فیبروز (Fibrosis) یعنی چه؟

ریشه لغوی
واژه فیبروز از دو بخش “فیبر” (Fiber) به معنای رشته یا تار و پسوند “اوز” (Osis) که به معنای وضعیت غیرطبیعی یا بیماری است، تشکیل شده است. این اصطلاح به تجمع بافتهای فیبری اشاره دارد که بهطور غیرطبیعی و در پاسخ به آسیب یا التهاب مزمن در اندامها ایجاد میشود. در واقع، فیبروز فرآیندی است که طی آن بافتهای آسیبدیده در تلاش برای ترمیم خود بهتدریج با بافتهای سخت و فیبری جایگزین میشوند. این واژه از ریشه لاتین گرفته شده و در زمینههای مختلف پزشکی برای توصیف انواعی از بیماریهای مزمن و پیشرونده استفاده میشود.
توضیح فیبروز
فیبروز فرآیندی مزمن و تدریجی است که در آن بافتهای آسیبدیده بدن بهطور طبیعی برای مقابله با التهاب و ترمیم بافت، شروع به تولید کلاژن و سایر پروتئینهای فیبری میکنند. در شرایط عادی، این فرآیند برای ترمیم آسیب و بازسازی بافت ضروری است، اما در صورت تداوم آسیب یا تحریک مزمن، بافتهای فیبری بهطور غیرطبیعی تجمع پیدا میکنند. این امر منجر به ایجاد بافتی سخت، غیرقابل انعطاف و فیبروزی میشود که جایگزین بافتهای سالم و عملکردی شده و در نهایت منجر به اختلالات ساختاری و عملکردی اندامهای مختلف میشود. فیبروز ممکن است در هر قسمتی از بدن مانند ریهها (فیبروز ریوی)، کبد (سیروز یا فیبروز کبدی)، قلب، کلیهها و حتی پوست رخ دهد و بر اساس محل وقوع، علائم و عوارض متفاوتی ایجاد میکند.
علل ایجاد فیبروز
دلایل ایجاد فیبروز بسیار متنوع است و شامل عوامل التهابی، عفونی، خودایمنی و محیطی میشود. برخی از علل مهم فیبروز به شرح زیر هستند:
عفونتهای مزمن: عفونتهای مزمنی مانند هپاتیت B و C در کبد یا عفونتهای باکتریایی در ریهها، میتوانند باعث التهاب مزمن شده و بهتدریج فیبروز را ایجاد کنند.
بیماریهای خودایمنی: بیماریهایی مانند سارکوئیدوز (Sarcoidosis) و اسکلرودرمی (Scleroderma) که در آنها سیستم ایمنی به اشتباه به بافتهای بدن حمله میکند، میتوانند موجب التهاب و فیبروز در اندامهای مختلف شوند.
عوامل محیطی: تماس مداوم با مواد سمی مانند آزبست (Asbestos)، دود سیگار و آلایندههای محیطی میتواند باعث تحریک مداوم بافتها و در نهایت فیبروز در ریهها شود.
مصرف داروها: برخی داروها میتوانند اثرات سمی بر اندامها داشته باشند و باعث فیبروز شوند. داروهایی مانند متوترکسات (Methotrexate) و بلیومایسین (Bleomycin) به عنوان داروهای ضدسرطان ممکن است باعث فیبروز در کبد یا ریه شوند.
بیماریهای ژنتیکی: برخی از بیماریهای ارثی مانند فیبروز سیستیک (Cystic Fibrosis) که به علت جهشهای ژنتیکی در ژن CFTR رخ میدهد، باعث تجمع مخاط در ریهها و بروز فیبروز میشود.
عوامل ناشناخته: در برخی موارد، فیبروز بدون علت مشخص و بهعنوان “فیبروز ایدیوپاتیک” (Idiopathic Fibrosis) تشخیص داده میشود، که بهویژه در ریهها بسیار شایع است.
علائم و نشانههای فیبروز
علائم فیبروز بسته به محل و شدت بیماری متفاوت است و ممکن است از خفیف تا شدید متغیر باشد.
