درمان سوء تغذیه کودکان و بزرگسالان زیر نظر متخصص تغذیه
رپورتاژ
سوءتغذیه نتیجه کمبود مواد مغذی ضروری در رژیم غذایی است. درمان سوءتغذیه به عامل‌های مختلفی بستگی دارد که از آن جمله می‌توان به شدت سوءتغذیه، علت اصلی سوءتغذیه، توانایی فرد در تغذیه خود و توانایی خوردن و هضم غذا به روش عادی اشاره کرد. سن، وضعیت سلامت روانی و مکان زندگی بیمار نیز هنگام انتخاب روش مناسب برای درمان سوءتغذیه در نظر گرفته می‌شود.
متخصص طرح درمان سوءتغذیه را با توجه به عامل‌های فوق و مکان درمان بیمار تهیه می‌کند ـ سوءتغذیه را می‌توان در خانه یا تحت نظر متخصص تغذیه یا متخصصان دیگر در بیمارستان درمان کرد.
سوءتغذیه چیست؟
سوءتغذیه به معنای «تغذیه نامناسبی» است که می‌تواند پیامد افراط یا تفریط در خوردن غذا باشد. البته اصطلاح سوءتغذیه عمدتاً برای دریافت نکردن غذای کافی به کار برده می‌شود و در این مقاله نیز منظورمان از سوءتغذیه همین است. رژیم غذایی متعادل باید مواد مغذی کافی مانند کالری، پروتئین و ویتامین‌ها را برای بدن تأمین کند تا فرد سالم بماند. اگر تغذیه متعادلی نداشته باشید، تمام مواد مغذی لازم را دریافت نمی‌کنید و در نتیجه دچار سوءتغذیه می‌شوید.
سوءتغذیه باعث کاهش وزن ناخواسته، پایین آمدن شاخص توده بدن (BMI) و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌شود. در این صورت احساس خستگی و ضعف می‌کنید و توانایی‌تان برای بهبود یافتن از بیماری‌ها کمتر می‌شود.
عارضه‌های دامن زننده به سوءتغذیه
ابتلا به بعضی عارضه‌ها نیاز بدن به مواد مغذی را بالاتر می‌برد یا توانایی بدن را برای جذب یا استفاده درست از مواد مغذی مختل می‌کند. عارضه‌های دامن زننده به سوءتغذیه عبارت است از:
- سرطان و بیماری کبدی که باعث بی‌اشتهایی، درد مداوم یا حالت تهوع می‌شود؛
- فیبروز ریه، بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) و آمفیزم نیاز بدن به کالری را افزایش و اشتها را کاهش می‌دهد.
- بیماری‌های روانی مانند افسردگی و شیزوفرنی توانایی بیمار را برای مراقبت کردن از خود مختل می‌کند.
- بیماری کرون، کولیت زخمی یا فیبروز سیستیک توانایی بدن را برای هضم غذا یا جذب مواد مغذی مختل می‌کند.
- سوختگی، شکستگی و نقاهت پس از جراحی نیاز بدن را به مواد مغذی افزایش می‌دهد.
- دمانس یا زوال عقل: بیماران مبتلا به دمانس نمی‌توانند نیازهای‌شان را در ارتباط با غذا خوردن به دیگران منتقل کنند، کالری بسیار زیادی را برای راه رفتن می‌سوزانند یا دچار بی‌اشتهایی می‌شوند.
- دیسفاژی: دیسفاژی یا اختلال بلع بلعیدن را دشوار یا دردناک می‌کند و بیماران فقط غذاها و نوشیدنی‌های با غلظت خاص را می‌توانند بخورند ـ این غلظت اصطلاحاً سطح ابتدایی استاندارد برای رژیم بین‌المللی دیسفاژی گفته می‌شود.
- اسهال یا استفراغ مداوم.
گاهی اوقات مصرف چند دارو یا داروهای خاص خطر ابتلا به سوءتغذیه را افزایش می‌دهد. درباره داروهای مصرفی و تجویز شده اطلاعات کسب کنید، بروشور دارو را حتماً مطالعه کنید و نگرانی‌های‌تان را با پزشک معالجتان در میان بگذارید. مصرف دارو را بدون مشورت با پزشک معالج قطع نکنید.
