مظفرالدین شاه و علاقه‌اش به سینما: آیا او واقعا اولین هنرپیشه تاریخ سینما ایران است؟!
«مظفرالدین شاه در جایگاه قرار می گیرد. سپس حرکت کالسکه هایی غرق در گل آغاز می شود. شاه بانوان سرنشین را گلباران می کند و ایشان او را. دختر بچه کوچکی به سوی مظفرالدین شاه می دود. جلویش را می گیرند. شاه امر به رها کردنش می کند و او را در آغوش می گیرد.» و بدین ترتیب «جشن گل» به عنوان اولین فیلمبرداری ایرانی، در تاریخ سینمای ایران ثبت می شود. گرچه نخستین فیلمبرداری سنددار تاریخ سینمای ایران روی ماسه های کنار دریای مانش جلوی هتل پالاس در شهر اوستاند توسط عکاس مخصوص شاه، میرزا ابراهیم عکاس باشی، از مظفرالدین شاه قاجار و خانم گرون، انجام گرفت، اما این فیلم هنوز پیدا نشده. به همین دلیل«جشن گل» را که سه روز بعد انجام شد، به عنوان مبدا تاریخ سینمای ایران می نامند.
در عین حال هر چند از نوع فیلم های یادگاری است ولی به دلیل برنامه ریزی و مکان قرارگیری حرفه ای دوربین، نخستین کار مستندسازی ایران هم محسوب می شود. پس از آن که «اعلیحضرت شاهنشاه» به عکاس باشی دستور فیلمبرداری از مراسم جشن گل را داد پیشاپیش مسیر کاروان کالسکه ها و چرخ های گلبازان و گلپرانان بررسی شد. دوربین بر روی بالکنی مشرف به مسیر حرکت کاروان ها و گلزاربند (جایی که شاه در آنجا قرار گرفت) کار گذاشته شد. قسمتی از فیلم «جشن گل» روی ویدیوی معروف به مخملباف آورده شده، اما تا سال ۱۳۷۹ کسی از چند وچون محتوای این فیلم اطلاعی نداشت. تا آن که از روی کلاه پوستی سواران گارد شاهنشاهی بلژیک و شباهت آنان به گارد سلطنتی انگلیس، مسجل شد این فیلم مربوط به سفر مظفرالدین شاه قاجار به بلژیک است. از سفر سوم مظفرالدین شاه به فرنگ نیز دو تکه فیلم باقی مانده است. (گذر از روی پل آهنی منجیل وگذر از جنگل) که بی شک از نظر هنر فیلمبرداری جزو زیباترین فیلم های قدیمی ایرانی به شمار می آیند. در دورانی که هنوز حرکت دوربین و امکان زوم اختراع نشده بود.
در صحنه گذر گارد شاهنشاهی از روی پل منجیل دوربین در مکانی قرار گرفته که بیشترین استفاده از تصویر برای ثبت حرکت سوارها صورت می گیرد.گارد شاهنشاهی از روی پل عبور می کند. در بالای تصویر، سوارها به سمت چپ حرکت می کنند. در مرکز تصویر سوارها از روی پل منجیل عبور می کنند و در انتهای تصویر سوارها به سمت چپ حرکت می کنند و از کادر دوربین خارج می شوند. این فیلم ها بیشتر مختص اوایل اختراع سینماتوگراف بوده، که بر حرکت تصویر استوار است. معروف ترین فیلم از این سری «رسیدن قطاری به ایستگاه لاسیونا» از لویی لومیر متعلق به سال اول سینما (۱۸۹۵) است. برابر این فیلم «رسیدن ماشین دودی شاه عبدالعظیم به گارت ماشین» در میان فیلم های مظفری باقی مانده که در آن ترن شاه عبدالعظیم به گارد ماشین، یعنی ایستگاه قدیم راه آهن تهران می رسد و بانوان با چادر و چاقچور به سوی آن برای سوار شدن می روند. فیلم ایرانی دیگری (تاخت خرسواران عمله خلوت مظفری در خیابانی مشجر) نیز همین ساختار را نشان می دهد. بعید نیست میرزا ابراهیم عکاس باشی از فیلم «رسیدن قطاری به ایستگاه لاسیونا» الهام گرفته باشد. البته هر قدر فیلم اول مستند است فیلم دوم را تا حدودی می توان سینمایی دانست. زیرا تاخت خرسواران جهت فیلمبرداری انجام گرفته و صحنه پردازی (میزانسن) در کار بوده است.
صحن حضرت معصومه (ع) در قم، خیابان در تهران (هنوز نام خیابان مشخص نشده)، رژه سربازان، و یا آمدن پرشکوه سفیری به کاخ گلستان از دیگر تکه فیلم های دیدنی هستند. فیلم صحن حضرت معصومه (ع) در قم در حالی گرفته شد که در بسیاری از کشورهای اسلامی، شارعان مذهبی حکم به حرام بودن این وسیله داده بودند.
