پول کاغذی در دورهٔ مغولان چین
ترجمه لوهوا و دکتر محسن جعفری مذهب
در چین باستان، مردم علاوه‌بر صدف، پارچه و مسکوکات فلزی، از پول کاغذی نیز استفاده می‌کردند. چین نخستین کشوری بود که از پول کاغذی استفاده کرد. در تاریخ این سرزمین هر دودمانی پول ویژهٔ خود را داشت. مثلا دودمان هان از پول بای لو پی بی (Bi Lu Pi Bi) که اولین پول کاغذی چین شناخته می‌شود و دودمان تانگ از پول فی چیان (Fei Qian) استفاده می‌کردند و پول دودمان سونگ جیائوزی (jiao zi) و هوی زی (Hui zi) نام داشت. دودمان جینگ از پول ژن یو بائو چوان (you Bao Quan Zhen) استفاده می‌کردند. این‌ها از اولین انواع پول کاغذی بودند، اما در حقیقت هیچ‌یک اسکناس واقعی شمرده نمی‌شدند. استفادهٔ عملی و یکپارچه از پول کاغذی در سراسر چین، از دورهٔ دودمان یوان [مغولان] آغاز می‌شود و این پول، نخستین پول کاغذی جهان است.
پول کاغذی دودمان یوان و ارزش آن
در زمان تأسیس دودمان یوان، هر منطقه‌ای پول کاغذی خاص خود را داشت و بدین جهت نظام پولی حاکم بسیار نامرتب بود. قوبیلای خان مغول (Hu Bi Lie) دست به اصلاح نظام پولی (*) این مقاله فصل سوم کتاب تاریخ دودمان یوان با عنوان پول کاغذی است که دوستم شی وی مین shi) (wei min از دانشگاه پکن در سال ۱۳۶۷ برایم فرستاد و خانم لو هوا که در همان زمان دانش‌جوی زبان فارسی دانشگاه تهران بود، برایم ترجمه کرده و چهارده سال بعد در سال ۱۳۸۱ متن پاکنویس بنده را دوباره با متن چینی مقابله کرد. (محسن جعفری‌مذهب)
زد و نظمی پدید آورد تا بازرگانان و مسافران داخلی و خارجی بتوانند به راحتی در آن سرزمین فراخ رفت‌وآمد کنند. از آن پس در سراسر چین پول واحدی رایج شد.
پول کاغذی دودمان یوان، به ۵ نوع زیر تقسیم می‌شد:
۱. ژونگ تونگ سی چائو (Zhong Tong Si Chao) یا تونگ شینگ جیائو چائو Tong Xing) (Jiao Chao که در ماه جولای سال ۱۲۶۰[شعبان ۶۵۸] چاپ و منتشر شد. پایهٔ ارزش آن ابریشم بود که در آن ایام مبنای ارزش همه چیز به شمار می‌رفت. دو گرم پول ابریشمی با یک گرم نقره برابر بود.
۲. ژونگ تونگ یوان بائو چائو (Zhong Tong Yuan Bao Chao) که در ماه اکتبر سال ۱۲۶۰ [ذی قعده ۶۵۸] منتشر شد و پایهٔ ارزش آن بر نقره قرار داشت. روی این پول کاغذی نشانه‌ای به ارزش ۱۰ ون، (wen)،۲۰ ون،۳۰ ون،۵۰ ون،۱۰۰ ون،۲۰۰ ون،۳۰۰ ون،۵۰۰ ون، ۱۰۰۰ ون و ۲۰۰۰ ون چاپ شده است.
۳. ژی یوان تونگ شینگ بائو چائو (Zhi Yuan Tong Xing Bao Chao) یا ژی یوان بائو چائو (Zhi Yuan Bao Chao) که در سال ۱۲۸۷[۶۸۶] جای‌گزین پول پیشین شد، ولی ژونگ تونگ چائو همچنان رواج داشت. در مقایسه با ژونگ تونگ چائو، پول جدید مقدار ارزش پنج ون را نیز داشت و لذا ژی یوان بائو چائو دارای ارزشی برابر با یازده ون بود. هنگامی که مردم از ژی یوان بائو چائو یازده ون ارزش داشت، ولی پول خرد به مقدار کافی در دست‌رس نبود و مردم نمی‌توانستند پول خرد دریافت کنند. این امر موجب رکود تجارت شد و ارزش پول پی‌درپی کاهش یافت.
۴. ژی دا یین چائو (Zhi Da Yin Chao) که در ماه سپتامبر ۱۳۰۹[ربیع الثانی ۷۰۹] منتشر شد و از ارزش بسیار برخوردار بود. این پول جدید از ده گرم تا صد گرم وزن داشت و به سیزده نوع تقسیم می‌شد. در این زمان همچنان از پول ژونگ تونگ چائو نیز استفاده می‌شد.
۵. ژی ژنگ جیائو چائو (Zhi Zheng Jiao Chao) که به دلیل کاهش ارزش ژی یوان چائو در ماه دسامبر ۱۳۵۰[شوال سال ۷۵۱] منتشر شد و آن را ژی ژنگ زونگ تونگ جیائو چائو Zhi) (Zheng Tong Jiao Chao نامیدند. یک ون از این پول جدید با دو ون بائو چائو برابر بود.
