارمنیان انتخاب می شد ایرانی و مسلمان بوده و از طرف شاه تعیین می شده است (بوسه، ۱۳۶۷: ۲۱۸).
۲.۵ داروغه در مقام صاحب منصب اداری
۱.۲.۵ داروغه دفترخانه
داروغه دفترخانه از مناصب مهم دوره صفویه بود که وظایف و عملکرد وی با داروغه های نوع اول تفاوت های اساسی داشت. داروغه دفترخانه فقط در پایتخت مستقر بود و فقط به یک صاحب منصب اطلاق می شد. وظایف وی در حوزه امور اداری و دیوانی محدود می شد و زیر نظر مستوفی الممالک فعالیت می کرد (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۱۳۶).
در مورد نحوه انتخاب داروغه دفترخانه، مدت زمان خدمت او، افراد مستعد برای فعالیت در این شغل، و تغییر و تحولات آن مطالب چندانی در منابع دوره صفویه یافت نمی شود. فقط در تذکرهالملوک و دستورالملوک پاره ای اشارات در مورد وظایف، حقوق، و
اختیارات آن وجود دارد. در بعضی منابع دیگر تاریخی نیز به صورت جزئی و پراکنده، نکاتی در مورد داروغه دفترخانه یافت می شود. اطلاعات موجود حکایت از آن دارد که داروغه دفترخانه یکی از مناصب مهم اداری و دیوان سالاری عهد صفوی بود و با لقب مقرب الحضره در مجلس شاه با تاج و طومار بعد از مستوفی غلام طرف چپ می نشست
(میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۴۷). وی در دفترخانه و زیر نظر مستوفی الممالک کار می کرد و
وظایف زیر را برعهده داشت:
۱. برقراری نظم و نسق دفترخانه و تنبیه عزبان و سایر کارکنان با داروغه دفترخانه بود
(میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۲۶؛ نصیری، ۱۳۷۱: ۵۳).
۲. ممهورنمودن دستورات و رقم ها؛ وی همه دستورات و رقم ها را که درباره انتصابات، تنخواه، تیول ها، همه ساله ها، و ارقام به کارگیری همه سربازان و ارقام اصلی و فرامین بود مهر می زد (همان؛ میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۴۶؛ بوسه، ۱۳۶۷: ۱۳۸، ۱۵۴).
۳. رسیدگی به اختلافات کارکنان دفترخانه؛ همه کارکنان دفترخانه زیردست داروغه دفترخانه محسوب می شدند و در صورت بروز اختلاف بین آن ها، به وی مراجعه می کردند تا اختلاف آن ها را حل و فصل کند (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۲۶؛ نصیری، ۱۳۷۱: ۵۳).
۴. ایجاد وحدت و هماهنگی در بین کارکنان دفترخانه؛ داروغه دفترخانه موظف بود شرایط همکاری بین کارمندان هر شعبه و هم چنین نویسندگان و کارمندان آن جا را فراهم کند (کمپفر، ۱۳۶۰: ۱۱۱).
۵. رسیدگی به امور مالیات ها و یادآوری دیون بدهکاران؛ داروغه دفترخانه مراقب بود که مالیات ها وصول شود و به بدهکاران سهل انگار ادای دیون آن ها یادآوری شود. وی در صورت لزوم به اعمال زور نیز متوسل می شد (همان).
۶. تصدیق و تأیید عزل و نصب کارکنان دفترخانه؛ عزل و نصب کارکنان دفترخانه به تصدیق داروغه دفترخانه و ناظر دفترخانه و تجویز عالی جاه مستوفی الممالک انجام می شد
(میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۴۷).
۷. آوردن عمال دیوانی به پای حساب؛ داروغه دفترخانه عمال دیوانی از وزرا، مستأجران، ضابطان، متصدیان، و مباشران مالیات دیوانی را به پای حساب می آورد تا مقرب الحضره ناظر دفترخانه به حساب آنان رسیدگی کند (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۳۸).
