سم رایسین چیست؟ از ترور گئورگی مارکوف تا داستان دبرا – پاسخ به سؤالاتی که بعد از شنیدن اپیزودهای پادکست کانال بی ممکن است برایتان پیش آمده باشد!

در پادکست کانال بی در سه اپیزود تازه‌اش داستان زوج پزشکی نقل می‌شود که آخر و عاقبتشان به جای خوب ختم نمی‌شود.

من به سبب اینکه ممکن است پادکست را خیلی‌ها نشنیده باشند یا قبلا با ماجرایش را جایی نخوانده باشند، خلاصه داستان را نمی‌نویسم.

اما یکی از اجزای این داستان، سمی به نام رایسین است. علاقه‌مندان سریال‌ تلویزیونی بریکینگ بد، البته حتما با نام این سم آشنا هستند. چرا که جناب والتر وایت (هایزنبرگ کبیر!) در اپیزودهایی از این سم استفاده کرده بود. چقدر دلمان برای او تنگ شده!

علیرغم توضیحات علی بندری عزیز، با مرور کامنت‌های خوانندگان متوجه شدم که سؤالاتی پاسخ داده نشده‌ای در مورد رایسین وجود دارد که در این پست قصد دارم به آنها پاسخ بدهم.

رایسین چیست؟

رایسین سمی است که به صورت طبیعی در دانه‌های کرچک وجود دارد. اگر دانه‌های کرچک جویده شوند و قورت داده شوند، باعث مسمومیت می‌شوند.  رایسین از نظر شیمیایی یک لکتین است یعنی ماده کربوهیدارتی متصل به پروتئین.

حتی رایسینی به اندازه چند بلور نمک می‌تواند یک آدم را از پا درآورد. از نظر علمی دوز کشنده متوسط یا الی دی 50 رایسین در موش، 22 میکروگرم به ازای هر کلیوگرم از وزن بدن در صورت تزریق داخل صفاقی است.

دوز کشنده خورکی رایسین در انسان حدود یک میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برآورد می‌شود.

رایسین چطور به دست می‌آید؟

رایسین معمولا از باقی ماننده دانه کرچک، بعد از استحصال روغن کرچک به دست می‌آید. سم رایسین به صورت پودر یا گرده وجود دارد و می‌تواند در آب یا اسید ضعیف حل شود.

در شرایط عادی، سم رایسین ماده پایداری است، اما در حرارت 80 درجه سانتیگراد از بین می‌رود.

جالب است بدانید که رایسین در درمان برخی از سرطان‌ها کاربرد دارد.

معمولا موارد مسمومیت با رایسین عمدی هستند و مسمومیت اتفاقی نادر است. در مقایسه، مسمومیت با سم بوتولیسم، در بسیار موارد اتفاقی و در نتیجه خوردن غذاهای کنسروی رخ می‌دهد.

باز هم جالب است بدانید که رایسین در عملیات تروریستی و جنگ شیمیایی هم می‌تواند کاربرد داشته باشد و از طریق آب و هوا و غذا، می‌توان سم آن را وارد بدن قربانیان کرد.

ترور و قتل مارکوف – روزنامه‌نگار بلغارستانی

سم رایسین حتی یک پیشینه تاریخی جالب‌تر از سریال برکینگ بد یا داستان دبرا دارد:

در سال 1978، گئورگی مارکوف -یک نویسنده و روزنامه‌نگار بلغارستانی- که در لندن زندگی می‌کرد، مرود یک حمله عجیب قرار گرفت و دو روز بعد درگذشت.

مارکوف که ابتدا یک رمان‌نویس بود، مدتی بود که در لندن برای خبرگزاری بی بی سی، رادیو اروپای آزاد و دویچه وله آلمان غربی کار می‌کرد. او تبدیل به منتقد موثر رژیم بلغارستان شده بود.

شیوه مرگ او حتی در مطبوعات دهه شصتی ایران هم بازتاب پیدا کرده بود. گفته می‌شود که در چتر یک وسیله ریزمهندسی تعبیه شده بود که می‌توانست گلوله یا پرتابه بسیار کوچکی را شلیک کند. این ریزگلوله، احتمالا به رایسین آغشته بوده است. گفته می‌شود که سرویس مخفی بلغارستان برای این کار از کمک کا گ ب بهره برده بود!

این حادثه در 7 سپتامبر سا 1978 رخ داد. در این هنگام مارکوف روی پل واتراو، روی رود تیمز ایستاده بود و منتظر یک اتوبوس بود تا او را به بی بی سی ببرد.

در ایستگاه اتوبوس او ناگهان درد تیزی، شبیه یک گزش را حس کرد. دردی که او در ران راستش حس می‌کرد. او به پشت سرش نگاه کرد و مردی را دید که یک چتر را زا روی زمین می‌برد. این مرد با شتاب به سمت دیگر خیابان رفت، تاکسی‌ای گرفت و دور شد.

قتل او مشهور به تقل با چتر شد. وقتی او به دفتر بی بی سی رفت؛ یک نقطه قرمزی کوچک در رانش پیدا کرد. دردش هم استمرار داشت.