مردم برای ساختن پول کاغذی از مواد مختلف استفاده می‌کردند. ابتدا از کاغذ نئین و سپس با کاغذ تهیه شده از پوست درخت توت، اسکناس ساختند. مهم‌ترین پول کاغذی دوره‌ی دودمان یوان، ژونگ تونگ یوان بائو جیائو چائو بود. انتشار ژونگ تونگ چائو نشانهٔ پیدایش نظام پول کاغذی واقعی محسوب می‌شود. در آن زمان رفت‌وآمد بازرگانان و مسافران خارجی افزایش یافته و آنان از دیدن این کاغذهای چاپی که می‌شد با آن کالاهای گوناگونی را خرید، متعجب می‌شدند. مارکوپولو یکی از سرشناس‌ترین جهانگردان در این‌باره در سفرنامهٔ خود می‌نویسد: «همه دوست داشتند که از این پول (یعنی ژونگ تونگ چائو) استفاده کنند، زیرا بازرگانان هرجا که می‌رفتند از آن استفاده می‌کردند و با آن کالا می‌خریدند، لذا حتی با طلای خالص هم فرقی نداشت». و ابن بطوطه (Baduta) در اثر خود نوشته است: «مردم چین از پول نقره استفاده نمی‌کنند، پول آنان ورق کاغذی است به اندازه کف دست که روی آن مهر سلطنتی می‌زنند. اگر کسی بخواهد با طلا و نقره چیزی بخرد، مردم نمی‌پذیرند تا او طلا و نقره را به پول بدل کند.»
به تدریج استفاده از ژونگ تونگ چائو در میان مردم رواج یافت و بسیاری از کتاب‌های تاریخ چین از این امر یاد کرده‌اند. پول کاغذی نه تنها در چین، بل‌که در بعضی کشورهای دیگر نیز رواج یافت. در ایران پول کاغذی در دورهٔ ایلخانی گیخاتو (Oi he du) منتشر شد و شکل آن با شکل پول چینی تقریبا یکسان بود. در سرزمین هندوستان هم در زمان سلطنت سلطان تغلق، مردم به تقلید از چینی‌ها از پول کاغذی استفاده می‌کردند. در کره، مردم علاوه‌بر ژونگ تونگ چائو، پول خاص خود را نیز به کار می‌بردند. در ژاپن از اواخر سدهٔ سیزدهم [هفتم] استفاده از پول کاغذی رایج شد، ولی شکل آن با شکل پول کاغذی چین تفاوت‌هایی داشت. انتشار پول کاغذی از سوی سلسله یوان [مغولان] اهمیت فراوانی در تاریخ جهان دارد. مبادلات فرهنگی همواره به واسطهٔ مناسبات تجاری رشد کرده‌اند. پیشرفت بازرگانی نیز با رواج پول در ارتباط است. مردم دورهٔ یوان برای اولین بار از پول کاغذی حقیقی استفاده کرده و آن را به همه دنیا معرفی کردند و امروزه تقریبا در تمامی نقاط جهان، پول کاغذی رواج کامل دارد.
پول کاغذی دودمان یوان، نخستین پول کاغذی جهان به شمار می‌رود. در قارهٔ آمریکا، مهاجران در سال ۱۶۹۲/۱۱۰۳ اسکناس منتشر کردند. فرانسه در سال ۱۷۱۶/۱۱۲۸، انگلستان در دورهٔ جنگ‌های ضد ناپلئون و روسیه در دورهٔ کاترین کبیر Yie Ka Te Ling Na Er)
Shi) به نشر پول کاغذی پرداختند. این کشورها صدها سال پس از دودمان یوان به این کار دست زدند.
پس از آن‌که ژونگ تونگ چائو منتشر شد، در سراسر چین بدون محدودیت رواج یافت و مدت درازی ارزش آن ثابت ماند. علت این امر آن بود که:۱. مقدار نشر اسکناس باید به اندازهٔ ذخیرهٔ طلا و نقره موجود در کشور می‌بود، یعنی حکومت تقریبا همان قدر که طلا و نقره می‌داشت، می‌توانست اسکناس نشر کند؛۲. دولت صندوق پایاپای را ایجاد کرد و مردم می‌توانستند به آسانی اسکناس را به طلا و نقره تبدیل کنند؛۳. دریافت تمام مالیات‌ها براساس پول کاغذی بود؛۴. دولت با دقت مقدار نشر پول کاغذی را تحت نظر داشت؛۵. دولت با دقت قیمت بازار را تحت نظارت خود می‌گرفت تا ارزش پول ثابت بماند؛۶. دولت سازمانی ویژهٔ پول کاغذی ایجاد کرده بود.
