نکات و حقایق جالب در مورد خرما
خرما، Phoneix dactylifera، گیاهی است از جنس فونیکس و خانواده پالماسه یا نخل. بیشتر گونه های جنس فونیکس به عنوان گیاه زینتی در درون یا بیرون خانه ها پرورش داده می شوند و تنها گونه ای که میوه آن مصرف خوراکی دارد همان خرمای معمولی است. این گیاه عمدتاً به خاطر میوه های بسیار شیرین و خوشمزه اش در بسیاری از نقاط جهان کاشته می شود. گیاه شناسان معتقدند که به احتمال قریب به یقین خرما از سرزمین های حوالی خلیج فارس منشا گرفته است. خرما در دوران باستان به فراوانی در سرزمین های بین دو رود نیل و فرات وجود داشته و گفته می شود که محدوده پراکنش آن در دوران پی
ش از تاریخ از سنگال تا حوضه رودخانه ایندوس در شمال هند را در برمی گرفت. شواهد باستان شناسی مربوط به کشت خرما در غرب عربستان به چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح تعلق دارند. خرما در این نواحی به عنوان نماد باروری و زایش مورد توجه خاص مردم بوده است و چادرنشین ها آن را در واحه های بیابانی می کاشتند.
اعراب خرما را با خود به اسپانیا بردند. بعدها به تدریج خرما از آسیا و عمدتاً خاورمیانه به استرالیا و قاره آمریکا نیز برده شد. سیاحان اسپانیایی نیز خرما را به نیومکزیکو و کالیفرنیا معرفی کردند تا جایی که کالیفرنیا امروزه یکی از تولیدکنندگان خرما است. خرما از قرن ها پیش در جنوب ایتالیا، سیسیل و یونان کاشته می شد اما میوه قابل توجه و خوراکی در این نواحی به بار نمی آورد. میوه خوراکی خرما از زمره غذاهای اصلی مردم الجزایر، مراکش، تونس، مصر، سودان، عربستان، ایران و… به شمار می آید. امروزه پیشرفت های کشاورزی و تکنولوژی باعث پیشرفت و بهبود صنعت کشت خرما شده است.عراق همواره بزرگ ترین تولیدکننده خرما در جهان بوده و سالانه نزدیک به ۶۰۰ هزار تن خرما تولید می کند. بصره به خاطر ارقام بسیار مرغوب خرما شهرت جهانی دارد. جنس فونیکس در ایران تنها دارای یک گونه است که همان خرمای معمولی یا خوراکی است. این گونه در مناطق گرمسیری جنوب ایران کاشته می شود و دارای فرم های اصلاح شده بسیاری است. در ضمن گونه ها و فرم های زینتی چندی نیز از این جنس به ایران وارد شده است. معروف ترین و پرطرفدارترین نوع خرما در ایران خرمای مضافتی بم است. از زمره سایر واریته هایی که در سایر کشورها متداول ترند می توان به واریته های «هیانی»، «خدر اوبی»، «خستاوی»، «مکتوم»، «سعیدی»، «امیر حاجی»، «برهی»، «زهدی» و… اشاره کرد. گیاه خرما صرف نظر از واریته آن نوعی نخل راست قامت است که ارتفاع آن به ۳۶ _ ۳۰ متر می رسد. تنه خرما از بقایای به جامانده از غلاف برگ ها به وجود می آید. برگ های خرما پرمانند، بزرگ و به طول شش متر است. هر برگ از درون غلافی خارج می شود که توسط شبکه ای از فیبرها احاطه می شود. گل های کوچک و معطر آن روی دو گیاه نر و ماده پدیدار می شوند. گل های ماده سفید و گل های نر شیری رنگ و چرمی اند. هر خوشه بزرگ گل ممکن است حاوی ۱۰۰۰۰ _ ۶۰۰۰ گل باشد.
میوه خرما مستطیلی شکل با پوستی به رنگ قهوه ای تیره متمایل به قرمز یا زرد _ قهوه ای است. پوست میوه پس از رسیده شدن بسیار نازک و لطیف می شود. گوشت آن نیز بسیار شیرین و حاوی یک هسته منفرد و بسیار سخت است.
در اطراف درخت ۱۶ _ ۶ ساله پاجوش های بی شماری وجود دارد که می توان با انتقال هر یک از آنها به جای مناسب، اقدام به تکثیر گیاه خرما کرد. گیاه خرما مقادیر زیادی گرده تولید می کند که توسط باد جابه جا می شوند اما مسافت زیادی را طی نمی کنند. در نخلستان ها هر درخت نر برای بارور ساختن و گرده افشانی ۵۰ _ ۴۸ درخت ماده کفایت می کند. امروزه در عربستان و نواحی محدودی از آسیا و آفریقا و همچنین کالیفرنیا برای تسهیل عملیات گرده افشانی، از گرده افشانی مصنوعی استفاده می کنند. اما در گرده افشانی سنتی خوشه گل های نر شکفته شده را به طور وارونه روی خوشه های ماده قرار می دهند و به وسیله طناب یا نخ قیطانی آن را محکم می بندند تا با رشد خوشه و آویخته شدن آن، خوشه نر سر جایش بماند. در مواردی نیز گرده ها را خشک می کنند و مدت ۶ ماه در شرایط دمایی مناسب نگهداری می کنند.