موقع عصر او دچار تب داشت و در بیمارستان سنت جیمز پذیرش شد. چند روز بعد در 11 سپتامبر وی در 49 سالگی درگذشت.

هنوز هم علت مرگ او در هاله‌ای از ابهام است. عکس اشعه ایکس از پای او، هیچ جسم خارجی را نشان نداد. بعد از مرگ بررسی بیشتری برای پیدا کردن علت مرگ او انجام شد و پیکر او مورد کالبدشکافی یا اتوپسی قرار گرفت. اینجا بود که وقتی بافت محل آسیب او به آزمایشگاه فرستاده شد یک گلوله خیلی کوچک به اندازه 1.7 میلیمتر پیدا شد. جنس گلوله بررسی شد و مشخص شد که 90 درصد آن از پلاتینیوم و 10 درصد آن از ایردیوم بود. این گلوله دو سوراخ به اندازه 0.35 میلیمتر داشت. هیچ بقایایی از سم داخل گلوله باقی نمانده بود تا بتواند بررسی شود. اما نظر دانشمندان این بود که رایسین به عنوان سمی که در این اندازه اندک می‌تواند موثر باشد، محتمل است.

بررسی بیشتر یک ماده مومی هم کنار حفرات گلوله نشان داد. چنین تصور میشود که این ماده در دمای بدن یعنی 37 درجه ذوب شده و متعاقب آن سم به داخل بدن تراوش کرده است.

10 روز بعد از این ترور عجیب، تلاشی برای کشتن یک بلغارستانی دیگر به نام ولادیمیر کوستوف به شیوه مشابه در ایستگاه متروی پاریس انجام شد.

در دهه 1940 ارتش آمریکا آزمایشاتی انجام داد تا امکان استفاده از رایسین در جنگ‌های شیمیایی را بررسی کند.

گزارشاتی وجود دارد مبنی بر اینکه در دهه 1980 عراق از این سم استفاد کرده باشد و حتی سازمان تروریستی اخیرا متوجه کاربرد آن شده باشند.

مکانیسم عمل سم رایسین

مسمومیت رایسین، مسری نیست و بیماری ناشی از آن از از شخصی به شخص دیگر منتقل نمی‌شود.

اما چگونه رایسین باعث مرگ می‌شود؟

رایسین به داخل سلول می‌رود و مانع از ساخت پروتئین می‌شود. پروتئین برای زیست سلول لازم است و نبود آن باعث مرگ می‌شود.

به صورت دقیق‌تر رایسین یک پروتئین فیرفعال‌کننده ریبوزوم نوع 2 است. ریبوزوم ریزاندامک داخل سلولی است که پروتئین‌های داخل سلول را می‌سازد.

چرا جویدن دانه کرچک خطرناک است؟

حالا اینکه چرا روی این قسمت «جویدن» هم در پادکست تاکید شده و من هم تکرار کرده‌ام، برای خودش نکته‌ای ندارد. چرا به صورت ساده نمی‌گوییم «خورده» شود؟! چرا رایسین وقتی مستقیم خورده شود، کشندگی کمتری دارد یا نیاز به دوز بالاتری از آن است؟

به خاطر اینکه رایسین تحت تاثیر آنزیم‌های دستگاه گوارش (پپتیدازها)، غیرفعال می‌شود. بنابراین اگر دوز قابل ملاحظه‌ای از طریق گوارشی وارد بدن نشود، تنها بیمار دچار علایم مخاطی می‌شود و علایم گسترده در بدن پیدا نمی‌کند. علایم گوارشی در این صورت شامل اسهال و اسهال خونی و استفراغ خونی، تهوع و درد شکم هستند.

چون مخاط گونه و زیر زبان ما حاوی مویرگ‌هایی هستند که از طریق آنها دارو می‌تواند مستقیم وارد جریان خون شود. یعنی در این مورد به جای اینکه مسیر دستگاه گوارش را طی کند و تحت تاثیر آنزیم‌ها قرار بگیرد، مستقیم وارد جریان خون شود. دقیقا به همین خاطر است که برخی از قرص‌ها در شرایطی به صورت جویدنی مصرف شوند . مثلا موقع حمله قلبی به بیماران گفته می‌شود که آسپرین را بجوند تا زودتر وارد جریان خون شود و اثر خود را اعمال کند.

گفته می‌شود که جویدن تنها 5 تا 20 دانه کرچک، برای مرگ یک فرد بالغ کافی است!

آیا روغن کرچک هم خطرناک است و حاوی رایسین است؟!

حالا سوالی که ممکن است در ذهن شما مطرح شود این است که آیا روغن کرچک چیز خطرناکی است؟ پس چرا این روغن اینقدر شایع استفاده می‌شود؟

باید بگویم که چون رایسین در چربی محلول نیست، مقدار آن در روغن کرچک آنقدر ناچیز است که اهمیت بالینی نخواهد داشت.

در ضمن بسیاری از موارد روغن کرچک را 80 درجه حرارت می‌دهند که منجر به غیرفعال شدن همین میزان سم اندک هم می‌شود.