دلایل دیگر سوءتغذیه
سوءتغذیه می‌تواند پیامد مشکلات جسمی یا اجتماعی و بالا رفتن سن باشد.
مشکلات جسمی
مشکلات جسمی می‌تواند به سوءتغذیه منجر شود. برای مثال:
- اگر دندان‌های‌تان در وضعیت نامناسب باشد، دندان مصنوعی‌تان اندازه نباشد یا دهانتان زخم باشد، غذا خوردن برای‌تان دردناک یا سخت می‌شود.
- ممکن است اشتهای‌تان در اثر از دست دادن حس بویایی و چشایی کم بشود.
- ممکن است آشپزی یا خرید غذا به دلیل ناتوانایی جسمی یا نقص‌های دیگر برای‌تان سخت بشود.
عامل‌های اجتماعی
دست و پنجه نرم کردن با مشکلات اجتماعی زیر می‌تواند به سوءتغذیه دامن بزند:
- تنها زندگی کردن و گوشه‌گیری؛
- داشتن دانش محدود درباره تغذیه یا آشپزی؛
- کاهش توانایی حرکتی؛
- فقر یا درآمد پایین و
- متکی بودن به سازمان‌های خیریه برای دریافت غذا.
بالا رفتن سن
سالمندان به دلیل مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی به شدت مستعد سوءتغذیه هستند؛ همچنین بالاتر بودن خطر ابتلا به بیماری‌های گوناگون در سن بالا احتمال سوءتغذیه را نیز افزایش می‌دهد.
نشانه‌ها و علائم سوءتغذیه
تشخیص سوءتغذیه می‌تواند دشوار باشد، به علاوه چون این عارضه به تدریج رخ می‌دهد، شناسایی آن در مراحل اولیه بسیار سخت است.
نشانه‌ها و علائم شایع سوءتغذیه به شرح زیر است:
- بی‌اشتهایی و بیعلاقگی به غذا و یا مایعات؛
- کاهش وزن ناخواسته: لباس، حلقه، ساعت یا دندان مصنوعی گشاد و شل می‌شود؛
- خستگی، بی‌حالی و پایین بودن انرژی؛
- کاهش توانایی انجام دادن وظایف روزمره‌ای مانند استحمام، لباس پوشیدن یا آشپزی؛
- ضعیف شدن ماهیچه‌ها: برای مثال بیمار دچار سوءتغذیه نمی‌تواند به سرعت گذشته راه برود یا مسافت‌های طولانی را مانند سابق طی کند؛
- تغییر خلق و خو: سوءتغذیه با بی‌حالی و افسردگی همراه است؛
- تمرکز ضعیف؛
- رشد نامناسب کودکان؛
- افزایش خطر ابتلا به عفونت، عفونت‌های مکرر، دیرتر خوب شدن زخم‌ها یا خوب جوش نخوردن زخم‌ها؛
- بیمار مدام سردش است و به سختی گرم می‌شود و
- سرگیجه.
تشخیص سوءتغذیه
سوءتغذیه بر اساس عامل‌های خاصی مانند مدت زمان و دلایل احتمالی ایجاد کننده یا تسریع کننده عارضه تشخیص داده می‌شود. پرونده پزشکی و علائم سوءتغذیه غالباً اطلاعات مهمی را درباره این عارضه در اختیار پزشک قرار می‌دهد؛ روش‌های تصویربرداری و آزمایش‌های تشخیصی نقش کوچکی در ارزیابی سوءتغذیه دارد.
آزمایش‌های تشخیصی و روش‌های تصویربرداری برای تشخیص افتراقی و رد احتمال ابتلا به بیماری‌ها یا دلایل دیگری که می‌تواند منجر به سوءتغذیه شود، ضرورت می‌یابد.
اندازه‌گیری BMI و آزمایش خون روتین از جمله مواردی است که در تشخیص سوءتغذیه کاربرد دارد.
