کتاب « مسئولیت‌پذیری : روند شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری در فرزندان »، نوشته عبدالحسین رفعتیان
تقدیم به: روان پاک مادرم
که هرآنچه دارم از اوست
یادداشت ناشر
هنگامی جامعه‌ای سالم و متعادل خواهیم داشت که افراد آن جامعه، از سلامت روان برخوردار و در عرصه‌های اجتماعی فعال باشند. انکار کردن نابسامانی‌های روانی جامعه راه درستی نیست. برای اصلاح، نخست باید درد و بیماری را شناخت، که در این صورت، درمان سهل‌تر خواهد بود.
در گذشته‌های دور، اندیشمندان و ادیبان، کتاب‌های پند و اندرز می‌نوشتند تا به مردم آگاهی‌های لازم را برای رسیدن به تعادل اخلاقی و روانی القاء کنند. اما امروزه این پندنامه‌های ارزشمند به تنهایی کافی نیستند.
در عصر ما زندگی به آگاهی‌ها و مهارت‌های ظریفی نیاز دارد که با مطالعه و تجربه به دست می‌آید. دسترسی به اطلاعات درست و کسب مهارت‌های لازم برای زندگی در پیشگیری از آسیب‌های روانی سهم عمده‌ای دارد. هر چند علاوه بر اطلاعات درست، یافتن راهکارهای صحیح نیز ضروری است.
در ایران تاکنون کتاب‌های ارزشمندی در حوزهٔ روان‌پزشکی و روان‌شناسی، برای حل مسائل و مشکلات فردی و خانوادگی ترجمه و منتشر شده است، لیکن بیش‌تر آنها راه‌حل‌هایی متناسب با فرهنگ‌های دیگر ارائه داده‌اند. لذا صِرفِ ترجمهٔ حتی علمی‌ترین متون روان‌شناختی غرب نمی‌تواند راهگشای مشکلات جامعهٔ ما باشد، بلکه برای آن‌که کلام‌مان آشنا و راهکارهای درمانی‌مان مؤثر باشد باید دریافت‌های خود از دانشمندان غرب را در شرایط فرهنگی و میراث معنوی خود هضم کنیم.
نشر قطره بر آن شده است تا مجموعه کتاب‌هایی با همکاری روان‌پزشکان و روان‌شناسان برجستهٔ ایرانی منتشر کند. مؤلفان مجموعهٔ «روان و زندگی» با دانش نظری و تجربه‌های بالینی و درمانی مفید موضوع‌هایی را برای تألیف انتخاب کرده‌اند که در آن مهارت و تجربهٔ ویژه‌ای دارند.
این مجموعه به صورت پرسش و پاسخ و به زبانی ساده تنظیم شده است تا خوانندگان بتوانند با مسائل روان‌شناسی آشنا شده و با مشکلات روانی، آگاهانه برخورد کنند و نیز بدانند به هنگام بروز مشکل چگونه می‌توانند از روان‌پزشکان و روان‌شناسان و درمانگران راهنمایی‌های لازم را دریافت نمایند.
نشر قطره بر خود لازم می‌داند از روان‌پزشکان و روان‌شناسان و اساتید محترمی که در این مجموعه ما را یاری کرده‌اند سپاسگزاری کند.
مقدمهٔ مؤلف
کودک در هر سنی (حتی در شش سالگی)، ممکن است به صورت ناگهانی و ناخودآگاه، نیاز به پذیرفتن مسئولیت را احساس کند، مثلاً در صورت از دست دادن یکی از والدین، یا به علت از هم‌پاشیدگی خانواده. چنین کودکی ممکن است دچار پیری زودرس شود و در نتیجه، خودجوشی، توانایی بازی کردن و قدرت خلاقیت خود را از دست بدهد. گاهی نیز، به علت شرایط خاص (بیماری یا مرگ والدین، یا مشکلات مالی خانواده) نوجوانان چاره‌ای جز قبول کردن مسئولیت‌های سنگین خانواده را ندارند. ولی اگر، افراد بالغ یا والدین، آگاهانه، از مسئولیت‌پذیری‌های خود شانه خالی کنند، مثل این است که فرزندان درست در لحظات حساس، رها شده باشند. این‌گونه فرزندان از نظر روانی و عاطفی به بلوغ نمی‌رسند، و این نابالغی عاطفی در دوران نوجوانی، یکی از عوامل اصلی ایجاد عارضه در روند رشد افراد به شمار می‌رود. تنها درمان این عدم بلوغ، عامل گذشت زمان و رشد به سوی بلوغ است.
این عدم بلوغ علی‌رغم این‌که در دوران نوجوانی یک عنصرِ مهمِ اختلالْ در سلامتِ روند رشد است، ممکن است نشانه‌های هیجان‌برانگیز اندیشه‌های خلاق، تجربه‌های احساسی تازه و نقشه‌های بدیع برای یک زندگانی جدید پدید آورد.
جامعه باید از پی بردن به آرزوها و شناختِ خواست‌ها و افق‌های کسانی که هنوز زیر بار مسئولیت‌های سنگینی نیستند، تکان‌های جدیدی بخورد. در اثر جاخالی کردن بزرگسالان است که نوجوان به‌طور زودرس و طی روندی کاذب، بالغ، بزرگ یا پیر می‌شود.