فیبروز ریه: در فیبروز ریه، علائم اصلی شامل تنگی نفس (بهویژه هنگام فعالیت)، سرفه خشک و پایدار، خستگی مزمن، کاهش تحمل فعالیتهای فیزیکی، و در موارد پیشرفته، کاهش وزن و کبودی ناخنها میشود. این علائم ناشی از کاهش توانایی ریهها در انتقال اکسیژن به خون هستند و میتوانند به مرور زمان بدتر شوند.
فیبروز کبدی: فیبروز کبدی، که معمولاً با نام سیروز (Cirrhosis) شناخته میشود، ممکن است در ابتدا بدون علامت باشد، اما با پیشرفت بیماری علائمی مانند زردی پوست و چشمها (یرقان)، تجمع مایع در شکم (آسیت)، تورم پاها، خستگی شدید، ضعف و ناتوانی، و خارش پوست رخ میدهد. این علائم ناشی از کاهش عملکرد کبد و عدم توانایی آن در تصفیه مواد زائد از خون هستند.
فیبروز قلبی: فیبروز قلبی باعث کاهش انعطافپذیری و کاهش عملکرد عضلات قلب میشود. علائم آن شامل تنگی نفس (بهویژه در زمان خواب)، تورم در پاها و قوزکها، خستگی مداوم، و کاهش تحمل فعالیتهای جسمانی میشود.
فیبروز کلیه: فیبروز در کلیهها باعث کاهش عملکرد این اندامها در تصفیه خون میشود و علائمی مانند کاهش تولید ادرار، ورم بدن، افزایش فشار خون، و در نهایت علائم نارسایی کلیه را ایجاد میکند.
روشهای تشخیص فیبروز
تشخیص فیبروز به کمک ترکیبی از روشهای تصویربرداری، آزمایشهای عملکردی و بیوپسی انجام میشود.
تصویربرداری: تکنیکهای تصویربرداری مانند سیتیاسکن (CT Scan)، امآرآی (MRI) و در برخی موارد اولتراسونوگرافی برای بررسی ساختار و وضعیت بافتهای داخلی و تشخیص فیبروز به کار میروند. سیتیاسکن در تشخیص فیبروز ریه و کبد بسیار مؤثر است و میتواند تغییرات ساختاری و تجمع بافتهای فیبری را بهطور دقیق نشان دهد.
آزمایشهای عملکردی: برای فیبروز ریه، آزمایشهای عملکرد ریوی مانند اسپیرومتری (Spirometry) انجام میشود که به اندازهگیری حجم و ظرفیت ریهها و میزان اکسیژن جذبشده کمک میکند. برای فیبروز کبد، آزمایشهای عملکرد کبدی مانند آنزیمهای کبدی (ALT و AST) و بیلیروبین (Bilirubin) استفاده میشود.
بیوپسی: در مواردی که تشخیص از طریق تصویربرداری و آزمایشهای عملکردی دشوار باشد، بیوپسی بهعنوان یک روش قطعی تشخیصی استفاده میشود. در بیوپسی، نمونهای از بافت مشکوک برداشته و در آزمایشگاه بررسی میشود تا میزان و نوع فیبروز تعیین شود.
الاستوگرافی: برای تشخیص فیبروز کبدی، الاستوگرافی (Elastography) که نوعی سونوگرافی پیشرفته است، استفاده میشود و به سنجش سختی بافت کبد میپردازد که میتواند نشاندهنده میزان فیبروز باشد.
درمان فیبروز
درمان فیبروز با هدف کنترل و کاهش پیشرفت بیماری انجام میشود، زیرا فیبروز بهطور کامل قابل درمان نیست و بافتهای فیبری معمولاً به حالت طبیعی برنمیگردند.
درمانهای دارویی: داروهای ضدالتهابی و سرکوبکننده ایمنی، مانند کورتیکواستروئیدها و ایمونوساپرسورها، در کنترل فیبروز ناشی از بیماریهای خودایمنی مؤثر هستند. در فیبروز ریه، داروهایی مانند پیرفنیدون (Pirfenidone) و نینتدانیب (Nintedanib) استفاده میشوند که به کند کردن پیشرفت فیبروز کمک میکنند. در فیبروز کبدی ناشی از هپاتیت ویروسی، داروهای ضدویروس ممکن است تجویز شوند.
اکسیژندرمانی: در موارد فیبروز ریه، اکسیژندرمانی بهعنوان یک روش کمکی برای بهبود تنگی نفس و افزایش سطح اکسیژن خون استفاده میشود.