در مورد سایر دانه‌های روغنی، بقایا منبع تغذیه خیلی خوبی برای احشام هستند، اما در مورد کرچک، نباید از بقایا برای تغذیه دام‌ها استفاده شود، مگر اینکه با دستگاه اتوکلاو، حرارت ببینند. چرا که بعد روغن‌گیری پوسته و بقایای دانه حاوی مقدار قابل ملاحظه‌ای سم هستند، حتی تا میزان 5 درصد!

علائم و نشانه‌های مسمومیت با رایسین

میزان تاثیر رایسین بستگی به این دارد که از طریق تنفس، گوارشی یا تزریقی وارد بدن شده باشد. علائم مسمومیت با رایسین هم تا حد زیادی به شیوه وارد شدن آن به بدن بستگی دارد.

بسته به میزان دوز وارد رایسین وارد شده به بدن، علائم و نشانه‌های متفاوت هستند.

علائم اولیه مسمومیت تنفسی با رایسین، ظرف 4 تا 8 ساعت رخ می‌دهد، اما می‌تواند تا 24 ساعت هم طول بکشد.

در پی مسمومیت گوارشی با رایسین، علائم مسمومیت ظرف کمتر از 10 ساعت رخ می‌دهد.

اگر دوز کافی از رایسین از طریق تنفس وارد بدن شود، ظرف چند ساعت علائم تنگی نفس یا دیسترس تنفسی، تب، سرفه، تهوع و احساس فشار در قفسه سینه ظاهر می‌شوند. عرق‌ریزش شدید رخ می‌دهد و ریه‌ها ادم می‌کنند، یعنی مایع در ریه‌ها جمع می‌شود. همین امر تنفس را بیشتر دشوار می‌کند. سپس کاهش فشار خون و نارسایی تنفسی و مرگ رخ می‌دهد.

اما اگر کسی به مقدار کافی رایسین بخورد، علایم شامل تعوع و اسهال هستند، اسهال می‌تواند به صورت اسهال خونی هم باشد. در نتیجه این امر، آب بدن کم می‌شود (دهیدراسیون) و فشار خون کاهش می‌یابد. علایم و نشانه‌های دیگر شامل تشنج، ادرار خونی هستند. ظرف چند روز کبد، طحال و کلیه‌ها درگیر می‌شوند و عملکرد کلیه کاهش می‌یابد و شخص می‌میرد.

درگیری از طریق پوست و چشم: رایسین از طریق پوست سالم جذب نمی‌شود. تماس سطحی با پودر رایسین صرفا باعث قرمزی پوست یا چشم و درد آنها می‌شود. اما اگر شخصی با دست آلوده، غذا بخورد، همان علایم گوارشی مسمومیت با رایسین رخ می‌دهد.

چگونه پزشکان و مقامات قانونی به مسمومیت رایسین شک می‌کنند

نکته کلیدی در مسمومیت رایسین در پی اعمال تروریستی یا جنگ شیمایی، شیوع ناگهانی علائمی مانند تب، سرفه و ادم ریه در گروه زیادی از مردم و مرگ ناشی از آن است.

اگر شک ایجاد مسمومیت رایسین با حل کردن در آب وجود داشته باشید، نمونه‌برداری محیطی توسط مسئولان بهداشت محیط و مقامات قانونی باید انجام شود و افراد شاغل در منطقه مشکوک باید تحت نظر قرار بگیرند.

تشخیص آزمایشگاهی مسمومیت با رایسین

برای تشخیص می‌توان نمونه های خون یا ادرار را به روش ایمونواسی یا اسکپترومتری مورد بررسی قرار داد.

در ضمن برخی آزمایشگاه‌ها مانند آزمایشگاه CDC می‌تواند بقایای سم آلکالوئدی را در ادرار تشخیص بدهند.

شیوه درمان مسمومیت رایسین

متاسفانه هیچ آنتی دوت یا پادزهری برای رایسین وجود ندارد و همه تلاش باید در جهت پیشگیری از تماس با رایسین باشد.

در صورت تماس با سم، نخستین کار باید پیشگیری از ورود مقدار بیشتر سم به بدن باشد.

در هنگام مسومیت، درمان‌های عموما درمان‌ها حمایتی برای به حداقل رساندن اثرات سم هستند که می‌تواند شامل چیزهایی مانند تجویز مایعات داخل وریدی، تجویز داروهایی برای درمان تشنج یا افت فشار خون باشد.

شستشوی معده با زغال یا شارکول فعال هم در صورتی که مسمومیت گوارشی باشی توصیه می‌شود.

اگر سم مخاط چشم راتحریک کرده باشد، شستشوی چشم توصیه می‌شود.

در صورتی که مسمومیت از طریق هوا یا تماس زهر با پوست وجود داشته باشد، اقدامات موثر اولیه شستشوی بدن، خارج کردن لباس‌ها از بدن و قرار دادن آنها در دو لایه کیسه نایلونی عایق است.

منابع: سایت CDC – ویکی‌پدیا (+ و +)