درس مهم برای جامعه و بزرگ‌ترها می‌تواند این باشد که، چون ویژگی دوران نوجوانی فارغ بودن از مسئولیت‌های سنگینِ زندگی است، برای موفقیت و شکوفایی استعداد نوجوانان، آنها را به سوی یک بلوغ کاذب نرانند، و از آنها مسئولیتی نخواهند که آمادگی انجام‌دادنش را ندارند و با مرحلهٔ رشدی آنها نیز هماهنگ نیست، حتی اگر آنها برای پذیرفتن چنین مسئولیت‌هایی اصرار کنند.
در صورتی‌که بزرگ‌ترها از مسئولیت‌های خود شانه خالی نکنند، تلاش‌های نوجوانان برای پیدا کردن خود و ساختن سرنوشت خود یکی از زیباترین و هیجان‌انگیزترین چیزهایی است که می‌توانیم شاهد آن باشیم.
دکتر عبدالحسین رفعتیان
مسئولیت‌پذیری چیست؟
مسئولیت‌پذیری یعنی قابلیت پذیرش، پاسخگویی و به‌عهده گرفتن کاری که از کسی درخواست می‌شود و شخص حق دارد که آن را بپذیرد و یا رد کند. مسئولیت‌پذیری، در روندِ صحیحِ رشدِ انسان‌ها پدید می‌آید. مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد. وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می‌کند و باید حتما انجام بگیرد. وقتی از کسی می‌خواهید مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملاً مشخص شود که موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به‌دست می‌آورد، البته اجباری برای پذیرش این درخواست وجود ندارد. درواقع مسئولیت انتخابی آگاهانه است؛ درست مثل قراردادی نانوشته که تمام اجزای آن برای طرفین، مشخص است. در برقراری هر ارتباط وجود سه عنصر ضرورت دارد: پیام، پیام‌دهنده و پیام‌گیرنده که هر دو باید درک و تفسیر واحدی از پیام داشته باشند. پیشنهاد مسئولیت نباید با احساس گناه یا احساس بدهکاری یا اعمال زور و مبارزه برای کسب قدرت همراه باشد، بلکه باید بدون فشار مالی یا عاطفی مطرح شود.
***
فرزندان از همان دوران کودکی باید درک کنند، در برابر چیزی که می‌گیرند چیزی باید بدهند.
***
اگر نوجوان احساس کند با زور او را مجبور به انجام کاری کرده‌اند، ممکن است خود او هم، چنین روشی را در پیش بگیرد. یعنی علاوه بر نپذیرفتنِ آن مسئولیت، سعی کند از طریق همین زورگویی یا لجبازی به خواسته‌های خود دست پیدا کند. فرزندانی که رشد و بالندگی آنها همراه با استقلال باشد مسئولیت‌پذیرتر بار می‌آیند. کودکی که از ابتدا امکان استقلال به او داده شده باشد، آمادگی بیش‌تری برای پذیرفتن مسئولیت خواهد داشت. به همین دلیل است که گفته می‌شود استقلال فرد، الگویی است که باید از شروع زندگی افراد، پذیرفته بشود. وابستگی، کمکی به مسئولیت‌پذیری فرزندان نمی‌کند.
***
مسئولیت‌پذیری در کودکان و نوجوانان در فرایند طبیعی رشد امکان‌پذیر است.
***
فرزندان در یک مقطع از زندگی خود متوجه می‌شوند که در تعامل با دیگران هستند و نمی‌توانند تنها زندگی کنند و باید به خواست‌ها، نیازها و انتظارات دیگران توجه کنند تا به نیازهای خودشان نیز پاسخ داده شود. فردی که برای دیگران اهمیت قائل نیست، و از رفتار نامناسبش با دیگران، احساس بدهکاری و گناه نمی‌کند، حتما مراحل شکل‌گیری شخصیت او به خوبی طی نشده یا دچار نوعی بیماری است، و از چنین فردی نمی‌توان انتظار مسئولیت‌پذیری داشت.
یک رشته خصوصیات انسانی به‌صورت ارثی منتقل می‌شود تا ظرفیت و توانایی‌هایی را در انسان ایجاد کند. مسئولیت‌پذیری (به‌عنوان ویژگی یا خصوصیت شخصیتی)، ژن خاصی ندارد، که در اثر آن خانواده‌ای مسئولیت‌پذیر باشد یا نباشد. یعنی مسئولیت‌پذیری از طریق کدهای DNA منتقل نمی‌شود. اگر فردی توان کافی مغزی، ژنتیکی یا بیولوژیکی نداشته باشد، اصلاً نمی‌فهمد که کسی از او انتظاری دارد یا ندارد. طبعا معنی مسئولیت‌پذیری را متوجه نمی‌شود. مسئولیت‌پذیری ارثی نیست بلکه معنا و مفهومی قراردادی، اخلاقی و تربیتی است. از نظر ذهنی فقط انسان توانایی دست یافتن به کلمات و مفاهیم را دارد و می‌تواند آنها را بفهمد و به کار گیرد، و این پدیده‌ای است که در متن خانواده و روابط اجتماعی و تعاملاتی که فرد با آن روبه‌رو می‌شود، امکان رشد پیدا می‌کند.
کتاب مسئولیت‌پذیری : روند شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری در فرزندان
روند شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری در فرزندان
نویسنده : عبدالحسین رفعتیان
ناشر: نشر قطرهتعداد صفحات : ۸۲ صفحه
