قطب جنوب: 10 فکت جالب و کمتر شنیده‌شده درباره آن و اسرارش
تا به حال فکر کرده‌اید که آن سوی نقشه، جایی پایین پایین، چه خبر است؟ بله، منظورم همان قطب جنوب (Antarctica) است، سرزمینی که همیشه برف و یخ در آن فرمانروایی می‌کند. خیلی‌ها فکر می‌کنند قطب جنوب فقط یک صفحه‌ی سفید و بی‌جان است، اما واقعیت این‌طور نیست. من خودم سال‌ها پیش وقتی کتابی درباره سفرهای اکتشافی خواندم، شگفت‌زده شدم از اینکه چقدر زندگی و پژوهش در دل این سرما جریان دارد. قطب جنوب فقط سردترین نقطه زمین نیست، بلکه رازآلودترین و شاید بکرترین منطقه‌ای‌ست که هنوز بشر به‌طور کامل درکش نکرده. شاید شما هم مثل من فکر می‌کردید فقط خرس‌های قطبی در آنجا زندگی می‌کنند، اما نه، خرس‌ها مال قطب شمال‌اند! همین اشتباهات رایج و دانسته‌های نصفه‌نیمه باعث شد به کشف واقعیات جالب درباره قطب جنوب علاقه‌مند شوم.
قطب جنوب نه‌تنها از نظر جغرافیایی منحصر‌به‌فرد است، بلکه از نظر سیاسی و پژوهشی هم یک نمونه‌ی استثنایی است. این سرزمین برخلاف دیگر مناطق دنیا، متعلق به هیچ کشور خاصی نیست و حکمرانی آن طبق توافقی جهانی تنظیم شده. وقتی این موضوع را فهمیدم، واقعاً جا خوردم؛ چطور ممکن است جایی به این بزرگی بدون مرزهای رسمی اداره شود؟ در واقع، قطب جنوب نمادی از همکاری علمی و صلح جهانی است، جایی که تنها دانشمندان و پژوهشگران اجازه فعالیت دارند. همین ویژگی آن را به یک آزمایشگاه طبیعی بزرگ برای بررسی تغییرات اقلیمی (Climate Change) تبدیل کرده. قطب جنوب با آنکه به‌ظاهر ساکت و منجمد است، قلب تپنده‌ای دارد که آینده زمین را در دل خود پنهان کرده. بررسی اسرار این قاره‌ی سفید به ما کمک می‌کند بیشتر درباره زیست‌کره و آینده بشر بفهمیم.
یک بار برایم پیش آمد که یک مستند از بی‌بی‌سی درباره زندگی در ایستگاه‌های تحقیقاتی قطب جنوب تماشا کردم. باورم نمی‌شد انسان‌هایی ماه‌ها در سرمای منفی چهل درجه با ماسک و تجهیزات سنگین کار و زندگی می‌کنند. از همه جالب‌تر این بود که آن‌ها در تمام مدت حتی یک شب واقعی هم نمی‌بینند، چون در فصل تابستان، آفتاب اصلاً غروب نمی‌کند! قطب جنوب، همان‌طور که از اسمش پیداست، قطب اسرارآمیز علم، سرما و طبیعت است. برای شناخت بهتر این سرزمین یخی، ۵ فکت جالب و کمتر شنیده‌شده آماده کرده‌ام. در ادامه با من همراه باشید تا با بخشی از حقایق حیرت‌انگیز قطب جنوب آشنا شوید. این منطقه تنها جایی در دنیاست که واقعاً برای علم و نه سیاست زنده است. قطب جنوب، بیشتر از آن چیزی‌ست که در نقشه‌های جغرافیا دیده‌اید.
۱- قطب جنوب تنها قاره‌ای‌ست که ساکنان بومی ندارد
قطب جنوب برخلاف دیگر قاره‌های زمین، هیچ قوم یا مردمی به‌عنوان ساکن بومی (Indigenous People) ندارد. هیچ تمدن، زبان یا فرهنگ محلی در این منطقه شکل نگرفته است. دلیل اصلی آن سرمای شدید، نبود منابع غذایی کافی و شرایط فوق‌العاده سخت زیستی است. حتی پرندگان، پستانداران و گیاهان هم به‌سختی در این سرزمین دوام می‌آورند. با این حال، انسان‌ها در دهه‌های اخیر با ساخت ایستگاه‌های پژوهشی، برای مدت‌های طولانی در قطب جنوب زندگی کرده‌اند. این ساکنان موقت اغلب دانشمندان، تکنسین‌ها و کادر پشتیبانی هستند. در ایستگاه‌های بزرگی مثل «مک‌مردو» (McMurdo Station) و «وُستوک» (Vostok Station)، زندگی به سبک خاصی جریان دارد. در بعضی فصل‌ها، جمعیت این ایستگاه‌ها به بیش از هزار نفر هم می‌رسد. با این حال، آن‌ها فقط برای انجام پژوهش می‌آیند و همیشه رفتنی‌اند. نبود ساکنان دائمی، قطب جنوب را به یک منطقه بی‌طرف جهانی تبدیل کرده است.