شاخص توده بدن (BMI )
از تقسیم کردن وزن بدن بر حسب کیلوگرم بر قد بر حسب متر شاخص توده بدن به دست می‌آید. BMI سالم برای بزرگسالان معمولاً بین 18.5 و 24.9 قرار دارد. افراد با BMI بین 17 تا 18.5 ممکن است سوءتغذیه خفیف داشته باشند، BMI بین 16 تا 18 بیانگر سوءتغذیه متوسط است و BMI کمتر از 16 می‌تواند علامت سوءتغذیه شدید باشد.
افرادی که سابقه کاهش وزن ناخواسته در چند ماه گذشته داشته‌اند، افرادی که نمی‌توانند خود را تغذیه کنند و اشخاص مبتلا به بیماری‌هایی که باعث کمبود مواد مغذی می‌شود یا نیاز به مواد مغذی را افزایش می‌دهد، به گونه‌ای که رژیم غذایی معمول نمی‌تواند این نیاز را جبران کند، در معرض خطر ابتلا به سوءتغذیه هستند. این افراد باید به دقت معاینه شوند. همچنین افرادی که ظرف پنج روز گذشته غذای کمی خورده یا هیچ چیز نخورده‌اند، افرادی که احتمالاً در پنج روز آینده یا برای مدتی طولانی‌تر غذای کافی نخواهند خورد، اشخاصی، مانند بیماران مبتلا به کولیت زخمی یا بیماری کرون که نمی‌توانند مواد مغذی را به خوبی از غذا جذب کنند، نیز مستعد ابتلا به سوءتغذیه هستند.
به طور کلی کلیه افرادی که BMI آنها در یک دوره چند ماهه کمتر از 18.5 بوده است، باید ارزیابی شوند. بانوان باردار، سالمندان ساکن خانه‌های سالمندان و کودکان بیش از بقیه مستعد ابتلا به سوءتغذیه هستند.
آزمایش‌های خون روتین
آزمایش خون برای ارزیابی کم‌خونی و کمبود مواد معدنی و ویتامین‌ها انجام می‌شود. کم‌آبی، پایین بودن قند خون و نشانه‌های عفونت شدید را با توجه به مواردی مانند میزان گلوکز و افزایش تعداد گلبول‌های سفید در خون می‌توان تشخیص داد.
تشخیص سوءتغذیه در کودکان
وزن و قد کودک اندازه‌گیری می‌شود و با نموداری که وزن و قد متوسط مورد انتظار را برای سن کودک نشان می‌دهد، مقایسه می‌شود. برخی کودکان همیشه کوچک‌تر از سنشان هستند و این وضعیت می‌تواند ارثی و ژنتیک باشد.
مورد نگران کننده این است که موقعیت کودک روی نمودار افتی ناگهانی یا شدید داشته باشد، این وضعیت می‌تواند نشان دهنده سوءتغذیه باشد. رشد کندتر از حد عادی نیز می‌تواند علامت سوءتغذیه باشد.
قطر بخش میانی بالای بازو
اندازه‌گیری قطر بخش میانی بالای بازو روشی برای تشخیص سوءتغذیه در کودکان است. قطر بازوی کمتر از 110 میلی‌متر نشان دهنده سوءتغذیه شدید کودک است. ضخامت چین‌های پوستی کودک نیز اندازه‌گیری می‌شود؛ چربی زیر پوست در صورت ابتلا به سوءتغذیه از بین می‌رود و در نتیجه چین‌های پوستی نازک می‌شود.
آزمایش خون کودکان
آزمایش‌های روتین کودکان شامل اندازه‌گیری گلوکز خون، شمارش سلول‌های خون، آزمایش ادرار، آزمایش مدفوع برای تشخیص انگل‌ها و کرم‌های دامن زننده به سوءتغذیه، اندازه‌گیری میزان آلبومین یا پروتئین خون، آزمایش HIV و آزمایش عفونت‌های دیگر می‌شود.
اندازه‌گیری میزانB12 ، آهن و فولیک اسید خون نیز توصیه می‌شود. برای برآورد میزان پروتئین آزمایش‌های دیگری مانند پری آلبومین، ترانسفرین و رتینول متصل به پروتئین انجام می‌شود.