پیوند عضو: در موارد شدید که اندام آسیبدیده قادر به انجام وظایف خود نیست، پیوند عضو ممکن است تنها راهحل باشد. پیوند ریه برای فیبروز ریه و پیوند کبد برای سیروز کبدی از جمله روشهای نهایی درمانی هستند.
تغییر سبک زندگی: ترک سیگار، اجتناب از مواد تحریککننده و آلایندههای محیطی، و مصرف رژیم غذایی سالم و کمچرب به کاهش پیشرفت فیبروز کمک میکند.
تمرینات تنفسی: در فیبروز ریه، تمرینات تنفسی تحت نظر پزشک میتواند به افزایش ظرفیت ریه و کاهش علائم کمک کند.
پیشگیری از فیبروز
پیشگیری از فیبروز شامل اقداماتی برای کاهش عوامل خطر و جلوگیری از التهابهای مزمن است.
کاهش مصرف دخانیات: ترک سیگار و اجتناب از قرار گرفتن در معرض دود و آلایندههای صنعتی میتواند به کاهش خطر فیبروز ریه کمک کند.
محافظت در برابر عفونتها: رعایت بهداشت، استفاده از واکسنهای هپاتیت B و C، و درمان بهموقع عفونتها میتواند به جلوگیری از فیبروز کبد کمک کند.
پرهیز از مصرف الکل: مصرف زیاد الکل باعث آسیبهای کبدی و در نهایت فیبروز کبدی میشود. پرهیز از الکل یا مصرف محدود آن به کاهش احتمال فیبروز کمک میکند.
رعایت اصول ایمنی شغلی: افرادی که بهواسطه شغل خود در معرض مواد سمی و شیمیایی هستند، باید از تجهیزات محافظتی مناسب استفاده کنند.
مدیریت بیماریهای خودایمنی: درمان بهموقع و پایبندی به داروهای تجویزی در بیماریهای خودایمنی مانند سارکوئیدوز و اسکلرودرمی میتواند از بروز فیبروز در اندامهای مختلف جلوگیری کند.
عوارض و پیامدهای فیبروز
فیبروز میتواند به عوارض جدی و تهدیدکننده حیات منجر شود، زیرا تجمع بافتهای فیبری باعث کاهش عملکرد اندامها و در نهایت نارسایی آنها میشود.
نارسایی تنفسی: فیبروز ریه میتواند باعث کاهش شدید ظرفیت ریه و در نهایت نارسایی تنفسی شود، بهطوری که بیمار نیاز به اکسیژندرمانی مداوم یا پیوند ریه پیدا میکند.
سیروز کبدی: فیبروز کبدی که به سیروز تبدیل میشود، میتواند باعث نارسایی کبد، اختلالات خونریزی، و افزایش خطر عفونت و حتی سرطان کبد شود.
نارسایی قلبی: فیبروز قلبی باعث سفتی و کاهش انعطافپذیری عضلات قلب شده و منجر به نارسایی قلبی و اختلال در پمپاژ خون میشود.
نارسایی کلیوی: فیبروز کلیه باعث کاهش توانایی کلیهها در تصفیه خون شده و ممکن است به دیالیز یا پیوند کلیه نیاز پیدا کند.
تاثیرات روانی و اجتماعی فیبروز بر بیماران
فیبروز به دلیل مزمن و پیشرونده بودن، میتواند تأثیرات روانی و اجتماعی زیادی بر بیماران داشته باشد. کاهش تواناییهای فیزیکی و نیاز به مراقبتهای مداوم میتواند منجر به کاهش اعتماد به نفس و احساس انزوا شود. بیماران با محدودیتهای جسمی مواجه میشوند که ممکن است آنها را از مشارکت در فعالیتهای روزمره و اجتماعی بازدارد. نگرانی از پیشرفت بیماری و آینده زندگی میتواند باعث اضطراب و افسردگی در بیماران شود. ارائه حمایت روانی و اجتماعی و همچنین مشاوره با روانشناس میتواند به بیماران کمک کند تا بهتر با چالشهای ناشی از فیبروز کنار بیایند و کیفیت زندگی خود را حفظ کنند.
این نوشتهها را هم بخوانید