کاهش ارزش پول کاغذی و تورم
در آغاز دورهٔ حکومت سلسله یوآن، در اثر اقدامات اساسی دولت ارزش پول تثبیت شده بود، ولی این تثبیت تنها در دورهٔ بیست سالهٔ اول حیات این سلسله دوام داشت و بعدها به تدریج ارزش پول کاهش یافت، زیرا دولت یوان نمی‌توانست سیاست پولی خود را ادامه دهد. دلیل این امر را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
۱. مصرف پشتوانهٔ اسکناس، زیرا همان طور که می‌دانیم اسکناس به خودی خود ارزش ندارد و این پشتوانهٔ آن است که باید با مقدار نشر اسکناس برابر باشد. اگر پشتوانه نباشد، اسکناس با یک تکه کاغذ معمولی هیچ تفاوتی ندارد. در اوایل نشر اسکناس، دولت یوان پشتوانهٔ کافی اندوخته بود، اما بعدها آن‌را مصرف کرد و در نتیجه به تدریج ارزش اسکناس کاهش یافت.
۲. افزایش مقدار نشر اسکناس. هنگامی که ژونگ تونگ چائو منتشر می‌شد ارزش ثابتی داشت، اما در سال‌های بعد با افزایش مقدار اسکناس ارزش آن کاهش یافت.
۳. افزایش قیمت‌ها در بازار. به دنبال تورم نرخ بازار هم بالا می‌رفت و از سال ۱۲۷۶/۶۷۵ به بعد تورم چند برابر شد.
در این‌جا به بررسی تغییرات قیمت چند کالای عمده بازار می‌پردازیم:
۱. قیمت برنج: در سال ۱۲۶۶/۶۶۴ یک کیلوگرم برنج دوازده ون قیمت داشت. در سال ۱۲۷۶/۶۷۵ بهای هر کیلوگرم برنج نه ون بود، اما این مبلغ تا سال ۱۲۸۷/۶۸۶ ده برابر افزایش یافت. در سال‌های بعد نیز این روند ادامه داشت.
۲. قیمت زمین: از سال ۱۲۸۷ تا ۱۲۹۳/۶۸۶ تا ۶۹۲ قیمت زمین چهار برابر شده و از آن پس هم روز به روز گران‌تر می‌شد.
۳. قیمت طلا و نقره: در سال ۱۳۴۶/۷۴۷ به سی برابر قیمت سال ۱۲۸۷/۶۸۶ و ۱۵۰ برابر قیمت سال ۱۲۶۰/۶۵۸ رسید.
۴. قیمت نمک: در سال ۱۲۷۶/۶۷۵ هر دویست کیلوگرم نمک نه هزار ون بود. در سال ۱۲۸۹ به پنجاه هزار ون و در سال ۱۲۹۶/۶۹۵ به هفتاد و پنج هزار ون رسید.
۵. درآمد: به دنبال کاهش ارزش پول و افزایش قیمت‌ها در بازار، درآمد بعضی از کارمندان دولت افزایش یافت، اما زندگی اکثر مردم به صورتی ساده و فقیرانه می‌گذشت.
۱. هنگامی که پول کاغذی در جریان فرسوده و پاره شد، دولت می‌باید پول‌های خراب را جمع‌آوری کرده و بسوزاند و به جای آن‌ها پول تازه منتشر کند.
۲. مقدار انتشار پول براساس ژونگ تونگ چائو و واحد پول دینگ ۱ (Ding) بود، بنابراین ژی یوان دا یین چائو می‌باید تبدیل به ژونگ تونگ چائو می‌شد.
۳. تا سال ۲۷ ژی یوان یعنی سال ۱۲۹۶/۶۹۵ جمعیت سراسر کشور ۵۸ میلیون و ۸۳۴ هزار و ۷۱۱ نفر بود و مقدار پول کاغذی با تعداد جمعیت برابری داشت.
ضمنا براساس جداول بالا می‌توانیم تورم پول کاغذی را به سه دوره تقسیم کنیم:۱. دورهٔ اول از آغاز تا پیدایش تورم. وقتی که ژونگ تونگ چائو منتشر شد، همهٔ مردم کشور می‌توانستند بدون محدودیت از آن استفاده کنند. میزان انتشار اسکناس حدود ۱۰۰۰۰ دینگ و قیمت بازار تقریبا ثابت بود. این روند تا سال ۱۲۸۰/۶۷۹ ادامه داشت؛۲. دورهٔ تورم که از سال ۱۲۸۶/۶۸۵ آغاز شد، زیرا میزان نشر اسکناس افزایش یافته و قیمت‌های بازار روزبه‌روز گران‌تر شدند. از آن پس امکان تثبیت ارزش پول وجود نداشت؛۳. و دورهٔ تورم شدید از سال ۱۳۵۰/۷۵۱ به بعد که تورم بسیار شدیدتر از سابق شد. اقتصاد، سیاست و دیگر مسائل با بحران مواجه شدند و علاوه‌بر پول کاغذی دولتی، عده‌ای هم پول تقلبی ساختند. معلوم بود که وقتی مقدار گردش پول افزایش و قدرت خرید آن کاهش می‌یافت، دیگر ارزشی برای پول باقی نمی‌ماند. دودمان یوآن [مغولان] در چنین شرایطی سرنگون شد.
یادداشت‌ها
(۱). دینگ واحد پول قدیم چین برابر با ۱۰۰۰ ون