وقتی مشکوک هستید آلوده با HIV یا هپاتیت B یا C شده‌اید، برای تشخیص چه باید بکنید؟

تشخیص زودهنگام بیماری‌های ویروسی مانند HIV از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا شناسایی زودهنگام به فرد اجازه می‌دهد تا سریع‌تر تحت درمان قرار گیرد و از پیشرفت بیماری و انتقال آن به دیگران جلوگیری شود. برای شناسایی ویروس‌ها، سه روش اصلی به نام‌های NAT (تست اسید نوکلئیک)، ELISA (آزمایش ایمنی آنزیم‌دار) و PCR (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز) استفاده می‌شود. هر کدام از این روش‌ها ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند.

روش NAT (تست اسید نوکلئیک)

اساس کار: NAT مستقیماً به دنبال ماده ژنتیکی ویروس (RNA یا DNA) در نمونه بیمار است و می‌تواند ویروس را در مراحل اولیه آلودگی شناسایی کند.
کاربرد: این روش برای تشخیص ویروس‌هایی مانند HIV، هپاتیت B، هپاتیت C و برخی ویروس‌های دیگر استفاده می‌شود. NAT به دلیل حساسیت بالایی که دارد، به خصوص در اهدای خون و تشخیص سریع آلودگی‌های ویروسی بسیار موثر است.
مدت زمان تشخیص: NAT قادر است ویروس‌ها را در همان روزهای اولیه پس از آلودگی شناسایی کند و معمولاً چند روز تا یک هفته بعد از تماس با ویروس نتیجه مثبت را نشان می‌دهد.
کمک به شروع درمان: به دلیل اینکه NAT قادر است بیماری را بسیار زود تشخیص دهد، روند درمان سریع‌تر آغاز می‌شود و بیمار می‌تواند به مراقبت‌های فوری دسترسی پیدا کند. این موضوع به ویژه برای جلوگیری از پیشرفت ویروس بسیار اهمیت دارد.
هزینه و زمان انجام: NAT به دلیل تجهیزات پیچیده‌تر و نیاز به تکنسین‌های ماهر، گران‌تر و زمان‌برتر از روش‌های دیگر مانند ELISA است.

روش ELISA (آزمایش ایمنی آنزیم‌دار)

ELISA مخفف چیست؟ ELISA مخفف Enzyme-Linked Immunosorbent Assay است و برای شناسایی آنتی‌بادی‌ها یا آنتی‌ژن‌هایی که در پاسخ به عفونت در خون تولید می‌شوند، استفاده می‌شود.
کاربرد: ELISA برای تشخیص ویروس‌هایی مانند HIV، هپاتیت B و C و ویروس تب زرد به کار می‌رود و در غربالگری اولیه بیماران استفاده می‌شود.
نیاز به تست تأییدی: یکی از نکات مهم در ELISA این است که نتیجه مثبت آن به‌تنهایی برای تشخیص قطعی کافی نیست. در بسیاری از موارد، نتیجه مثبت کاذب (false positive) رخ می‌دهد. به همین دلیل، همیشه بعد از نتیجه مثبت در ELISA، از تست‌های تأییدی مانند آزمایش وسترن بلات (Western Blot) یا NAT استفاده می‌شود تا دقت تشخیص افزایش یابد. تست تأییدی ضروری است زیرا ممکن است نتیجه مثبت اولیه به دلایل دیگر مانند وجود بیماری‌های غیرمرتبط یا خطاهای آزمایشگاهی رخ داده باشد.
مثبت کاذب یعنی چه؟ مثبت کاذب زمانی اتفاق می‌افتد که آزمایش نتیجه مثبت نشان می‌دهد، درحالی‌که فرد در واقع به ویروس مبتلا نیست. این اتفاق می‌تواند به دلیل واکنش سیستم ایمنی بدن به عفونت‌های دیگر یا اشتباهات فنی در آزمایش رخ دهد.
چرا مثبت کاذب پیش می‌آید؟ مثبت کاذب ممکن است به دلیل شباهت ساختاری پروتئین‌های ویروسی با سایر آنتی‌ژن‌ها در بدن ایجاد شود یا به دلیل وجود سایر بیماری‌ها یا بیماری‌ها پزشکی که باعث می‌شوند سیستم ایمنی بدن به اشتباه واکنش دهد. همچنین ممکن است خطاهای فنی در انجام آزمایش، مانند عدم دقت در مراحل انجام یا نگهداری نمونه‌ها، منجر به مثبت کاذب شود.