۲- قانون بین‌المللی حکمرانی قطب جنوب در پیمان جنوبگان تعریف شده است
یکی از فکت‌های جالب قطب جنوب، نداشتن مالکیت رسمی است. هیچ کشوری نمی‌تواند به‌طور انحصاری بر قطب جنوب حکمرانی کند. طبق «پیمان جنوبگان» (Antarctic Treaty) که در سال ۱۹۵۹ امضا شد، این منطقه فقط برای اهداف صلح‌آمیز و علمی قابل استفاده است. بیش از ۵۰ کشور به این پیمان پیوسته‌اند و قوانین سخت‌گیرانه‌ای در مورد فعالیت در این قاره وجود دارد. طبق این توافق، هیچ فعالیت نظامی، آزمایش هسته‌ای یا بهره‌برداری تجاری گسترده در قطب جنوب مجاز نیست. کشورها می‌توانند ایستگاه پژوهشی داشته باشند، اما حق مالکیت بر خاک ندارند. حتی پرچم‌هایی که در آنجا نصب می‌شود، بیشتر نمادین است. این وضعیت استثنایی باعث شده قطب جنوب نماد همکاری بین‌المللی در دنیای مدرن باشد. شاید این تنها نقطه از کره زمین باشد که هنوز به‌طور کامل از رقابت‌های سیاسی در امان مانده است.
۳- قطب جنوب بزرگ‌ترین ذخیره یخ جهان را در خود جای داده است
حدود ۹۸٪ از سطح قطب جنوب با یخ پوشیده شده است. این یخ‌ها ضخامت‌هایی تا بیش از ۴ کیلومتر دارند و قدیمی‌ترین‌شان میلیون‌ها سال قدمت دارد. قطب جنوب حدود ۷۰٪ از آب شیرین (Freshwater) جهان را در قالب یخ در خود نگه می‌دارد. اگر تمام این یخ‌ها ذوب شوند، سطح آب دریاها حدود ۶۰ متر افزایش پیدا خواهد کرد. یخ‌های قطب جنوب منبعی ارزشمند برای پژوهش‌های اقلیمی‌اند. دانشمندان با حفاری در این لایه‌های یخی به نمونه‌هایی از جو زمین در هزاران سال پیش دست یافته‌اند. این نمونه‌ها اطلاعاتی درباره دمای زمین، ترکیب گازهای گلخانه‌ای و تغییرات آب‌وهوایی ارائه می‌دهند. یخ‌های قطب جنوب مانند یک آرشیو تاریخی برای مطالعه گذشته زمین عمل می‌کنند. این ذخایر یخ با وجود ظاهر سردشان، سرشار از زندگی اطلاعاتی‌اند. آینده بسیاری از مناطق ساحلی زمین به سرنوشت همین یخ‌های قطب بستگی دارد.
۴- قطب جنوب سردترین نقطه ثبت‌شده روی زمین است
در سال ۱۹۸۳، در ایستگاه تحقیقاتی وستوک در شرق قطب جنوب، دمایی معادل منفی ۸۹.۲ درجه سانتی‌گراد ثبت شد. این دما سردترین میزان ثبت‌شده در کل تاریخ بشر روی سطح زمین است. هوای قطب جنوب به دلیل ارتفاع زیاد، کم بودن رطوبت و بازتاب نور خورشید از یخ‌ها، بسیار سردتر از سایر نقاط زمین است. حتی در تابستان، دمای هوا معمولاً از صفر بالاتر نمی‌رود. بادهای شدید و دائمی نیز این سرمای شدید را تشدید می‌کنند. اصطلاح «باد سرد قطبی» (Katabatic Wind) برای این منطقه کاملاً قابل لمس است. زندگی در چنین شرایطی نیازمند تجهیزات خاص، لباس‌های چندلایه و حتی تمرین‌های روانی است. سکوت مطلق، تاریکی طولانی‌مدت و سرمای طاقت‌فرسا، شرایطی نزدیک به فضا را برای پژوهشگران ایجاد می‌کند. این ویژگی‌ها باعث شده قطب جنوب یک محل آزمایشی برای مأموریت‌های فضایی هم محسوب شود. سرمای آن فقط در عدد نیست، بلکه تجربه‌ای وجودی است.
