معرفی کتاب: غلامان خاصه، نخبگان نوخاسته دوران صفوی

سلسله صفوی از نظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نماینده اوج اقتدار و اعتبار ایران در آغاز دوران معاصرش بود. شاهد آن -تأسیس دولت ملی، توسعه نظامی، رونق اقتصادی و نقاشی و معماری بدیع- بر کسی پوشیده نیست. آن چه کم‌تر می‌دانیم این است که کامیابی‌های آنان تا چه اندازه وابسته به -و برخاسته از- کار جماعت نخبه‌ای بود که از خارج به ایران آمده بودند: غلامان قفقازی و بازرگانان ارمنی. این عده با پشتیبانی شاه عباس و جانشینانش، پایه‌های حیات سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی صفویه را ساختند.

اقدام شاه عباس به انتقال محور قدرت صفویه به اصفهان، علاوه بر ملاحظات سیاسی، انگیزه اقتصادی هم داشت. ابتکارهای تجاری او هم به تأمین مالی اصلاحات سیاسی او در داخل و هم به تدارکات جنگی او علیه عثمانیان کمک می‌کرد. هیچ فصلی از تاریخ دراز صفویه از نظر شکوفایی اقتصادی به پای دوره شاه عباس اول نمی‌رسد.

ارامنه جلفا که شاه عباس در ۱۶۰۴/۱۰۱۳ به اصفهان آورده بود چشمگیرترین گروه از تجار جدید اصفهان را تشکیل می‌دادند. اسکان جلفایی‌ها در اصفهان اهمیتی محوری برای اصلاحات سیاسی شاه داشت. پژوهشگران در این مورد اتفاق‌نظر دارند که بیشترین سهم از تجارت خارجی ابریشم ایران در این دوره را ارامنه جلفا داشتند.

همین بازرگانان مسیحی یک گروه آورده شده دیگر از قفقاز را هم تامین هزینه می‌کردند: غلامان خاصه. تأمین مخارج تشکیلات جدید غلامان شاه با واردات نقره ارامنه جلفا به اینان نقشی محوری در اقتصاد سیاسی ایران می‌داد. بازرگانان ارمنی جلفا پس از اسکان در ایران تولید ابریشم را نظم و نسقی دادند و صدور ابریشم خام را به اروپا شتاب بخشیدند، نه فقط به نفع خود، بلکه همچنین به سود دربار شاه، خاصه، که کلانتر ارامنه نقره و طلا را به خزانه‌اش می‌سپرد.

اروپاییان کمابیش ۲۰۰-۲۵۰ هزار کیلو ابریشم، بیشتر ابریشم خام، مصرف سالانه داشتند که ۸۶ درصد آن را ایران تامین می‌کرد. سود ناشی از تقاضای اروپایی ابریشم ایران شالوده توسعه اقتصادی دولت‌های صفوی و عثمانی را فراهم آورد. حتی در دوره‌های تحریم و جنگ‌های ایران و عثمانی، ابریشم ایران همچنان در امپراتوری عثمانی دادوستد می‌شد و از راه بازارهای حلب و بورسه و ازمیر به اروپا می‌رسید.

ارامنه و گرجی‌ها – غلامان نومسلمان- جذب ارتش و دولت شده و بسیاری ازآنها به بالاترین مقام‌های اداری و نظامی صفویه رسیده بودند. غلامان جنگی و دیوانی، همانند تاجران ارمنی صادرکننده ابریشم، هم در سیاست و هم در تجارت دخیل بودند.

کتاب «غلامان خاصه» یکی از بهترین‌های کتاب‌هایی است که در مورد تاریخ ایران به تازگی از سوی نشر مرکز، منتشر شده است.

این کتاب را جمعی از نویسندگان شامل سوسن بابایی، کاترین بابایان، اینا باغدیانتس-مک کیب و معصومه فرهاد نوشته‌اند و حسن افشار آن را ترجمه کرده است.

این کتاب بدون در نظر گرفتن قسمت پیوست و نمایه، ۱۷۴ صفحه دارد و قیمت‌اش ۶۹۰۰ تومان است.