اولین فیلم تاریخ سینمای ایران
آنچه را که می توان نخستین مجموعه فیلم سینمایی ایران نامید در حال حاضر در حدود ۲۰۰ متر است و نمایش آن در حدود ۱۰ دقیقه طول می کشد که تهیه کننده آن: مظفرالدین شاه، سناریونویس و کارگردان: عیسی خان، آرتیست های اصلی: عیسی خان و میرزا ابوالقاسم غفاری، با شرکت، ملیجک، محمودخان و دیگر عمله خلوت شاه هستند. این فیلم از نوع مضحک است که در آن زمان در جهان طرفداران بسیار داشته و یکه تاز بود.
اولین فیلمبردار غیر حرفه ای ایرانی
بر طبق یکی از قدیمی ترین سندهایی که توسط فرخ غفاری جمع آوری شده،مظفرالدین شاه را نخستین فیلمبردار غیر حرفه ای ایران می دانند. بر روی کاغذ تاج دار و رسمی «قصر دوشان تپه» نوشته شده بود «عکاس (باشی) فردا صبح زود دوربین سینمو فوت گراف را با دوسه رولو زود بیار که عکس شیرها را بگیریم» این سند نشان می دهد که شاه خود را در فیلمبرداری شریک می دانسته (…عکس شیرها را بگیریم) یا دست کم خود نیز دوربین به دست می گرفته است.
فیلم های مظفری از آغاز تا امروز
تاسه دهه پیش تاریخ سینمای ایران از بنیان ناشناخته بود. اولین تلاش ها برای شناسایی گذشته سینمای ایران توسط فرخ غفاری صورت گرفت. در سال ۱۳۶۲ شهریار عدل به طور اتفاقی در انبار کاخ گلستان تعدادی قطعه فیلم پیدا کرد که امروز به «فیلم های مظفری» مشهورند. وی از آن دوران تا امروز کوششی خستگی ناپذیر برای بازیابی و شناسایی این فیلم ها انجام داد. در همان دوران که پیگیری وضع فیلم های مکشوفه صورت می گرفت، برخی از فیلم ها وارد مرحله نهایی گندیدگی و از خود پاشیدگی شدند. فیلم های مظفری در آن دوران بر روی نگاتیو هایی از جنس نیترات ضبط شده بودند. این حلقه ها اشتعال زا و خودسوزند. فیلم های نیتراتی تقریباً عمری پنجاه ساله دارند. گرچه فیلم های مظفری و فیلم های لومیر بیش از یک قرن عمر کردند.
آرشیو میراث سینمایی
مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه از سال ۱۹۴۶ کار خود را آغاز کرد. یک سال بعد زیر نظر وزارت فرهنگ فرانسه به کار خود ادامه داد. این مرکز وظایف چهارگانه حمایت اقتصادی، وضع مقررات، فعالیت درخصوص حفظ و نگهداری میراث سینمایی و طراحی برنامه هایی برای ارتقا و توسعه پخش آثار سینمایی را بر عهده دارد. از سال ۱۹۶۹ مرکز ملی سینماتوگرافی مسئولیت حمایت از میراث سینمایی را بر عهده گرفت. این مرکز مسئولیت ثبت و نگهداری قانونی فیلم ها را به عهده دارد و در این خصوص، بخش آرشیو فیلم و نگهداری قانونی به جمع آوری، نگهداری، ثبت، فهرست برداری و تهیه راهنما مشغول بوده است. برنامه حفاظت و مرمت فیلم های قدیمی، نگهداری و مرمت ۸ هزار عنوان فیلم را بر روی نگاتیوهای نیتراته ممکن ساخت.
نیتراته دیجیتال می شود
مرمت فیلم موضوع تازه ای است. تقریباً از ده سال پیش بحث درباره مرمت فیلم پس از مرمت آثاری چون «ناپلئون» آبل گانس، «مترو پولیس» و «تعصب» جان تازه ای یافت. کیفیت باز تولید صوت وتصویر به مدد فنون دیجیتال بهبود یافته است. فیلم های مظفری در طول زمان آسیب های بسیاری دیده اند. بعضی از قسمت ها به شدت تیره و تار می شود ویا فیلم دوتکه می شود. سازمان میراث فرهنگی قصد دارد تا در مرحله بعدی دیجیتالی کردن فیلم های مظفری را توسط مرکز سینماتوگرافی فرانسه دنبال کند. این کار به دسترسی همگانی، کیفیت بهتر و طول بیشتر تصاویر فیلم های مظفری کمک شایانی خواهد کرد. هر چند که تا شناسایی، تاریخ گذاری، سرهم کردن قطعات بلند وکوتاه فیلم ها و بازیافت نهایی همه صحنه ها راه درازی باقی مانده است.