۸. حل و فصل اختلافات مرزی؛ داروغه دفترخانه نیز مانند داروغه گاه در جایگاه فردی برای حل و فصل اختلافات مرزی، فیمابین ایران و دول خارجی، به کار گرفته
114 پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی, بهار و تابستان 1391، سال اول – شماره 1
می شد. چنان که بسطام آقا ترکمان، داروغه دفترخانه که ریش سفید و باهوش و کاردان بود، به همراه شخصی به نام حسین خان چاوشلو برای تعیین سرحد مرزی در منطقه آذربایجان بین ایران و عثمانی اعزام گردید (حسینی استرآبادی، ۱۳۶۴: ۱۵۱؛ ترکمان،
. (443 /1:1383
۹. فیصله دادن به ناآرامی ها و بی نظمی ها در ولایات؛ داروغه دفترخانه گاه برای رسیدگی به مسائل و مشکلاتی که در بعضی ایالات و ولایات بروز می کرد اعزام می شد. چنان که بسطام آقا ترکمان، داروغه دفترخانه، به همراه اعتمادالدوله، مستوفیان، و ارباب قلم به گیلان فرستاده شد تا مال و حقوق دیوانی آن ولایت را موافق قانون عدالت تنظیم کند و بر بی نظمی های آن پایان دهد (همان: ۴۵۹ – ۴۶۰).
حقوق و مزایای داروغه دفترخانه: در دوره صفویه داروغه دفترخانه مبلغ پنجاه و هفت تومان و هشت هزار و کسری مواجب و تیول داشته و در زمان شاه سلطان حسین تیول «بسطام آقا» ۱ که برآوردی آن قریب به دویست تومان می شد در وجه او مقرر شد. و مبلغ هفتاد و سه تومان و هفت هزار و چهارصد و سی دینار رسوم محلی، از قرار تومانی به شرح زیر رسوم داشته: از اجارات پنج و نیم دینار؛ از تنخواه امرا دو نیم دینار؛ از تیول امرا هفت و نیم دینار؛ از همه ساله امرا پنج دینار و از انعام امرا و جمعی که ملازم نباشند و سیورغال و غیره پانزده دینار (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۵۸ – ۵۹). نویسنده کتاب القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه کل مداخل سالیانه داروغه دفترخانه را یک هزار تومان دانسته؛ این مبلغ برابر حقوق ناظر دفترخانه و یک پنجم حقوق مستوفی الممالک بوده است (نصیری، ۱۳۷۱: ۵۳). داروغه دفترخانه برخلاف داروغه از زمان شاه سلطان حسین مقداری از حقوقش را به صورت تیول دریافت می کرد. این شیوه در مورد برخی از مناصب دیگر دوره صفوی نیز اجرا می شد چنان که ولایات کازرون، ابرقوه، گلپایگان، و شفت به ترتیب تیول قورچی باشی، تفنگچی آقاسی، قوللر آقاسی، و توپچی باشی بود (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۵۳).
۲.۲.۵ داروغه فراش خانه
داروغه فراش خانه نیز مانند داروغه دفترخانه تنها در پایتخت صفوی (اصفهان) حضور داشت و درواقع در کشور فقط یک متصدی برای چنین منصبی گماشته می شد. فراشان کسانی بودند که فرش پهن می کردند و چادر می افراشتند و در قصر شاهی خدمت می کردند. داروغه فراش خانه گویا تصدی امر کارگزینی و استخدامی آن ها را برعهده
داشت (همان: ۱۲۸). وی نیز مانند سایر داروغه ها علاوه بر شغل اختصاصی خود وظایف
و تکالیف دیگری را برعهده داشت که در زیر به مهم ترین آن ها اشاره می شود:
۱. حضور در مجالس خاص و عام پادشاه؛ داروغه فراش خانه لقب مقرب الحضره داشت و در سفر و حضر در مجلس پادشاه با تاج و طومار می ایستاد (میرزا رفیعا،
. (194:1385
۲. تحویل هدایای عامه به پادشاه؛ وی تحفه و پیش کشی را که دیگران به مجلس می آوردند به دست می گرفت و می برد و در خدمت پادشاه بر زمین می گذاشت
(همان: ۲۵۱).
۳. حضور در میدان جنگ؛ داروغه فراش خانه گاه در میدان جنگ نیز حاضر می شد، چنان که سارو شیخ، داروغه فراش خانه در جنگ شاه اسماعیل و شیروان شاه فرخ یسار در میدان نبرد حضور داشت (امینی هروی، ۱۳۸۳: ۱۳۲).
۴. محافظت از مرزها؛ در گزارشات تاریخی دوره صفوی به محافظت مرزها به دست داروغه فراش خانه اشارات زیادی شده است. مثلا نقدی بیگ داروغه فراش خانه به محافظت از ثغور دارالسلطنه تبریز گماشته شده بود (خواجگی اصفهانی، ۱۳۶۸: ۱۱۵).