روش PCR (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز)

اساس کار: PCR نیز مانند NAT، به دنبال شناسایی ماده ژنتیکی ویروس است. اما تفاوت اصلی PCR در این است که در این روش، مقدار کمی از ماده ژنتیکی ویروس طی چندین چرخه تکثیر می‌شود تا به سطوح قابل تشخیص برسد. به عبارت دیگر، PCR می‌تواند حتی مقدار بسیار کمی از ویروس را شناسایی کرده و آن را چندین برابر کند تا شناسایی دقیق‌تری انجام شود.
کاربرد: PCR به ویژه برای تشخیص دقیق ویروس‌هایی مانند HIV، ویروس کرونا (COVID-19)، هپاتیت B و هپاتیت C استفاده می‌شود. این روش برای تشخیص ویروس‌های با ماده ژنتیکی کم نیز بسیار کارآمد است.
مدت زمان تشخیص: PCR نیز مانند NAT می‌تواند ویروس را در مراحل اولیه آلودگی شناسایی کند و در مقایسه با ELISA زمان کمتری برای تشخیص لازم دارد.
تفاوت با NAT: NAT و PCR هر دو به دنبال شناسایی ماده ژنتیکی ویروس هستند، اما PCR به دلیل فرآیند تکثیر ماده ژنتیکی، حتی نمونه‌های بسیار کوچک ویروس را نیز شناسایی می‌کند. این تکنیک به ویژه در مواردی که میزان ویروس در بدن کم است یا در مراحل ابتدایی آلودگی قرار دارد، مفید است.
کمک به شروع درمان: PCR به دلیل تشخیص سریع‌تر، می‌تواند به آغاز زودتر درمان کمک کند و برای کنترل سریع‌تر ویروس در بدن کاربردی است.
هزینه و زمان انجام: PCR به دلیل تکنولوژی پیچیده‌تر تکثیر ماده ژنتیکی، از ELISA گران‌تر است، اما اغلب ارزان‌تر از NAT می‌باشد.

تفاوت عفونت و بیماری

عفونت زمانی رخ می‌دهد که یک ویروس یا میکروب وارد بدن شود و شروع به تکثیر کند. در این حالت، فرد ممکن است هیچ علائمی نداشته باشد. بیماری زمانی رخ می‌دهد که این عفونت باعث آسیب به بدن شده و علائمی را به وجود آورد. در برخی از موارد، فرد ممکن است فقط عفونت داشته باشد و هرگز به مرحله بیماری نرسد. به عنوان مثال:

در مورد HIV، ممکن است فرد سال‌ها آلوده باشد و هیچ علائمی نداشته باشد تا زمانی که ویروس سیستم ایمنی بدن را به شدت ضعیف کند و به بیماری ایدز (AIDS) منجر شود.
در هپاتیت B و هپاتیت C نیز ممکن است فرد عفونت داشته باشد ولی علائمی نداشته باشد. این عفونت می‌تواند به تدریج به بیماری‌های کبدی، مانند سیروز یا سرطان کبد، منجر شود.

