چراغ نفتی و محبوبیت دوباره آن | بازگشت روشناییِ نوستالژیک
۱. تاریخچه چراغ نفتی و ریشه پیدایش آن
چراغ‌های نفتی (Oil Lamps) در قرن نوزدهم میلادی به‌عنوان جایگزینی مطمئن برای شمع و مشعل به کار رفتند. اولین نمونه‌های کاربردی آن‌ها با استفاده از پارافین یا نفت سفید (Kerosene) روشن می‌شدند. توسعه این وسیله باعث بهبود روشنایی خانه‌ها، خیابان‌ها و حتی اماکن مذهبی شد. با پیشرفت‌های صنعتی، طراحی آن‌ها نیز پیچیده‌تر و ایمن‌تر شد. در ایران، از اواخر دوران قاجار و به‌ویژه در دوران پهلوی، چراغ‌های نفتی به‌وفور استفاده می‌شدند. این چراغ‌ها در کنار بخاری نفتی، بخشی از زندگی روزمره مردم بودند.
۲. چگونه چراغ نفتی کار می‌کند؟
چراغ نفتی با استفاده از یک مخزن پر از نفت سفید، فتیله (Wick) و محفظه‌ای برای تنظیم شعله کار می‌کند. فتیله درون نفت قرار می‌گیرد و به‌صورت تدریجی آن را جذب می‌کند. وقتی فتیله روشن شود، حرارت حاصل باعث تبخیر نفت شده و شعله‌ای آرام و پیوسته ایجاد می‌کند. تنظیم شعله با بالا و پایین‌کردن فتیله انجام می‌شود. برخی مدل‌ها دارای شیشه محافظ (Glass Chimney) هستند که شعله را در برابر باد حفظ می‌کند. این چراغ‌ها نیاز به برق ندارند و در هر شرایطی کار می‌کنند.
۳. انواع مختلف چراغ‌های نفتی
چراغ‌های نفتی به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند، از جمله چراغ‌های رومیزی، آویز، دیواری و فانوس‌های دستی. مدل‌های ساده‌تر بیشتر برای استفاده خانگی و روشنایی محیط‌های کوچک کاربرد دارند. چراغ‌های بزرگ‌تر، مانند «چراغ زنبوری»، برای روشنایی گسترده‌تر طراحی شده‌اند. همچنین بعضی از چراغ‌ها دارای بدنه فلزی و برخی دارای مخزن شیشه‌ای رنگی بودند. نوع خاصی به نام «فانوس دریایی» برای استفاده در سفر و طبیعت‌گردی بسیار محبوب بود. طراحی‌های متنوع این چراغ‌ها اغلب با سلیقه‌های بومی هماهنگ شده بود.
۴. کاربردهای گسترده در گذشته
در دوران پیش از برق‌رسانی سراسری، چراغ نفتی تنها منبع قابل‌اعتماد نور شبانه بود. در خانه‌ها، مدرسه‌ها، اداره‌ها و حتی بیمارستان‌ها از این چراغ‌ها استفاده می‌شد. گاهی یک چراغ برای کل اتاق استفاده می‌شد و همه افراد دور آن جمع می‌شدند. در مناطق روستایی و عشایری نیز این چراغ‌ها نقشی کلیدی در زندگی روزمره داشتند. هنگام شب‌های زمستانی یا در مواقع بارش شدید که برق قطع می‌شد، این چراغ‌ها جان زندگی بودند. حتی برخی مراسم سنتی یا مذهبی با حضور این چراغ‌ها حال و هوای خاصی داشت.
۵. دوره افول چراغ‌های نفتی
با ورود برق به خانه‌ها در دهه چهل و پنجاه شمسی، چراغ‌های نفتی کم‌کم کنار گذاشته شدند. روشنایی سریع، بدون بو و بدون نیاز به سوخت مایع، مردم را جذب برق کرد. با گسترش شبکه برق سراسری، تولید و فروش این چراغ‌ها کاهش یافت. همچنین خطرات آتش‌سوزی و نشت نفت باعث شد مردم به استفاده از آن‌ها بی‌میل شوند. حتی در مدارس و ادارات، چراغ‌های نفتی به انبارها منتقل شدند. تا دهه شصت، تنها در مناطق بسیار محروم، هنوز از آن‌ها استفاده می‌شد.
۶. حضور دوباره چراغ نفتی در دهه شصت
در دوران جنگ ایران و عراق و قطع گسترده برق در دهه شصت، چراغ نفتی دوباره به خانه‌ها برگشت. خاموشی‌های شبانه باعث شد خانواده‌ها به سراغ ابزارهایی بروند که بتوانند بدون برق نور ایجاد کنند. چراغ نفتی دوباره جای خود را در خانه‌ها، پناهگاه‌ها و حتی بیمارستان‌های صحرایی باز کرد. بسیاری از کودکان آن دوران، مشق‌هایشان را کنار نور زرد این چراغ‌ها نوشتند. حتی در خاطرات مردم، بوی نفت و صدای جرقه شعله، یادآور شب‌های جنگ است. این بازگشت ناگهانی چراغ نفتی، نشان داد که فناوری قدیمی هنوز هم می‌تواند مفید باشد.
۷. چرایی بازگشت محبوبیت در دوره خاموشی‌های جدید
در سال‌های اخیر، با تکرار قطعی‌های برق و ناپایداری شبکه، مردم دوباره به سراغ چراغ‌های نفتی رفته‌اند. این چراغ‌ها بدون نیاز به باتری یا برق کار می‌کنند و قابل‌اتکا هستند. برخی خانواده‌ها برای مواقع اضطراری، یک یا دو چراغ نفتی در خانه نگه می‌دارند. حتی در بازارها، نمونه‌های مدرن و تزیینی آن‌ها عرضه می‌شود. علاوه بر کارایی، جنبه نوستالژیک این چراغ‌ها نیز در محبوبیت آن‌ها نقش دارد. حس گرم و آرامش‌بخش شعله زنده، تجربه‌ای متفاوت از نور مصنوعی امروزی است.
۸. ترکیب نوستالژی و کاربرد؛ آینده‌ای دوباره؟
چراغ نفتی اکنون فقط یک ابزار قدیمی نیست، بلکه ترکیبی از سنت و کارایی در دنیای مدرن است. در خانه‌های روستایی، پناهگاه‌های کوهستانی و حتی دکوراسیون شهری، دوباره دیده می‌شود. برخی طراحان داخلی، از مدل‌های کلاسیک آن برای ایجاد فضای گرم و سنتی استفاده می‌کنند. در آموزش بقا و کمپینگ نیز چراغ نفتی جایگاه ویژه‌ای دارد. بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین نمونه‌های بازطراحی‌شده و ایمن‌تری از آن‌ها را می‌فروشند. شاید در آینده، این چراغ ساده، بیش از آنچه فکر می‌کنیم، به زندگی‌مان بازگردد.