۵- اولین فتح رسمی قطب جنوب توسط روئال آموندسن در سال ۱۹۱۱ انجام شد
تا مدت‌ها قطب جنوب یک سرزمین ناشناخته و دور از دسترس بود. در قرن نوزدهم، دریانوردان فقط سواحل آن را دیدند و دسترسی به مرکز قاره غیرممکن به‌نظر می‌رسید. اما در ۱۴ دسامبر ۱۹۱۱، کاشف نروژی به‌نام «روئال آموندسن» (Roald Amundsen) به‌همراه تیمش اولین انسان‌هایی بودند که به قطب جنوب رسیدند. آن‌ها از طریق یخچال‌های طبیعی و با سورتمه‌های سگ‌کش از مسیر نسبتاً ناشناخته‌ای عبور کردند. همزمان تیمی از انگلستان به رهبری رابرت فالکن اسکات نیز در رقابت با آموندسن به‌سوی قطب در حرکت بودند. اما اسکات با تأخیر و در شرایطی سخت رسید و در راه بازگشت جان باخت. این رقابت به یکی از غم‌انگیزترین فصل‌های تاریخ اکتشافات تبدیل شد. آموندسن با برنامه‌ریزی دقیق، استفاده از لباس‌های سنتی اسکیموها و شناخت شرایط جوی، موفق شد زنده بازگردد. این فتح نماد اراده انسان در مواجهه با سخت‌ترین شرایط طبیعی بود. تا امروز هم نام آموندسن با شکوه بر بلندای یخ‌های قطب جنوب می‌درخشد.
۶- قطب جنوب بیابانی‌ترین قاره زمین است، با وجود یخ‌های فراوان
شاید عجیب باشد، اما قطب جنوب از نظر اقلیمی یک «بیابان قطبی» (Polar Desert) محسوب می‌شود. میانگین بارش سالانه در بیشتر بخش‌های این قاره کمتر از ۵۰ میلی‌متر است. این میزان بارش حتی از بسیاری از بیابان‌های گرم و خشک مانند صحرای آفریقا هم کمتر است. رطوبت بسیار کم و سرمای شدید، مانع شکل‌گیری ابر و بارندگی معمول می‌شود. بارش‌ها اغلب به‌صورت برف خشک اتفاق می‌افتد و به‌سرعت منجمد می‌شود. همین شرایط موجب شده که لایه‌های یخی روی هم انباشته شوند، نه ذوب شوند. در نتیجه، با وجود حجم عظیم یخ، قطب جنوب همچنان خشک‌ترین قاره دنیاست. این ویژگی باعث می‌شود شرایط اقلیمی آن شباهت زیادی به مریخ داشته باشد. برای همین، ناسا برخی از آزمایش‌های فضایی‌اش را در مناطق خشک این قاره انجام داده است.
۷- قطب جنوب دارای آتشفشان فعال است؛ کوه اربوس هنوز در حال فوران است
درست است که قطب جنوب سرزمینی منجمد و ساکت به‌نظر می‌رسد، اما در دل آن آتش هم وجود دارد. کوه اربوس (Mount Erebus) در جزیره راس، یکی از معدود آتشفشان‌های فعال جهان در چنین عرض جغرافیایی پایین است. این کوه دارای یک «دریاچه گدازه دائمی» (Persistent Lava Lake) است که از دهه‌ها پیش فعال باقی مانده. دمای داخلی این آتشفشان با دمای سطح منجمد بیرونی تضاد جالبی ایجاد کرده است. فعالیت‌های زمین‌گرمایی اطراف اربوس برای دانشمندان جذابیت زیادی دارد. برخی از میکروارگانیسم‌های زنده اطراف آن توانسته‌اند در این محیط‌های فوق‌العاده متضاد زنده بمانند. این شرایط به پژوهش‌هایی درباره منشأ حیات در شرایط سخت کمک کرده است. کوه اربوس نشان می‌دهد که حتی در سردترین نقطه زمین، زندگی و پویایی در جریان است. آتش در دل یخ، یکی از رازهای عجیب قطب جنوب است.
