اولین سیستم کتابخانه «عمومی» در تاریخ، از کجا شروع شد؟

از زمانی که انسانها توانستند دانش خود را مکتوب کنند، کتابخانهها بهعنوان مخازن دانش شکل گرفتند. اما مفهوم کتابخانه عمومی، جایی که افراد بدون محدودیت خاص بتوانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند، به تدریج و با تکامل تمدنها ظهور کرد. این ایده که دانش باید بهصورت عمومی در دسترس باشد، یکی از بزرگترین دستاوردهای بشری در جهت توسعه فرهنگی و علمی به شمار میرود. در این مقاله، به بررسی کتابخانههای اولیه تاریخ، نحوه استفاده از آنها، ویژگیهای بزرگترین کتابخانههای باستان، و روشهای اندکسگذاری (فهرستنویسی) متون در آنها میپردازیم.
کتابخانههای اولیه: آغاز تلاش برای جمعآوری دانش
1. تمدن سومری و بابل (Sumerian and Babylonian Civilizations)
اولین نمونههای ثبت دانش به الواح گلی بازمیگردد که در شهرهای سومری و بابلی برای آرشیو اسناد دولتی و مذهبی استفاده میشد. این الواح شامل قوانین (مانند قانون حمورابی)، متون مالی و مذهبی بودند و معمولاً در معابد یا مراکز حکومتی نگهداری میشدند. دسترسی به این آرشیوها محدود به کاتبان و افراد متخصص بود و بههیچوجه نمیتوان آنها را عمومی تلقی کرد.
2. مصر باستان (Ancient Egypt)
در مصر باستان، کتابخانههای معابد از جمله مراکز اصلی جمعآوری دانش بودند. این کتابخانهها نه تنها متون مذهبی، بلکه نوشتههای علمی مانند نجوم، پزشکی، و ریاضیات را نیز در خود جای میدادند. اما استفاده از این منابع به کاهنان و نخبگان مذهبی محدود بود و عموم مردم به آنها دسترسی نداشتند.
3. یونان باستان (Ancient Greece)
ایده کتابخانه عمومی بهطور جدی در یونان باستان شکل گرفت. فیلسوفانی مانند ارسطو (Aristotle) مجموعههایی از متون علمی و فلسفی را گردآوری کردند که توسط شاگردان و پژوهشگران مورد استفاده قرار میگرفت. این کتابخانهها پایهای برای شکلگیری کتابخانههای بزرگتر و عمومیتر در دوران بعد شدند.
بزرگترین و مجهزترین کتابخانههای اولیه
کتابخانه اسکندریه (Library of Alexandria)
کتابخانه اسکندریه در مصر یکی از بزرگترین و مجهزترین کتابخانههای دوران باستان بود که در قرن سوم پیش از میلاد توسط بطلمیوس اول (Ptolemy I) تأسیس شد. این کتابخانه هدف خود را گردآوری تمام دانش بشری قرار داده بود و تخمین زده میشود که بین 400,000 تا 700,000 طومار پاپیروس (Papyrus) در آن ذخیره شده بود.
- دسترسی: هرچند این کتابخانه بهعنوان مرکز دانش شناخته میشد، اما دسترسی به آن عمدتاً به پژوهشگران و دانشمندان محدود بود.
- روش جمعآوری: یکی از روشهای جالب گردآوری متون این بود که هر کشتی که به بندر اسکندریه وارد میشد، موظف بود نسخهای از اسناد و کتابهای خود را به کتابخانه ارائه دهد.
کتابخانه پرگاموم (Library of Pergamum)
کتابخانه پرگاموم در آسیای صغیر (ترکیه امروزی)، یکی دیگر از مراکز بزرگ دانش در دوران باستان بود. این کتابخانه در قرن دوم پیش از میلاد تأسیس شد و به دلیل تولید پرگامنت (Pergamentum)، نوعی کاغذ چرمی که جایگزین پاپیروس شد، مشهور بود. پرگاموم حدود 200,000 متن را در خود جای داده بود.
- دسترسی عمومی: برخلاف اسکندریه، کتابخانه پرگاموم تلاش میکرد دسترسی به دانش را گستردهتر کند و این ویژگی، آن را به یکی از پیشگامان کتابخانههای عمومی نزدیکتر کرد.
روشهای اندکس کردن کتابها در کتابخانههای باستان
1. برچسبگذاری طومارها
در کتابخانه اسکندریه، طومارهای پاپیروس با برچسبهایی مشخص میشدند که شامل عنوان، نام نویسنده، و گاهی خلاصهای از محتوا بود. این روش ابتدایی، امکان بازیابی متون را برای پژوهشگران فراهم میکرد.
2. دستهبندی موضوعی
یکی از برجستهترین دانشمندان اسکندریه، کالیماخوس (Callimachus)، اولین سیستم دستهبندی کتابخانهای را ابداع کرد. او فهرستی به نام Pinakes تهیه کرد که متون را بر اساس موضوعات مختلف مانند فلسفه، ریاضیات، ادبیات و تاریخ طبقهبندی میکرد.
3. تفکیک بر اساس نویسندگان
در کتابخانه پرگاموم، متون علاوه بر طبقهبندی موضوعی، بر اساس نویسندگان نیز مرتب میشدند. این روش دسترسی به آثار مرتبط با یک نویسنده خاص را آسانتر میکرد.
دسترسی عمومی: انقلابی در فرهنگ دانش
در دوران باستان، بیشتر کتابخانهها به نخبگان و دانشمندان اختصاص داشتند. اما مفهوم کتابخانه عمومی به تدریج در قرون وسطی و با اختراع صنعت چاپ در قرن پانزدهم میلادی تکامل یافت. برای مثال، کتابخانه بودلیان (Bodleian Library) در آکسفورد، که در قرن هفدهم تأسیس شد، نمونهای اولیه از کتابخانهای با دسترسی عمومی محسوب میشود.
نتیجهگیری
اولین سیستمهای کتابخانه، اگرچه محدود به گروههای خاص بودند، سنگ بنای دسترسی به دانش را بنا نهادند. کتابخانههایی مانند اسکندریه و پرگاموم نهتنها مراکزی برای جمعآوری دانش، بلکه نشانهای از تلاش بشر برای سازماندهی اطلاعات بودند. اندکسگذاری ابتدایی این کتابخانهها، گامی بزرگ در جهت ساخت سیستمهای مدرن بود. اگرچه امروز فناوریهای دیجیتال دسترسی به دانش را بیسابقه کردهاند، روحیه پیشگامانه کتابخانههای اولیه همچنان الهامبخش ماست.
برای مطالعه بیشتر: +
مطالب مرتبط:
برنامه کتابخانه عمومی تورنتو برای بزرگداشت کتاب فارنهایت 451
عکسهایی از زیباترین کتابخانههای دنیا
این نوشتهها را هم بخوانید