شروع زودهنگام داروها و اثربخشی آن‌ها

برای بیماری‌هایی مانند HIV و هپاتیت‌ها، شروع زودهنگام درمان بسیار اهمیت دارد:

HIV: درمان با داروهای ضد رتروویروس (Antiretroviral Therapy – ART) باید در اسرع وقت پس از تشخیص شروع شود. این داروها بسیار موثر هستند و می‌توانند تکثیر ویروس را کنترل کرده و بار ویروسی را به حداقل برسانند تا جایی که ویروس در خون قابل شناسایی نباشد (به این وضعیت عدم تشخیص ویروس می‌گویند). این درمان نه تنها به بهبود وضعیت بیمار کمک می‌کند، بلکه خطر انتقال ویروس به دیگران را نیز کاهش می‌دهد.
هپاتیت B: درمان با داروهایی مانند تنوفوویر (Tenofovir) و اینترفرون (Interferon) می‌تواند به کنترل عفونت و کاهش التهاب و آسیب به کبد کمک کند. داروها نمی‌توانند ویروس را کاملاً از بدن حذف کنند، اما می‌توانند از پیشرفت عفونت جلوگیری کنند.
هپاتیت C: داروهای ضد ویروس مستقیم (DAA) مانند سوفوسبوویر (Sofosbuvir) و داکلاتاسویر (Daclatasvir) می‌توانند ویروس را در بیشتر موارد از بدن پاک کنند. این داروها بسیار موثر هستند و درصد بالایی از بیماران پس از درمان به طور کامل از عفونت بهبود می‌یابند.

درصد بروز علائم و انواع آن‌ها

ویروس‌های HIV، هپاتیت B، و هپاتیت C ممکن است در بسیاری از موارد بدون علائم باشند، اما در صورت بروز علائم، علائم ممکن است متفاوت باشند:

ویزای مولتی آلمان

HIV:
- در مراحل اولیه (معروف به عفونت حاد)، حدود 40-90% افراد ممکن است علائمی شبیه به آنفولانزا مانند تب، سردرد، گلودرد، بثورات پوستی، و تورم غدد لنفاوی را تجربه کنند.
- در مراحل پیشرفته‌تر و در صورتی که درمان نشود، HIV به ایدز تبدیل می‌شود که با علائمی مانند کاهش وزن شدید، عفونت‌های مکرر، تعریق شبانه، و زخم‌های دهانی همراه است.
هپاتیت B:
- حدود 30-50% از بزرگسالان مبتلا به هپاتیت B ممکن است علائمی مانند زردی، خستگی، درد مفاصل، و بی‌اشتهایی داشته باشند.
- در موارد شدیدتر، ممکن است آسیب کبدی و سیروز رخ دهد، به‌ویژه در عفونت‌های مزمن.
هپاتیت C:
- حدود 20-30% از افراد ممکن است در مراحل اولیه علائمی مانند خستگی، درد شکم، زردی، و حالت تهوع را تجربه کنند.
- عفونت مزمن هپاتیت C اغلب بدون علائم است تا زمانی که باعث آسیب شدید کبدی شود.

نحوه انتقال هر یک از این ویروس‌ها

HIV: عمدتاً از طریق تماس جنسی محافظت‌نشده، استفاده مشترک از سوزن‌های تزریق مواد مخدر، انتقال خون آلوده، و از مادر به نوزاد در طول بارداری، زایمان، یا شیردهی منتقل می‌شود.
هپاتیت B: از طریق تماس با خون یا مایعات بدن آلوده، مانند استفاده از سرنگ مشترک، تماس جنسی محافظت‌نشده، یا از مادر به نوزاد هنگام زایمان منتقل می‌شود.
هپاتیت C: بیشتر از طریق تماس با خون آلوده منتقل می‌شود، به‌ویژه در استفاده مشترک از سوزن‌های تزریق مواد مخدر. انتقال از طریق جنسی یا از مادر به نوزاد کمتر شایع است.

تکرار تست ELISA و مفهوم “منفی کاذب”

منفی کاذب چیست؟ منفی کاذب زمانی اتفاق می‌افتد که نتیجه تست نشان می‌دهد فرد به ویروس مبتلا نیست، در حالی که ویروس در واقع در بدن وجود دارد. این حالت معمولاً در مراحل اولیه عفونت رخ می‌دهد، زمانی که هنوز مقدار کافی از آنتی‌بادی‌ها یا آنتی‌ژن‌ها برای شناسایی در بدن تولید نشده است.
چرا پیش می‌آید؟ منفی کاذب به دلیل انجام تست در دوره پنجره رخ می‌دهد، یعنی زمانی که ویروس در بدن وجود دارد، اما سیستم ایمنی هنوز به طور کامل واکنش نشان نداده است. در مورد HIV و هپاتیت، دوره پنجره ممکن است چند هفته تا چند ماه طول بکشد.