آزمایش‌های دیگر برای تشخیص سوءتغذیه
آزمایش‌های زیر نیز برای تشخیص سوءتغذیه کابرد دارد:
- آزمایش‌های مخصوص بررسی عملکرد تیروئید؛
- بررسی روده برای تشخیص بیماری کرون یا سلیاک؛
- اندازه‌گیری میزان کلسیم، فسفات، روی و ویتامین‌های مختلف و
- بررسی پایین بودن میزان کلسترول و آلبومین، به ویژه در سالمندان.
درمان سوء تغذیه
درمان خانگی سوءتغذیه
درمان خانگی برای بیمارانی مناسب است که می‌توانند به صورت عادی غذا را بخورند و هضم کنند. درمان‌های خانگی سوءتغذیه به شرح زیر است:
- دکتر ابوالحسنی متخصص تغذیه، رژیم مناسب را با همفکری بیمار تهیه می‌کند و توصیه‌هایی را برای افزایش جذب مواد مغذی ارائه می‌دهد.
- مصرف پروتئین، کربوهیدرات‌ها، آب، مواد معدنی و ویتامین‌ها در اکثر بیماران مبتلا به سوءتغذیه باید به تدریج افزایش داده شود.
- مصرف مکمل‌های ویتامین‌ها و مواد معدنی غالباً توصیه می‌شود.
- افراد دارای سوءتغذیه پروتئین ـ انرژی باید پروتئین بار یا مکمل‌های پروتئینی را برای جبران این کمبود مصرف کنند.
- شاخص توده بدن به طور منظم اندازه‌گیری می‌شود تا بهبود یا واکنش‌پذیری به تغییر رژیم غذایی بررسی شود.
- بهره‌گیری از دانش متخصص کاردرمانی و گروهی از متخصصان مختلف برای درمان بیمارانی ضروری است که به دلیل ناتوانایی قادر به آشپزی یا خرید نیستند یا به اختلال‌های روانی، دمانس یا بیماری مزمن مبتلا هستند.
- افرادی که در بلع، جویدن یا خوردن مشکل دارند باید غذاهای بسیار نرم و پوره میل کنند که خوردنشان راحت‌تر است.
درمان سوءتغذیه در بیمارستان
گروهی از پزشکان و متخصصان مانند متخصص دستگاه گوارش، متخصص تغذیه، روانشناس و مددکار اجتماعی در مدیریت سوءتغذیه نقش دارند. تغذیه با لوله تغذیه بینی به معده (لوله نازوگاستریک)، تغذیه با لوله PEG، تزریق درون وریدی یا تغذیه وریدی در بیمارستان برای درمان بیمارانی انجام می‌شود که سوءتغذیه متوسط تا شدید دارند و نمی‌توانند از راه دهان غذا بخورند.
درمان سوءتغذیه بیمارانی که نمی‌توانند از راه دهان غذا بخورند
برخی بیماران اصلاً نمی‌توانند از راه دهان غذا بخورند و باید با لوله‌های مصنوعی تغذیه شوند؛ لوله نازوگاستریک از راه بینی وارد معده می‌شود و ترکیب خاصی از مواد مغذی به صورت مایع از طریق لوله به بیمار داده می‌شود. لوله بینی به معده برای استفاده کوتاه مدت است و تا شش هفته می‌توان از آن استفاده کرد.
برای برخی بیماران لوله طی عمل جراحی مستقیماً در معده‌شان کار گذاشته می‌شود. ورودی لوله در بالای شکم قرار دارد و اصطلاحاً به آن لوله PEG (گاستروستومی زیرجلدی از طریق اندوسکوپی) می‌گویند. مایع حاوی مواد مغذی از طریق لوله پگ به بیمار داده می‌شود؛ این روش برای بیماران مبتلا به سرطان مری یا عارضه‌های دیگری که غذا خوردن را از طریق دهان و مری دشوار می‌کند، مفید است. لوله پگ پس از دو سال باید تعویض شود.
برخی بیماران باید مواد مغذی را از طریق تزریق مستقیم درون ورید بازویی دریافت کنند ـ به این روش تغذیه وریدی می‌گویند. تغذیه وریدی را می‌توان در خانه تحت نظر متخصص انجام داد، اما معمولاً لازم است که بیمار در بیمارستان بستری شود.