درواقع، داروغه فراش خانه نیز مانند دارندگان برخی از مشاغل، توأمان در حوزه های دیگری به کار گرفته می شد و به قولی کثیرالمشاغل بود (برن، ۱۳۴۹: ۴۲ – ۴۴). این یکی از ویژگی های حکومت صفویان بود؛ چون آن ها هیچ تعریف روشنی از مناصب اداری، نظامی، و مذهبی نداشتند. چنان که در اوایل دوره صفویه، به علت تسلط قزلباشان و ماهیت نظامی حکومت، نظامیان در امور دیوانی نیز دخالت می کردند و بعدا در دوره ای که شاه عباس قدرت قزلباشان را درهم شکست، قدرت تشکیلات دیوانی افزایش یافته و در امور لشکری دخالت کردند (سیوری، ۱۳۸۴: ۱۱۲- ۱۱۳؛ تاریخ ایران (دوره صفویان)، ۱۳۸۰: ۱۶۷، ۱۷۶- ۱۷۹). از این رو برخی از مورخان و سفرنامه نویسان نمی توانستند بین وظایف اصلی و دائمی و مأموریت های اتفاقی آن ها تمیز دهند، گاه در توضیح این مناصب دچار اشتباه یا تناقض گویی می شدند.
حقوق و مزایای داروغه فراش خانه: داروغه فراش خانه مبلغ ده تومان و سه هزار و هفت صد و شصت دینار ۲ تیول و نود و پنج تومان و کسری از خیاطان و نقاشان و اصناف دیگر رسوم داشت (میرزا سمیعا، ۱۳۷۸: ۵۹). این مبلغ در مقایسه با دیگر صاحب منصبان تقریبا کم بود.
۳.۲.۵ داروغه محاسبات
از داروغه محاسبات نیز فقط در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نام برده شده است. وی نیز در مورد این منصب هیچ توضیح خاصی نداده و فقط یک بار به انتصاب او اشاره کرده است (ترکمان، ۱۳۸۳: ۲/ ۱۰۸۲).
۴.۲.۵ داروغگی تمغاخانه، قصاب خانه، و صابون خانه
از این مناصب نیز فقط یک بار در کتاب شرفنامه نام برده شده و در آن به اعطای این مناصب به شخصی سخن گفته شده است (لاری شیرازی، ۱۳۸۹: ۳۲۸) نگارنده در جای دیگری از این کتاب و سایر آثار دوره صفوی چنین عناوینی را ندیده است.
۶. نتیجه گیری
نتیجه این تحقیق نشان می دهد داروغه و دیگر صاحب منصبانی هم چون داروغه دفترخانه، داروغه فراش خانه، و …، به رغم تعلق به مناصب میانی، نقش بسیار مهمی در امور انتظامی و تأمین امنیت جامعه عصر صفوی و امور قضایی آن برعهده داشتند و با توجه به فقدان مرز رسمی در بین مناصب و مشاغل و تغییر و تحولات قدرت گاه به عنوان سفیر، مشاور، جمع کننده مالیات، سرکوب کننده شورش ها، و …، در هر دو حوزه کشوری و لشکری و غیر آن، به ایفای نقش می پرداختند و این تکثر و تنوع وظایف جایگاه سیاسی و اجتماعی بالایی را برای آنان رقم می زد. هرچند این منصب مربوط به دوره قبل از صفویه است ولی در این زمان به اوج قدرت خود رسیده است. با افول قدرت صفویان از اهمیت داروغه نیز کاسته شد، تا جایی که در اواخر قاجار قدرت خود را به نفع مناصب دیگری هم چون کلانتر از دست داد.
پی نوشت
۱. در دستورالملوک تیول بسطام آقا داروغه دفترخانه به زمان گیتی ستان؛ اما در تذکرهالملوک، تیول بسطام آقا به زمان شاه سلطان حسین دانسته شده است. به نظر می رسد که اشتباهی رخ داده است چون عنوان گیتی ستان، لقب ژس از مرگ شاه عباس بوده و بسطام آقای ترکمان هم عصر او بوده است.
۲. در کتاب دستورالملوک مبلغ ده تومان و هفت هزار و پانصد و شصت تومان ذکر شده است
(← میرزا رفیعا، ۱۳۸۵: ۲۵۲).