۸- دریای وِدِل یکی از سردترین آب‌های شناخته‌شده زمین را دارد
در گوشه‌ای از قطب جنوب، دریای ودل (Weddell Sea) به‌عنوان یکی از سردترین و باثبات‌ترین مناطق اقیانوسی شناخته می‌شود. دمای آب این دریا می‌تواند تا نزدیک نقطه انجماد آب شور، یعنی منفی ۱.۸ درجه سانتی‌گراد پایین برود. با این حال، برخی از آبزیان توانسته‌اند در این دما زنده بمانند. ماهی‌هایی که در این دریا زندگی می‌کنند، دارای «پروتئین ضدیخ» (Antifreeze Protein) در خون خود هستند. این پروتئین مانع تشکیل کریستال یخ در بدن آن‌ها می‌شود. دریای ودل همچنین محلی‌ست که یخ‌های قطبی در آن به‌شدت فشرده و به‌مرور ضخیم‌تر می‌شوند. این منطقه محل اصلی شکل‌گیری یخ‌های شناور عظیم‌الجثه است. جریان‌های عمیق و سرد آن نقش مهمی در تنظیم دمای اقیانوس‌های جهانی ایفا می‌کنند. به همین دلیل، تغییرات در دریای ودل می‌تواند تأثیرات جهانی داشته باشد. این دریا، شاید ناشناخته اما حیاتی برای آینده اقیانوس‌هاست.
۹- قطب جنوب محل کشف شهاب‌سنگ‌های ارزشمند از فضا است
هر ساله، صدها شهاب‌سنگ (Meteorite) در سطح قطب جنوب کشف می‌شود. سطح یخی یکنواخت و بدون پوشش گیاهی باعث می‌شود که این سنگ‌های فضایی به‌راحتی دیده شوند. یخ، مانند یک زمینه سفید طبیعی عمل می‌کند و سنگ‌های سیاه‌رنگ به‌خوبی در آن مشخص می‌شوند. بادها و حرکت‌های یخی این سنگ‌ها را در برخی نواحی خاص جمع‌آوری می‌کنند. شهاب‌سنگ‌هایی که در قطب جنوب یافت می‌شوند، معمولاً در شرایط ایده‌آل حفظ شده‌اند. سرمای زیاد مانع از فرسایش آن‌ها می‌شود و ساختار داخلی‌شان دست‌نخورده باقی می‌ماند. برخی از این شهاب‌سنگ‌ها قدمتی بیش از ۴ میلیارد سال دارند. حتی نمونه‌هایی پیدا شده‌اند که از مریخ به زمین آمده‌اند. پژوهشگران از طریق این شهاب‌سنگ‌ها، اطلاعات مهمی درباره منشأ منظومه شمسی و سیارات به دست می‌آورند. قطب جنوب، در واقع یک گنجینه علمی فضایی هم هست.
۱۰- نورهای قطبی جنوب، پدیده‌ای دیدنی و کمتر دیده‌شده در آسمان زمستانی‌اند
در شب‌های بلند زمستانی قطب جنوب، می‌توان پدیده‌ای جادویی را در آسمان مشاهده کرد: نورهای قطبی جنوبی یا «شفق‌های جنوبی» (Aurora Australis). این پدیده زمانی رخ می‌دهد که ذرات باردار خورشیدی با میدان مغناطیسی زمین برخورد می‌کنند. در قطب جنوب، به‌دلیل موقعیت مغناطیسی خاص، این برخوردها بسیار شدیدتر و زیباترند. رنگ‌هایی مانند سبز، بنفش، قرمز و گاه آبی، در آسمان تاریک رقصی رؤیایی به‌وجود می‌آورند. برخلاف قطب شمال که نورهای قطبی‌اش شهرت بیشتری دارند، شفق‌های قطبی جنوبی به‌دلیل سختی دسترسی کمتر دیده شده‌اند. پژوهشگران و خدمه ایستگاه‌های تحقیقاتی از معدود کسانی هستند که این مناظر را تجربه می‌کنند. این نورها گاهی ساعت‌ها در آسمان باقی می‌مانند و منظره‌ای فراموش‌نشدنی خلق می‌کنند. شفق جنوبی نه‌فقط زیباست، بلکه اطلاعاتی درباره فعالیت خورشید و وضعیت لایه‌های بالایی جو می‌دهد. این پدیده، یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های طبیعت در قطب جنوب است.
