آیا مغز بزرگسالان واقعاً میتواند نورون‌های تازه بسازد؟ کشف تازه درباره نورونزایی هیپوکامپ انسان
تصور کنید مردی در دهه هفتم زندگی‌اش در اتاقی روشن نشسته و کتابی در دست دارد، اما ذهنش درگیر پرسشی است که سال‌ها ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده: آیا مغز او هنوز میتواند سلول‌های تازه‌ای بسازد؟ سال‌ها این باور وجود داشت که فرآیند نورونزایی (neurogenesis) تنها تا کودکی ادامه دارد و سپس متوقف می‌شود. اما پژوهشی تازه، امید تازه‌ای را در دل‌ها زنده کرده است. این تحقیق شواهدی از ادامه‌ی شکل‌گیری نورون‌های جدید در ناحیه‌ای از مغز به نام هیپوکامپ (hippocampus) حتی تا سنین پیری ارائه میدهد. این یافته‌ها میتواند پیامدهای عمیقی برای درک ما از یادگیری، حافظه و حتی درمان بیماریهای نورودژنراتیو داشته باشد. حالا این پرسش پیش روی ماست: آیا می‌توانیم با تحریک این روند طبیعی، مغزمان را جوان نگاه داریم؟ پاسخ در دل پژوهش تازه‌ای است که به یکی از پرچالش‌ترین مباحث علوم اعصاب پاسخ داده است.
پایان یک جدال صدساله درباره نورونزایی
به مدت بیش از یک قرن، دانشمندان درباره این‌که آیا مغز انسان پس از دوران کودکی همچنان نورون‌های تازه می‌سازد یا خیر، اختلاف نظر داشتند. هیپوکامپ که مرکز حیاتی حافظه، یادگیری و تنظیم احساسات است، همواره در قلب این مناقشه قرار داشت. شواهدی از نورونزایی در موش‌های بالغ به‌دست آمده بود، اما بسیاری از پژوهشگران معتقد بودند این فرآیند در انسان‌ها رخ نمی‌دهد. نقطه عطف این بحث در سال ۲۰۱۳ بود، زمانی که تیمی به سرپرستی یوناس فریسن (Jonas Frisén) در مؤسسه کارولینسکا شواهدی از حضور نورون‌های جوان در مغز بیماران مبتلا به سرطان ارائه داد. با این حال، شک و تردیدها همچنان پابرجا بود زیرا شناسایی پیش‌سازهای نورونی (neuronal progenitor cells) در مغز انسان ممکن نشده بود.
ردپای ژنتیکی پیش‌سازهای نورونی در مغز بزرگسالان
در این پژوهش تازه، تیم فریسن رویکردی نوین به‌کار گرفت. آن‌ها با استفاده از توالی‌یابی RNA هسته‌های منفرد سلولی، امضای ژنتیکی پیش‌سازهای نورونی را شناسایی کردند. سپس با کمک الگوریتم‌های یادگیری ماشینی، این امضای ژنتیکی را در نمونه‌های بافت مغزی انسان از بدو تولد تا ۷۸ سالگی جست‌وجو کردند. یافته‌ها نشان داد که این پیش‌سازهای نورونی در هیپوکامپ بزرگسالان حضور دارند و نورون‌های تازه همچنان در حال شکل‌گیری‌اند. همان‌گونه که انتظار می‌رفت، نرخ نورونزایی در کودکان بسیار بیشتر از بزرگسالان بود، اما مهم آن بود که این روند هرگز به صفر نرسید.