میوه خرما را معمولاً تازه مصرف می کنند یا از آن در تهیه خوراکی هایی مانند کیک، کلوچه، انواع شیرینی، نان خرمایی، پودینگ، بستنی، مربا، ژله، شربت، شیره، سرکه و الکل استفاده می کنند. از بقایای دورریختنی میوه نیز در تهیه غذای دام و طیور استفاده می کنند. در غنا و ساحل عاج از شیره خرما، ملاس و الکل استخراج می کنند. ۱۰۰ گرم میوه تازه خرما دارای ۱۴۲ کالری انرژی است به علاوه حاوی مقادیر قابل توجهی کربوهیدرات، پروتئین، کلسیم، فسفر، آهن و… نیز هست. از پودر هسته خرما هم برای تغذیه جوجه ها استفاده می شود. هسته خرما دارای مقادیر زیادی پروتئین، چربی، کربوهیدرات، استرول و استرون است. از روغن موجود در هسته در صابون سازی و تهیه محصولات آرایشی استفاده می شود. در کشورهای ایتالیا و اسپانیا از بر گ های خرما در انجام آیین های مذهبی استفاده می شود. در شمال آفریقا نیز از برگ ها برای ساخت کلبه، آلونک، سبد، پرده، بادبزن و وسایلی از این دست بهره می گیرند. دمبرگ های چوبی خرما منبع سلولز است و در ضمن از آن در ساخت جارو، عصا، چوب پنبه ماهی گیری و حتی برای سوخت نیز استفاده می شود. از تنه نخل های قدیمی در ساخت برخی از اجزای داو (انواع قایق های بادبانی در خلیج فارس)، آب برها و پل ها کمک می گیرند. علاوه بر تمامی اینها میوه خرما دارای مصارف پزشکی نیز هست. خرما به خاطر داشتن مقادیری تنین، ویتامین A، تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین، اسیداسکوربیک و تریپتوفان و… دارای خواص درمانی است و از آن در درمان سرماخوردگی، گلودرد، تب، ناراحتی های کبدی و احشایی استفاده می شود و حتی آن را برای رفع مسمومیت با الکل نیز مفید دانسته اند.
درخت خرما در شرایط آب و هوایی گرم و تمام آفتابی به خوبی رشد می کند و میوه می دهد. در مناطقی که شرایط چندان مناسب نباشد ممکن است که درخت خرما رشد کند اما میوه نمی دهد. حداقل دمای مورد نیاز در فصل رویش و گل دهی برای خرما در حدود ۵/۱۷ درجه سانتی گراد است و تنها در مناطقی میوه می دهد که فصل رویش در آن گرم و طولانی و بدون بارندگی یا با بارندگی اندکی همراه باشد. گیاه خرما نسبت به خشکی مقاوم است اما برای به بار نشستن و تولید محصول مرغوب به آبیاری نیاز دارد. این گیاه خاک های شنی، آهکی و رسی را ترجیح می دهد و در مجموع در بیشتر خاک های سنگین و به خوبی زهکشی شده، رشد می کند. تهویه مناسب خاک از فاکتورهای مهم رشد خرما است. خرما به طور چشمگیری نسبت به قلیایی بودن خاک مقاوم است تا حدی نیز نسبت به شوری خاک مقاوم است. اما شوری بیش از اندازه به شدت بر میزان محصول و باروری آن تأثیر می گذارد. تکثیر درخت خرما از طریق بذر و عمدتاً با انتقال پاجوش هایی که در اطراف گیاه والد به وجود می آیند، میسر می شود.
میزان محصول نخل های ۸ _ ۵ ساله در حدود ۱۰ _ ۸ کیلوگرم است اما این میزان در نخل های ۱۳ ساله به ۸۰ _ ۶۰ کیلوگرم می رسد. برخی از ارقام اصلاح شده محصولی معادل ۱۰۰ کیلوگرم هم تولید می کنند. برداشت محصول خرما عمدتاً با برداشت کل خوشه همراه است. پس از برداشت خوشه آن را در شرایط دمایی مناسبی انبار می کنند تا میوه ها کاملاً رسیده شوند. میوه خرما از زمان تشکیل تا هنگام رسیده شدن باید چهار مرحله را پشت سر بگذارد که عبارتند از ۱) مرحله نخست که ۱۷ هفته طول می کشد و حاصل آن میوه ای به رنگ سبز، سفت و تلخ است و ذخیره قند آن را گلوکز و فرکتوز تشکیل می دهند. ۲) مرحله دوم شش هفته به طول می انجامد. در این مرحله میوه هنوز سفت است اما رنگ آن به زرد _ نارنجی یا قرمز تغییر می یابد و ذخیره قند آن عمدتاً ساکاروز است. ۳) مرحله سوم که به آن رطب می گویند، چهار هفته طول می کشد. میوه در این مرحله نیمه رسیده و به رنگ قهوه ای است. ۴) مرحله چهارم دو هفته طول می کشد. در این مرحله میوه رسیده است و وقتی رنگش هنوز روشن است، برداشت می شود و برای رسیده تر شدن در شرایط دمایی مناسب انبار می شود. شرایط دمایی و طول مدت انبارداری بسته به رقم خرمای برداشت شده فرق می کند.
www.Hort.Purdue.edu