درمان سوءتغذیه بانوان باردار
بانوان باردار به دلیل رشد جنین در رحمشان به مواد مغذی و کالری بیشتری نیاز دارند. البته این نیاز به معنای “غذا خوردن برای دو نفر” نیست، این نوع پرخوری باعث مصرف کالری اضافی می‌شود و به چاقی و سوءتغذیه مادر می‌انجامد، چون مواد مغذی ضروری در چنین تغذیه نامناسبی وجود ندارد.
بانوان باردار چه سوءتغذیه داشته باشند، چه نداشته باشند، باید مکمل‌های آهن، فولیک اسید، ویتامین‌ها و مواد معدنی دیگر را مصرف کنند، چون نیاز بدن به این مواد در دوران بارداری بالاتر از آن است که بتوان آن را از طریق رژیم غذایی معمول برآورده کرد.
درمان سوءتغذیه در کودکان
نیاز به مواد مغذی در سال‌های رشد معمولاً بالا است و چنین نیاز مهمی باید به نحو بسنده برآورده بشود. از این رو والدین باید برای ویزیت‌های دوره‌ای منظم به پزشک اطفال مراجعه کنند تا ایشان افزایش قد و وزن را ارزیابی و از مناسب بودن رشد کودک مطمئن شوند.
مشکلاتی که سوءتغذیه برای کودکان ایجاد می‌کند، بیشتر از گروه‌های سنی دیگر است، چون سوءتغذیه در دوران کودکی باعث تأخیر در رشد جسمی و ذهنی می‌شود و کودک را مستعد ابتلا به عفونت‌های مکرر می‌کند.
سوءتغذیه پروتئین ـ انرژی (PEM) و مشکلاتی مانند ماراسموس و کواشیورکور در کودکان باید شناسایی شود. این گروه از کودکان به درمان ویژه و تهاجمی نیاز دارند.
کودکان مبتلا به بیماری‌های مزمن باید تحت درمان‌های مخصوص پیشگیری از سوءتغذیه قرار بگیرند؛ اقدامات پیشگیرانه شامل دریافت مواد مغذی بیشتر، ویتامین‌ها و مکمل‌های معدنی می‌شود. بیماری زمینه‌ای نیز باید به روشی مناسب درمان شود تا از سوءتغذیه پیشگیری شود.
کودکان دچار سوءتغذیه شدید باید در بیمارستان به روش‌هایی مانند تزریق وریدی و دریافت آهسته مواد مغذی از طریق دهان درمان شوند. پس از آن که وضعیت کودک پایدار شد، به تدریج به رژیم غذایی عادی برمی‌گردد.
پیشگیری از سوءتغذیه
رژیم غذایی ساده و متعادل برای پیشگیری از سوءتغذیه توصیه می‌شود. چهار گروه غذایی اصلی به شرح زیر است:
- نان، برنج، سیب زمینی و دیگر غذاهای نشاسته‌ای: این گروه بزرگ‌ترین بخش از رژیم غذایی را تشکیل می‌دهد و کالری‌های انرژی‌زای لازم و کربوهیدرات‌هایی را تأمین می‌کند که انرژی مورد نیاز بدن را از طریق تبدیل شدن به قند تولید می‌کنند.
- شیر و لبنیات: لبنیات منابع حیاتی چربی‌ها و قندهای ساده مانند لاکتوز و مواد معدنی از قبیل کلسیم است.
- میوه و سبزی: میوه و سبزی منابع حیاتی ویتامین‌ها، مواد معدنی، فیبر و مواد خوراکی زبری مانند سبوس است که سلامت دستگاه گوارش را ارتقاء می‌دهد.
- گوشت قرمز، گوشت ماکیان، ماهی، تخم مرغ، لوبیا و دیگر منابع غیرلبنی پروتئین: این خوراکی‌ها بدن را می‌سازند و به بسیاری از عملکردهای بدن و آنزیم‌های مختلف کمک می‌کنند.
همچنین تمام بیماران بستری در بیمارستان، کودکان، بانوان باردار و افراد مسن ساکن خانه‌های سالمندان باید معاینه شوند تا اطمینان حاصل شود که دچار سوءتغذیه نیستند.
پیشگیری از سوءتغذیه کودکان مستلزم تغذیه مناسب مادر در دوران بارداری و تغذیه نوزاد با شیر مادر است.