دندیت جایروس یا شکنج دندانه‌ای؛ دروازه‌ی نورونزایی در مغز
بررسی‌های دقیق‌تر پژوهشگران نشان داد که تمام پیش‌سازهای نورونی شناسایی‌شده در بخشی از هیپوکامپ به نام شکنج دندانه‌ای (dentate gyrus) قرار دارند. این ناحیه به‌عنوان «دروازه اصلی هیپوکامپ» شناخته می‌شود و نقشی حیاتی در تنظیم جریان اطلاعات از کورتکس (cortex) به هیپوکامپ ایفا میکند. این کشف نه‌تنها پاسخی به یک سؤال قدیمی بود، بلکه امیدهای تازه‌ای را برای درمانهای بازساختی (regenerative treatments) در بیماریهای نورودژنراتیو و اختلالات روان‌پزشکی زنده کرد. پژوهشگران برای اطمینان از این‌که این پیش‌سازها به‌راستی به نورون‌های بالغ تبدیل می‌شوند، از آنتی‌بادی‌هایی استفاده کردند که به پروتئین‌های ترشح‌شده در زمان تکثیر این سلول‌ها متصل می‌شوند.
پیامدهای علمی و پزشکی کشف نورونزایی در بزرگسالی
یافته‌های این تحقیق پنجره‌ای تازه به درک ما از پویایی مغز انسان گشود. یوناس فریسن اعلام کرد: «ما توانستیم منشأ این سلول‌ها را شناسایی کنیم و این یعنی شکل‌گیری مداوم نورون‌های تازه در هیپوکامپ مغز بزرگسالان تأیید شد.» با این حال، محققان به تفاوت‌های قابل‌توجهی میان افراد اشاره کردند: برخی بزرگسالان تقریباً هیچ نشانهای از نورونزایی نشان نمی‌دادند. این تنوع میتواند به ژنتیک، سبک زندگی، عوامل محیطی یا بیماریهای زمینه‌ای مرتبط باشد. مهم‌تر آن‌که این نتایج افق‌های تازه‌ای را برای درمان بیماری‌هایی مانند آلزایمر و افسردگی گشود؛ بیماری‌هایی که با کاهش نورونزایی در ارتباط دانسته می‌شوند.
خلاصه
این پژوهش نشان داد که مغز انسان در بزرگسالی همچنان قادر به ساخت نورون‌های تازه در هیپوکامپ است. این فرآیند اگرچه با افزایش سن کند می‌شود، اما هرگز بهطور کامل متوقف نمی‌گردد. یافته‌ها چشم‌اندازهای تازه‌ای برای درمانهای بازساختی در بیماریهای عصبی و روان‌پزشکی ایجاد کرده است. با این حال، نیاز به تحقیقات تکمیلی برای درک عوامل مؤثر بر این روند حیاتی همچنان وجود دارد.
آیا می‌توان مغز را به بازسازی دوباره واداشت؟
کشف ادامه نورونزایی در بزرگسالی، پرسش‌های تازه‌ای درباره توانایی بازسازی مغز انسان ایجاد کرده است. شاید در آینده بتوانیم با شناخت دقیق‌تر این فرآیند، راه‌هایی بیابیم تا مغزهای بیمار یا آسیب‌دیده را به بازسازی و نوسازی طبیعی بازگردانیم.
❓ سؤالات رایج (FAQ)
1- نورونزایی بزرگسالی در کدام بخش مغز رخ میدهد؟
فرآیند نورونزایی در بزرگسالان در ناحیه دِندایت ژایروس (dentate gyrus) از هیپوکامپ رخ میدهد.
2- آیا همه بزرگسالان نورونزایی فعال دارند؟
خیر، میزان نورونزایی در بزرگسالان متفاوت است و برخی افراد تقریباً هیچ نشانهای از آن ندارند.
3- نورونزایی بزرگسالان چه اهمیتی دارد؟
این فرآیند در یادگیری، حافظه و سلامت روان نقش دارد و میتواند به توسعه درمانهای بازساختی کمک کند.
4- آیا این کشف درمانهای بیماریهای مغزی را متحول میکند؟
این یافته راه را برای توسعه درمانهایی باز میکند که به تحریک نورونزایی برای مقابله با بیماریهای نورودژنراتیو کمک کنند.
5- نورونزایی با افزایش سن چه تغییری میکند؟
نرخ نورونزایی با افزایش سن کاهش مییابد اما بهطور کامل متوقف نمیشود.