تکرار تست ELISA و دستورالعمل‌های سازمان‌های معتبر

در صورتی که نتیجه تست ELISA منفی باشد، بر اساس دستورالعمل‌های سازمان‌های معتبر جهانی، از جمله سازمان بهداشت جهانی (WHO)، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، و مرکز کنترل بیماری‌های انگلستان (UKHSA)، تکرار تست در برخی شرایط ضروری است. دلیل این موضوع این است که در برخی موارد ممکن است نتیجه منفی کاذب به دست آید، به‌ویژه اگر تست در دوره پنجره انجام شود.

دستورالعمل‌های تکرار تست برای HIV و هپاتیت‌ها

HIV:
- بر اساس توصیه‌های CDC و WHO، در صورتی که تست ELISA برای HIV منفی باشد و فرد اخیراً در معرض ویروس قرار گرفته باشد (مانند تماس جنسی محافظت‌نشده، استفاده از سرنگ مشترک یا تماس با خون آلوده)، لازم است که تست تکرار شود.
- اولین تست معمولاً 3 تا 4 هفته پس از تماس مشکوک انجام می‌شود. اگر نتیجه منفی باشد، توصیه می‌شود تست دوباره در هفته 6 و 12 (سه ماه بعد) تکرار شود. دلیل این فاصله زمانی این است که ممکن است دوره پنجره به طول بیانجامد و بدن هنوز مقدار کافی آنتی‌بادی‌ها را برای تشخیص تولید نکرده باشد.
- اگر در طی این مدت فرد در معرض خطر بیشتری قرار گیرد، انجام تست‌های NAT یا PCR برای تشخیص زودهنگام عفونت توصیه می‌شود، زیرا این تست‌ها می‌توانند ویروس را حتی پیش از تولید آنتی‌بادی شناسایی کنند.
هپاتیت B:
- برای هپاتیت B، در صورتی که نتیجه ELISA منفی باشد و فرد در معرض خطر بالا قرار داشته باشد، مانند تماس با خون یا استفاده مشترک از سرنگ، تکرار تست در هفته 6 و 12 (سه ماه بعد) توصیه می‌شود. این فاصله زمانی به بدن فرصت می‌دهد تا آنتی‌بادی‌ها یا آنتی‌ژن‌های کافی برای تشخیص تولید کند.
- در مواردی که نتیجه منفی کاذب محتمل است، تست‌های PCR یا NAT نیز ممکن است برای تشخیص سریع‌تر ویروس به کار گرفته شوند.
هپاتیت C:
- برای هپاتیت C، سازمان بهداشت جهانی و CDC توصیه می‌کنند که در صورت منفی بودن نتیجه اولیه ELISA، تکرار تست در 12 هفته (سه ماه) بعد از تماس مشکوک انجام شود. این زمان برای تشخیص تولید آنتی‌بادی‌های کافی توسط بدن است. اگر فرد به‌تازگی در معرض ویروس قرار گرفته باشد، ممکن است نتیجه اولیه منفی کاذب باشد.
- اگر فرد در معرض خطر زیاد قرار داشته باشد، می‌توان از تست‌های دقیق‌تر مانند PCR برای تشخیص زودتر استفاده کرد.

دلیل فاصله زمانی بین تست‌ها

فاصله زمانی بین تست‌ها برای اطمینان از گذشتن دوره پنجره است. دوره پنجره زمانی است که ویروس در بدن وجود دارد، اما سیستم ایمنی هنوز آنتی‌بادی‌های کافی تولید نکرده است که بتوان آن‌ها را با ELISA شناسایی کرد. این دوره بسته به نوع ویروس و ویژگی‌های فرد ممکن است متفاوت باشد.